MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 1

KLASA WYŻSZA

Badania nade litami bogactwa są fragmentaryczne (Jasiecki).

1) Motywacje polityczne – marginalizacja niewygodnego problemu:



brak wiedzy o rozmiarach kontrastów dochodów ułatwia legitymizację istniejącej sytuacji (badania
porównawcze OECD, Eurostat),



brak bezpośrednich kontaktów przedstawicieli klas niższych i osób najbogatszych,



wpływ systemy wartości, ideologii klas wyższych,



żadna z partii po 1989 roku nie wykazała zainteresowania kwestią rozkładu dochodów i podziału dóbr
w społeczeostwie polskim,



badanie opinii publicznej wskazują duży krytycyzm większości Polaków wobec dużych nierówności
społecznych oraz przekonaniu o braku równości szans.

2) Ekonomia – modernizacyjne dysproporcje

LIBERALIZM – odwołanie się do interpretacji procesów modernizacji z odwołaniem się do funkcjonalizmu
(pomniejszanie konfliktów klasowych i sprzeczności interesów). Oczekiwanie powstania i klasy średniej.

Zasoby finansowej Polaków w ujęciu porównawczym:

Dane szacunkowe z 2004 roku: „zamożni Polacy dysponowali łącznie 70% ogółu prywatnych zasobów
finansowych Europy Środkowej i Wschodniej” (Jasiecki).

 Aktywa najbogatszych obywateli Polski: około 73 mld $ (Czech 38$, Węgier 35$).

3) Metodologia – wskaźniki bogactwa i dostępu do informacji



kategorie zawodowe,



potrzeba odrębnych badao nad elitami bogactwa,



Główny Urząd Statystyczny nie rejestruje dochodów ludzi najbogatszych,



brak danych dotyczących dochodów osób najbogatszych, np. wynagrodzenia w spółkach giełdowych –
dostępne dane dotyczące wszystkich członków zarządu,



niechęd zamożnych do ujawniania wszystkich swoich dochodów,



badania nie jednostek, ale „rodzin bogatych”,



dynamika zmian – np. zmiana wartości akcji przedsiębiorstw.

PRIVATE BANKING – doradztwo i obsługa klientów indywidualnych dotycząca inwestycji w akcje, obligacje,
jednostki funduszy inwestycyjnych, zakup ziemi i nieruchomości.

Dane z roku 2005: 890 tysięcy klientów w tym 110 tysięcy najbogatszych (wartośd aktywów płynnych 300 tys.
EURO).

FINANSOWE instrumenty motywowania menadżerów w Polsce:

Oprócz wynagrodzenia zasadniczego między innymi:



udział w zyskach i obrotach firmy,



premie za utrzymanie budżetu,



premie uznaniowe wypłacane miesięcznie, kwartalnie i półroczne,



nagroda roczna,



odprawy – kontakty menadżerskie.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 2

POZAPŁACOWE składniki wynagrodzenia:



opcje nabycia akcji,



dodatkowe emerytury i ubezpieczenia na życie oraz zdrowotne (prywatna opieka medyczna, także dla
rodziny),



telefon komórkowy (łącznie z płaceniem kosztów jego eksploatacji),



samochód służbowy (z kierowcą, ubezpieczeniem i kosztem paliwa),



pomoc w edukacji (finansowanie studiów podyplomowych, nauki języka, udział w konferencjach),



laptop do użytku własnego,



pożyczki udzielane przez firmę,



rabat przy zakupie towarów firmy,



opłacanie członkowstwa w klubie sportowym,



dodatkowe dni wolne od pracy,



dodatek mieszkaniowy na wynajęcie domu i dopłaty do posiłków.

KLASA WYŻSZA – definicja Digby Baltzell; termin klasa wyższa odnosi się do grupy rodzin, których członkowie
pochodzą od jednostki, która odniosła sukces jedną, dwie, trzy lub więcej generacji temu. Rodziny te znajdują
się na górze hierarchii struktury klasowej; są one wychowywane razem, są przyjaciółmi zawierają małżeostwa w
obrębie tej grupy i na koniec zachowują odrębny styl życia i rodzaj solidarności jak w grupie pierwotnej, która
oddziela je zarazem od reszty populacji.

Zdefiniowanie zakresu znaczeniowego – klasa wyższa.

 Język potoczny: PROFESJONALIŚCI - bogaci przedsiębiorcy, dochód większy od przeciętnego.
 Nie jest to jednak prawdziwa klasa wyższa: np. gwiazda filmowa czy celebryta, lekarz albo polityk, to

tylko kandydaci na członków tej klasy.

 BOGACTWO, WŁADZA, WYKSZTAŁCENIE, POZYCJA SPOŁCZENA – stwarzają warunki, ale nie

gwarantują członkostwa.

Liczebnośd klasy wyższej: 0,5-1% populacji (większośd nieznana poza swoim kręgiem).

Jeśli nie bogactwo to – RODZAJ BOGACTWA, to, jak ono jest stare.

a) Potomkowie ludzi, którzy odnieśli sukces:



Joseph Kennedy – ojciec Johna i Roberta Kennediego (katolicy); zdobycie majątku na handlu
alkoholem w czasie prohibicji,



White ANGLO-SAXON PROTESTANSTS (WASP) – historycznie klasa wyższa, potomkowie
Brytyjczyków i w mniejszym stopniu Niemców; inne mniejszości były z niej prawie zupełnie
wykluczone, także wbrew opinii osoby pochodzenia żydowskiego.

b) Odrębny styl życia:



styl życia, określone formy aktywności,



działalnośd w odpowiednich organizacjach charytatywnych.

c) Wychowani razem i zawierają małżeostwa w obrębie tej grupy – poczucie My,

d) Kształtowanie świadomości klasowej poprzez określone instytucje:



prywatne szkoły, elitarne uniwersytety, stowarzyszenia uczelniane, kluby dżentelmenów, bale
debiutantów, ośrodki wczasowe,

e) Wspólne spędzanie czasu wolnego – rekreacja, np. polo, polowanie na lisy, żaglowanie.

EFEKT: poczucie i świadomośd jedności klasowej.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 3

KLUBY DŻENTELMENÓW:



członkowstwo tylko poprzez zaproszenie – wprowadzenie przez osobę należącą już do klubu,



potencjalny kandydat musi byd zaproponowany przez dwóch członków regularnie uczestniczących
w spotkaniach,



kandydat musi wypełnid formularz z referencjami od 5 członków,



z kandydatem przeprowadza się „rozmowę kwalifikacyjną” na spotkaniu komitetu,



liczna potencjalnych kandydatów przedstawiona jest członkom klubu do zaopiniowania,



na koniec odbywa się głosowanie komitetu decydujące o zaakceptowaniu kandydata.

KLUBY:



życie towarzyskie, imprezy, wydarzenia sportowej, rekreacja,



podejmowanie decyzji biznesowych,



kontakty z politykami.

KLASA WYŻSZA DZISIAJ – bardzo wpływowa na początku XX wieku.

Od połowy XX wieku ograniczenie wpływu właścicieli i wzrost znaczenia menadżerów.

Lata 30. XX wieku: kryzys ekonomiczny, nowy ład – ograniczenie znaczenia klasy wyższej.

Czy stanowi jednośd jak kiedyś? (warunek konieczny, aby zachowad swoje wpływy)

Damhoff: klasa rządząca zachowała jednośd. Jest nadal klasą rządzącą, wywiera dominujący wpływ na
ekonomię i politykę, głównie poprzez zajmowanie pozycje.

W paostwie demokratycznym żądna grupa nie dominuje zupełnie, ale wysoki stopieo spójności umożliwia
skutecznośd, np. wpływ na politykę finansową.

Najpotężniejsza klasa wyższa w perspektywie historycznej:

 W Japonii przed drugą wojną światową do 10 najbogatszych rodzin należało 75% gospodarki.

Rodzina Mitsui – 15% całego bogactwa, 130 największych firm (banki, firmy ubezpieczeniowe,
kopalnie, domu handlowe, stocznie, zakłady produkcji samolotów, przemysłu chemicznego i
stalowego).

Nierówności społeczne na świecie:



2% najbogatszych ludzi na świecie posiada ponad połowę jego bogactwa,



50% najbiedniejszej ludności świata posiada mniej niż 1% bogactwa,



różnica dochodów – pomiędzy 20% najlepiej zarabiających i 20% o najmniejszych zarobkach wynosi
1:150, trzydzieści lat wcześniej wynosiła 1:60,



UNICEF – niedożywienie jest w 55% powodem śmierci (możliwych do uniknięcia) u 12 milionów dzieci
do 5 roku życia; taka skala śmiertelności może byd tylko porównywalna do epidemii dżumy w okresie
średniowiecza.

PŁED A STRUKTURA SPOŁECZNA

Punkt startu: socjologia do lat 70. XIX wieku – przy badaniu struktury społecznej mało uwagi poświęcane było
określaniu pozycji społecznej kobiet.

Potrzeba zmiany – kobiety stanowią połowę społeczeostwa, uwzględnianie ich pozycji doprowadzi do
pełniejszego obrazu struktury społecznej.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 4

6 założeo dotyczący pozycji kobiety w strukturze społecznej i ich krytyka przez Joan Acker:

a) rodzina jako podstawowa jednostka analizy socjologiczne,

 Krytyka: założenie to podważana potrzebę odrębnego rozważania pozycji społecznej kobiet.

Innymi słowy pozycja kobiety jest określana przez pozycję mężczyzny – nie potrzeba analizy
pozycji kobiet. Wzrost liczby osób powyżej 18. roku życia będących osobami samotnymi.

b) pozycja społeczna rodziny jest określana/zdeterminowana przez pozycję głowy rodziny, czyli

mężczyznę,

 Krytyka: jest wiele przypadków, gdy mężczyzna nie jest głową rodziny. Wzrasta odsetek

gospodarstw, gdzie kobieta jest głową rodziny. W coraz większej liczbie gospodarstw pracuje
oboje małżonków.

c) kobiety żyją w rodzinach, dlatego ich pozycja jest określona przez pozycję mężczyzny – współmałżonka

lub ojca,

 Krytyka: założenie to zakłada, że kobieta nie ma własnej pozycji (zasobów) takich jak:

edukacja, praca zawodowa, dochody. Zarazem argument ten jest nielogiczny, gdyż gdy
kobieta jest niezamężna uwzględniamy przy określaniu jej pozycji: wykształcenie, zawód i
dochód. Ale gdy następnego dnia wyjdzie za mąż, wszystkie te jej zasoby stają się nagle
nieważne.

d) pozycja społeczna kobiety jest równa pozycji mężczyzny w jej rodzinie, ponieważ to rodzina jest

jednostką analizy,

 Krytyka: status kobiety i mężczyzny może byd równy, ale nie można zakładad, że zawsze tak

musi byd. Kobieta ma własne zasoby określające jej pozycję.

Równośd – nierównośd pozycji społecznej małżonków może dotyczyd: stylu życia, przywilejów,
możliwości, kontaktów społecznych, dochodów, wykształcenia, zawodu, władzy.

Badania wykazują, że pozycja społeczna kobiety wykonującej określony zawód i kobiety nie
pracujące, której pozycja określana jest na podstawie pozycji męża nie jest w rzeczywistości
równa. Pozycja kobiety-żony prowadzącej dom jest niższa.

e) kobieta sama określa swoją pozycję tylko wówczas kiedy nie jest związana z mężczyzną,

 Krytyka: to założenie zostało przyjęte, aby rozwiązad problem sytuacji kobiet, które nie są

zamężne lub nie mieszkają w gospodarstwie, w którym głową rodziny jest mężczyzna (głównie
ojciec).

f) kobiety ze względu na płed nie są równe mężczyzno w wielu wymiarach, ale nie ma to znaczenia przy

opisie struktury społecznej.

Zmiany założeo teoretycznych dotyczących uwzględnienie płci w badaniach nad strukturą społeczną.

Koniecznośd uznania, że płed ma wpływ na:



pozycję społeczną jednostki,



podziały występujące w strukturze zawodowej i nierówności społeczne.

Dychotomia ze względu na płed przecina wszystkie klasy i warstwy (podobnie grupy etniczne i rasy).

MODEL STRUKTURY SPOŁECZNEJ UWZGLĘDNIAJĄCY PODZIAŁY ZWIĄZANE Z PŁCIĄ

Jednostka, a nie rodzina powinna byd brana pod uwagę przy określaniu przynależności klasowej.

Tradycyjnie głównym podziałek są klasy (podobieostwo w oparciu o stosunek do środków produkcji, bogactwo,
władzę i prestiż), to oznacza, że trudno jest uwzględnid podziały poprzeczne i łatwiej jest przyjąd podziały
oparte o rodzinę.

Uwzględnianie płci jako źródła nierówności, umożliwia analizę z poziomu jednostki, a nie rodziny.

Płed staje się ważna przy określaniu pozycji jednostki. Nie oznacza to konieczności porzucenia analizy
klasowej.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 5

POZYCJA SPOŁECZNA, KLASA I PŁED A PROLEMY TEORETYCZNE I EMPIRYCZNE

Pozycja gospodyni domowej powinna byd traktowana jako zawód – rozwiązanie przejściowej, kwestia niskiego
prestiżu tej pozycji i pytanie w jakich warunkach małżeostwo obniża pozycję społeczna.

Uwzględnienie płci w badaniach umożliwia dokładniejszy opis rzeczywistości, pełniejsze poznanie struktury
społecznej, np. zawarcie małżeostwa a zmiana pozycji społecznej.

Uwzględnienie płci w badaniach nas strukturą społeczną staje się też coraz ważniejsze w związku ze wzrostem
znaczenia kobiec, ich coraz liczniejszymi awansami na wyższe stanowiska w gospodarce i polityce.

NOWE KLASY

Termin NOWA KLASA został sformułowany przez Michaiła Bakunina (anarchistę) w 1870 roku.

Bakunin twierdził, że teoria Marksa w rzeczywistości służy inteligencji. To oni staną się klasą rządzącą po upaku
kapitalizmu. Przewidywał, że to inteligencja będzie wyzyskiwad robotników.

Różne teorie „nowych klas” powstawały kilkakrotnie w ciągu XX wieku i zakładały, że:



burżuazja utraci władzę,



robotnicy sięgną po władzę (chod to mało prawdopodobne).

Różne kategorie społeczne wymieniane są jako prawdopodobni członkowie „nowej klasy”:

 intelektualiści, biurokraci, menadżerowie, lewicowi przedstawiciele inteligencji

humanistycznej.

I.

W rewolucji październikowej w 1917 roku rola inteligencji okazała się kluczowa, ale potem
inteligencja zginęła w gułagach lub utraciła swoją pozycję zastąpiona stalinowskimi urzędnikami.

Zachód – teza kształtowania się „nowych klas” po raz pierwszy została sformułowana przez Fredericka Taylora
(koncepcja naukowego zarządzania koniec XIX wieku). Wykształceni na uniwersytecie inżynierowie zastąpią
właścicieli i bankierów.

II.

Lata 60. – radykalna inteligencja humanistyczna, radykalna siłą polityczna, ale jej działalnośd nie
wpłynęła znacząco na zmianę struktury społeczeostwa kapitalistycznego. Nie odnieśli sukcesu.

Od kooca XIX wieku i przez cały XX wiek nie pojawiła się nowa klasa rządząca.

III.

Nowa fala teorii po 1989 roku w Europie Wschodniej.



Próżnia polityczna – dezintegracja nomenklatury,



Inteligencja, często wcześniejsi opozycjoniści zaangażowali się w tworzenie kapitalizmu – „kapitalizm
bez kapitalistów” (nie stworzono nowego systemu ekonomicznego).

Dlaczego badad historię koncepcji „nowej klasy”, jeśli „intelektualiści” nie odnieśli sukcesu czyli „nowa klasa”
nie uzyskała władzy:

 Mit intelektualistów/inteligencji służącej społeczeostwu – a może w rzeczywistości służą oni

lub chcą służyd sobie.

 Projekt nie udał się, ale ostatni wiek to zmiana sił – inteligencja zyskuje na znaczeniu.

Czy jest to ostania próba powstania „nowej klasy”? – chod poprzednie okazały się
nieskuteczne.

Ale wzrasta znaczenie wiedzy, jako źródła władzy – kluczowa kwestia w socjologii od lat 80.
XX wieku.

 Upadek socjalizmu – powstaje pusta przestrzeo (rozpad biurokratycznej elity). Nie było

burżuazji, kto miał budowad kapitalizm. Zadania tego podjęli się technokraci i byli dysydenci.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 6

Zachód – intelektualiści nie odegrali takiej roli, ale firmy międzynarodowej. Wzrost znaczenia
technokratów (autonomia).

Różnorodne podejścia „nowych klas”. Podobieostwo ogranicza się do dwóch założeo:

a) Marks miał rację, że burżuazja straci władzę

b) Marks nie miał racji, że nastąpi społeczeostwo bezklasowego lub rządy proletariatu.

Współcześnie – postkapitalizm; „nowe klasy” inne niż proletariat zyskują na znaczeniu.

1870 rok – Michaił Bakunin polemizując z Marksem stwierdził:

 Powstanie bardzo złożona struktura rządzy (sprawowania władzy), która zajmie się nie tylko

rządzeniem i administrowaniem mas politycznie, co robią wszystkie współczesne rządy, ale
też zarządzaniem sprawami ekonomicznymi. A to wymagad będzie ogromnej wiedzy.
Spowoduje to rządy wykształconej inteligencji, najbardziej arystokratycznej, despotycznej,
aroganckiej, pogardliwej ze wszystkich reżimów.

Staną się oni „nową klasą” i rządzid będą w imię wiedzy nad ignorancją większością.

TEORIE ANARCHISTYCZNE 1870-1917

1) MICHAIŁ BAKUNIN – opozycja wobec stanowiska Karola Marksa: krytyka dotycząca cech paostwa

podczas prac w ramach I Międzynarodówki.

Zakładał złożonośd rządzenia paostwem, społeczeostwem i ekonomią, co spowoduje koniecznośd
zarządzania nim przez naukowców i intelektualistów.

2) JAN MACHAJSKI – istnieją dwie wizje socjalizmu:

a) robotnicy przekonani są o jego egalitaryzmie,

b) intelektualiści widzą sedno socjalizmu we władzy paostwowej.

MODEL TECHNOKRATYCZNO-BIUROKRATYCZNY

Wiele różnorodnych teorii formułowanych było od późnych lat 30. XX wieku.

KTO tworzy nową klasę:

a) biurokraci,

b) technokraci,

c) kierownicy.

GDZIE się tworzy nowa klasa: Na Zachodzie lub/i już istnieje w Związku Radzieckim.

Jednak większośd teorii odwołuje się do prac Leona Trockiego – jego analizy wczesnego okresu stalinizmu w
ZSRR.

Zaprzeczałby użyciu terminu klasa do opisu biurokracji nawet po dojściu do władzy Stalina (nie był więc
teoretykiem koncepcji „nowej klasy”). Wierzył, że ZSRR to nadal w okresie stalinizmu „paostwo robotników”,
chod w zdeformowanej formie.

Jego zasługą jest opis wydarzeo, konfliktu interesów w latach 30. Pomiędzy rządzącą elitą biurokratyczną i
robotnikami.

Nurt biurokratyczny – najbardziej wpływowy; teorie tego okresu były stworzone przez byłych trockistów,
analizy natury biurokracji nowej klasy.

Tony Cliff – ZSRR; kapitalizm paostwowy, odtworzenie kapitalizmu przez stalinowską biurokrację.

Bruno Rizzi – nowy system społeczny inny niż kapitalizm i socjalizm; biurokratyczny kolektywizm, rządzony
przez biurokrację paostwową.

„Nowak klasa” uprzywilejowana – rządzą, źródło wiedzy, kolektywne posiadanie środków produkcji.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 7

Jacek Kuroo, Karol Modzelewski z 19 marca 1964 roku – biurokracja, jako klasa, kolektywne posiadanie
paostwa, ale pomimo wypaczeo uznawali je za paostwo socjalistyczne.

Stany Zjednoczone, James Burnkham – rewolucja październikowa doprowadziła do zastąpienia burżuazji
menadżerami.

Rewolucja menadżerów – menadżerowie jako grupa sięgająca po władzę.



oddzielenie zarządzania (władzy) od posiadania własności,



zjawisko ogólnoświatowej, między innymi: faszystowska Japonia, Niemcy, Ameryka w okresie New
Deal.

Jako jedna z nielicznych teorii dotyczy zarówno krajów kapitalistycznych ,,Zachodu"- jak i socjalistycznych
,,Wschodu".

W kapitalizmie o dominującej pozycji decydowało posiadanie środków produkcji – bycie właścicielem. W tym
okresie zastępowani są oni przez menadżerów i technokratów.

„KLASA LUDZI WIEDZY” – teorie lat siedemdziesiątych

a) Teorie formułowane przez przedstawicieli PRAWICY (NEOKONSERWATYŚCI). Wcześniej teorie

„nowych klas” formułowane były głównie przez przedstawicieli lewicy (krytycy Marksa).

Neokonserwatyści twierdzili, że lewicowa inteligencja podważa wartości demokratyczne
współczesnego społeczeostwa. Ich władza jest określana ze względu na swoją pozycję i wpływ na
kształtowanie systemu wartości jako „współczesny stan duchowny”. Wykorzystuje w tym celu takie
instytucje jak: media, paostwo opiekuocze, uniwersytety.

Prowadzi to, do ich DOMINACJI KLASOWEJ.

b) DANIEL BELL – społeczeostwo poprzemysłowego (stanowisko bardziej neutralne politycznie). Wiedza

jak kluczowy element rozwoju społecznego.

Zarówno Bell jak i konserwatyści podkreślają znaczenie „klasy ludzi wiedzy”, ale jest różnica w ocenie
skutków powstania i istnienia tej klasy: Bell – pozytywna, optymizm; neokonserwatyści: negatywna
ocena, to siła wywrotna, destrukcyjna.

c) ALVIN GOULDNER – najbardziej rozbudowana całościowa teoria „klasy ludzi wiedzy”.

Rozpoczyna się od krytyki marksizmu i lewicowej inteligencji, która określana jest jako rewolucyjna,
oficjalnie reprezentująca interesy ogółu, a w rzeczywistości swoje własne cele.

Wyposażona w wiedzę to ona, a nie proletariat stanie się klasą dominującą.

Gouldner wskazuje na: aspiracje marksizujących przywódców – intelektualistów, wzrost znaczenia
technokracji – naukowców.

Wiedza „klasy ludzi wiedzy” przybiera formę dyskursu krytycznego – jest to ich kapitał kulturowy
pozwalający „uzurpowad” (sięgad po) władzę. Umożliwia jej to przyjęcie władzy od: biurokracji starej
daty (socjalizm), prywatnych właścicieli (kapitalizm.)

Rodzajem wiedzy najważniejsze dla nowej klasy jest: kultura, wiedza techniczna i kapitał kulturowy.

Jednowymiarowośd dotychczasowych teorii, to ich podstawowa słabośd.

RICHARD FLORIDA Narodziny Klasy Kreatywnej (2010) - tworzona jest przez naukowców i inżynierów, kadry
akademickie oraz poetów i architektów, artystów, muzyków, projektantów i profesjonalistów w różnych
dziedzinach. Grupa ta jest odpowiedzialna za rozwój gospodarczy.


„NOWE KLASY” - ZACHÓD

Rozrost struktur paostwa w kierunku ,,kapitalizmu paostwowego” – biurokratyzacja.

Gouldner - najlepsza karta przed ,,nowymi klasami".

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 8

Wątpliwości

a) L. King i Szeleny - ale czy powstanie ,,nowej klasy” byłoby dobre dla społeczeostwa.

b) Czy chcą zostad klasą rządzącą – sceptycyzm. Wysoka cena byłaby do zapłacenia za ich rządzenie.

ZAMIAST TEGO



wolnośd - uniwersytet,



bezpieczeostwo pracy - przywileje,



dominacja w sferze kultury.

Możliwe, ale mało prawdopodobne, że staną się oni klasą dominującą.

Zmiany gospodarcze:

a) New Deal - porozumienie pracodawców i pracowników,

b) okres liberalny brak porozumienia - dominacja kapitalistów,

c) w przyszłości może dojśd do ,,nowego układu” - nowym partnerem będą także prawdopodobnie

intelektualiści.

„NOWE KLASY” – WSCHÓD

Reformy Gorbaczowa – czy wyraz trwałego wzrostu znaczenia „nowych klas” czy tylko zjawisko przejściowe?

Intelektualizacja biurokracji – pokojowy upadek komunizmu, dobrowolne „zejście ze sceny” partii
komunistycznej.

Węgry, rządy Kadara – profesjonalizacja nomenklatury.

Pod koniec lat 80. – większośd etatowych pracowników partii (aparatczycy) było przed 40 rokiem życia i
posiadało wysokie kwalifikacje (profesjonaliści).

PROFESJONALIŚCI – korzystne szanse rynkowe, kwalifikacje poszukiwane na rynku, np. możliwośd pracy w
międzynarodowych firmach. Posiadali oni dużo lepsze możliwości zatrudnienia niż kadry pochodzenia
robotniczego i chłopskiego, w związku z tym słabszy był ich poziom podporządkowania politycznym
przywódcom.

Sfera polityczna – pusta przestrzeo.
Sfera ekonomii – brak własnej burżuazji.
Klasa polityczna dopiero kształtowała się. Zamiana ról zawodowych dotychczasowych członków inteligencji
takich jak: ekonomiści, prawnicy, socjolodzy, pracownicy mediów.
Nowe role polityczne: posłów, ministrów, prezydentów miasta.

Sprzedaż stoczni Lenina (oferta o. Jonson) – interesy robotników; konflikt inteligencji a reszta społeczeostwa.

Nigdy w dotychczasowej historii inteligencja nie miała takiej władzy:



ale inteligencja nie stanowi „nowej klasy”,



paradoksalnie jej członkowie odrzucają świadomośd klasową konieczną do rządzenia,



przekształcanie pozycji strukturalnych, które mogłyby umożliwid sprawowanie władzy (eliminują
pozycje związane z redystrybucją dóbr ekonomicznych).

Inteligencja podejmuje raczej zadania budowania kapitalizmu niż tworzenia „nowej klasy.

Główne zadanie tworzenia kapitalizmu: wiele przedsiębiorstw staje się firmami z kapitałem zagranicznym.

Budowaniu kapitalizmu towarzyszy powstanie inteligencji kompradorskiej (współpracującej z zagranicznym
kapitałem):



liczne pozycje dla profesjonalistów,



możliwości wysokich zarobków.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 9

MODELE NIERÓWNOŚCI

„Deklaracja praw człowieka i obywatela”; Rousseau – prawo naturalne: Ludzie rodzą się i pozostają wolni i
równi względem ich praw. W związku z tym uzasadnieniem zróżnicowania społecznego może byd tylko
generalna użytecznośd.



zniesienie przywilejów stanowych,



nie dotyczyło nierówności kobiet.

MODEL RÓWNYCH SZANS

Liberalizm głoszony przez burżuazję – szansa awansu, rozwój przedsiębiorstw, bogacenie się.

Merytokracja – zasługi.

MODEL RÓWNOŚCI WARUNKÓW

Myśl socjalistyczna – myśl marksistowska. Klasy niższe, potrzeba stworzenia odpowiednich warunków
życiowych.

Socjalizm: „czy się stoi, czy się leży, dwa tysiące się należy”.

KLASA, WARSTWA

Termin klasa:

a) STAROŻYTNOŚD – termin pochodzący z łaciny, oznaczał kategorie podatkowe:

 Wykorzystywany przez cenzorów przy spisach ludności.

b) OŚWIECENIE – w pismach filozofów.

 Kategorie usytuowane w hierarchii zamożności prestiżu.

KLASY I OKRES REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

Popularyzacja terminu w drugiej połowie XIX wieku i XX wieku – duży ładunek emocjonalny.

Adam Smith – stosowanie terminu w znaczeniu klasy jako grupy podstawowej w oparciu o kryteria
ekonomicznie, a nie prawne.

Class – jako podklasa w ramach grupy podstawowej.

Jego uczniowie stosują ten termin w odniesieniu do grupy podstawowej.

Saint-Simon – używa terminu klasa przemysłowa (w przybliżeniu obszar trzeciego stanu).

Po Rewolucji Francuskiej staje się on terminem (wcześniej jest on używany w sposób swobodny):



termin podstawowy w koncepcjach struktury społecznej,



używany w programach partyjnych i manifestach – duży ładunek emocjonalny,



termin ten rozpowszechnia się w prawie wszystkich językach europejskich.

Stosowanie tego terminu także w tradycjach przedmarksistowskich – środowiska mieszczaoskie w Europie i
USA.

Pierwsza połowa XIX wieku pojęcie klasa oraz stan używane są zamiennie.

W ciągu XIX wieku pojęcie klasa stopniowo zastępuje dawniejsze terminy z wyjątkiem sytuacji, gdy
uwzględniane są kryteria prawne.

Używanie tego słowa uchodziło w pewnych kręgach, „w dobrym towarzystwie” za nie przyzwoite – skutek
propagandy socjalistycznej.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 10

Po Rewolucji Francuskiej pojęcie „klasa” używano na dwa różne sposoby:

a) używano termin „stan” i „klasa” dla innych okresów (epok). „Klasa” zastępuje termin „stan” w

odniesieniu do grup podstawowych – to okres zmiany ustroju, zmiany kryteriów podziału,

b) klasa równoznaczna terminowi „stan”.

KAPITALIZM – najwyższe natężenie władzy ekonomicznej:



pieniądze mają decydujące znaczenie w dostępie do przywilejów,



decydujące znaczenie ma posiadanie środków produkcji.

Klasa oznacza:

a) najbardziej ogólne zastosowanie – do podziałów we wszystkich epokach,
b) specyficzne – w odniesieniu do kapitalizmu, a także klasę przeciwstawia się stanowi/kaście, gdzie

przynależnośd ustalona jest instytucjonalnie.
Przywileje i upośledzenie nie są skutkiem lecz przyczyną zaliczenia jednostki do określonej klasy.

POJĘCIE KLASY WG OSSOWSKIEGO 1983

Trzy założenia wspólne dla różnych koncepcji klas:

a) Klasy stanowią system grup najwyższego rzędu w strukturze społecznej – dwie lub więcej kategorii

wyodrębnionych wedle doniosłych dla życia społecznego kryteriów.

Klasa jest elementem pewnego układu stosunków odnoszących się do innych klas.

Bycie grupą najwyższego rzędu odróżnia klasę od grupy zawodowej niezależnie od jej wielkości.
Wyjątek grupy zawodowe ujmowane jako klasy stanowią grupy podstawowe, np. chłopów, kapłanów.

Grupy zawodowe, etniczne, religijne – można opisywad bez odwoływania się do innych grup.

b) Podział klasowy dotyczy pozycji społecznych związanych z systemami przywilejów i upośledzeo nie

wyznaczonych przez kryteria biologiczne – dotyczy nierówności ekonomicznych, ale także przywilejów
i upośledzeo nieekonomicznych, np. rozumienie kasty jako klasy.

Nie dotyczy kryteriów biologicznych.

c) przynależnośd jednostek do klasy społecznej jest względnie trwała.

Współcześnie – częściowe osłabienie tego kryterium.

Różne kryteria na gruncie wspólnych założeo:

a) UKŁAD PIONOWY – przywileje i upośledzenia. Węższy sposób definiowania dotyczy tylko bogactwa i

władzy. Szerszy – wszelkiego rodzaju przywilejów i upośledzeo.

b) ODRĘBNOŚD STAŁYCH INTERESÓW – odrębnośd interesów oznacz, że są one odrębne od innej klasy.

Przeciwstawnośd interesów oznacza, że ich realizacja jest pomyślna dla drugiej klasy, np. relacja
burżuazja-proletariat.

c) ŚWIADOMOŚD KLASOWA – świadomośd klasy, ale także miejsce w strukturze społecznej, hierarchii.

Świadomośd wpływa także na podejmowanie działania.

d) IZOLACJA KLASOWA – dystanse towarzyskie, kultury kastowe/stanowe, badania terenowej w

Ameryce. W niektórzy koncepcjach klasa społeczna „to największa grupa ludzi, której członkowie
uczestniczą we wzajemnych zażyłych stosunkach”.

Skutki izolacji: przedstawiciele różnych klas różnią się obyczajami, sposobem mówienia i zachowania.

KLASOWOŚD JAKO CECHA STOPNIOWALNA:

Stopniowalnośd dotyczy trwałości pozycji społecznej i podziałów klasowych, wyrazistości granic klasowych i
odrębności klasowych.

Stopieo klasowości może byd większy w oparciu o jedno kryterium, a mniejszy w oparciu o drugie.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 11

Ujęcia klasyczne:

 KLASA W ROZUMIENIU KAROLA MARKSA – klasy są zasadniczymi segmentami struktury

społeczeostwa pojmowanego jako swoista całośd. Podstawą podziału na klasy jest stosunek
do własności środków produkcji.

 KLASA W ROZUMIENIU MAXA WEBERA – podział na klasy występuje tylko w jednym z trzech

wymiarów zróżnicowania społecznego, to jest ekonomicznym. Klasa określa rodzaj szans na
rynku.

 KLASA W ROZUMIENIA WARNERA – klasa jest jednym z poziomów hierarchicznego układu

pozycji określanych przez wysokośd dochodów i szacunek społeczny.

Ujęcia współczesne:

 ROZUMIENIE KLASY W PERSPEKTYWIE STRATYFIKACJI – klasy rozumiane jako poziomy zróżnicowania

społecznego w płaszczyźnie ekonomicznej. Rodzaj warstw i jako takie są częścią układy
stratyfikacyjnego społeczeostwa.

 ROZUMIENIE KLASY W PERSPEKTYWIE STRUKTURALNEJ – klasy jako części społeczeostwa

postrzegane w postaci strukturalnego powiązania całości. Kategoria analityczna.

WARSTWA:

a) ujęcie strukturalne – pojawia się, kiedy podział na klasy okazuje się niewystarczający dla

zadowalającego opisu struktury danego społeczeostwa. Określana jako częśd klasy lub istotne
społecznie kategorie nie dające się jednoznacznie zaliczyd do żadnej z klas wyróżnionych na podstawie
stosunku do środków produkcji,

b) ujęcie stratyfikacyjne – jako kategoria empiryczna jest wyróżniania na podstawie kryteriów

mierzalnych (wysokośd dochodów, wykształcenie, prestiż zawodu),

c) ujęcie stratyfikacyjne – jako ogólna kategoria teoretyczna jest jednym z poziomów stratyfikacji

rozumianej jako układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy, prestiżu i bogactwa ich
członków.

Rozumienie terminu KLASA WSPÓŁCZEŚNIE – słabnięcie znaczenia koncepcji klasy.

Klasa – trzy sposoby rozumienia:

a) jako określenie pozycji związanej z posiadanym prestiżem, odwołującym się do kultury i „Stylu

życia” – badania nad „zamożnymi robotnikami” (Goldtrophe), Randall Collins, Pierre Bourdieu,

b) nierówności związane z nierównościami istniejącymi w strukturze społeczeostwa – dostęp do

bogactwa i władzy; znaczenie kwalifikacji i umiejętności, dostęp do sieci, wykorzystanie klasyfikacji i
skal zawodowych,

c) odwołanie do teorii Karola Marksa – postrzeganie klas, szczególnie niższych, począwszy od Rewolucji

Francuskiej jako potencjalnych podmiotów działao zbiorowych będących zagrożeniem dla
istniejącego porządku społecznego.

Współcześnie różnorodne rozumienie terminu klasa w debatach naukowych powoduje często
nieporozumienie.

Zmieniający się porządek społeczny ma znaczący wpływ na znaczenie terminu klasa.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 12

STRUKTURA SPOŁECZNA W OKRESIE REALNEGO

SOCJALIZMU

Wyjaśnienie teraźniejszości wymaga odwołania się do dziedzictwa komunizmu.

Cechy charakterystyczne struktury społecznej krajów Europy Wschodniej.



wszechdominujący system władzy autorytarnej,



połączenie partii i paostwa,



nacjonalizacja środków produkcji,



centralizacja zarządzania gospodarką.

Zniknięcie klas powiązanych z rynkiem.

Paostwo jako pracodawca – rozrost kategorii pracowników paostwowych.

Podziały społeczne w krajach realnego socjalizmu określone były przez:

a) zawód,

b) instytucję lub dziedzinę gospodarki, w której jednostka była utrudniona,

c) udział w strukturze władzy.

Modyfikacje schematu nierówności systemowych w społeczeostwach komunistycznych:

 Polska: rolnictwo pozostało w większości w rękach prywatnych. Szacuje się, że od 1955 roku udało się

skolektywizowad 10% rolnictwa pozostającego w rękach chłopów. Rok 1956 – koniec przymusowej
kolektywizacji. Na żądanie ich członków rozwiązano około 85% istniejących spółdzielni produkcyjnych.

 Reformy rynkowe z różnym natężeniem wprowadzano po śmierci Stalina, w krajach socjalistycznych

ich intensyfikacja nastąpiła w latach 70.

Instytucjonalno-normatywny fundament struktury społecznej w okresie realnego socjalizmu wg Bogdana
Macha.

Autonomizacja polityki oraz podporządkowanie jej gospodarki. Marginalizacja mechanizmów rynkowych i
zastąpienie ich przez politycznie regulowane relacje redystrybucji zasobów.



UPAOSTWOWIENIE GOSPODARKI – marginalizacja własności prywatnej (dyskryminacja zatrudnienia w
sektorze prywatnym u bardzo ograniczona rola własności prywatnej w kształtowaniu relacji
strukturotwórczych),



AUTOKRATYCZNE RELACJE WŁADZY POLITYCZNEJ – zapewniające elicie PZPR i partii sojuszniczych
(ZSL i SD) nieograniczony udział w dostępnych w systemie zasobów o raz zapewniających członkom
tych partii zależnie od zajmowanych pozycji odpowiednie przywileje,



ASYMETRYCZNE RELACJE władzy ekonomicznej w „gospodarce uspołecznionej”, w której dysponenci
paostwowych środków pracy i kontrolerzy procesów pracy przeciwstawieni byli grupom świadczącym
pracę wykonawczą.



PODPORZĄDKOWANIE SFERY EKONOMICZNEJ IDEOLOGII – dominacja sfery materialne, nad szeroko
rozumianymi usługami oraz „kult” pracy fizycznej (szczególnie wielkoprzemysłowej),



OGRANICZENIE ZNACZENIA KWALIFIKACJI – wiedzy specjalistycznej i eksperckiej; likwidacja
dystansów płacowych pomiędzy pracą wysoko i nisko kwalifikowaną’ chod specjaliści i eksperci
zachowali „autonomię” opartą na wiedzy.

Brak suwerenności narodowej prowadzący do asymetrycznej relacji – uprzywilejowane były kategorie służące
zaspokojeniu interesów „wspólnoty socjalistycznej”, a dyskryminowane grupy, które określały interes
narodowy w oderwaniu od tej wspólnoty.

ROBOTNICY – znaczenie siły robotniczej (na Zachodzie w tym czasie następuje gwałtowny spadek liczby
robotników).

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 13

Przyczyny WZROSTU liczby robotników w EUROPIE WSCHODNIEJ:



poziom rozwoju ekonomicznego,



cechy systemowe – polityka ekstensywnego rozwoju ekonomiczne; z arabizacją i dominacją przemysłu
ciężkiego.

Na Zachodzie, z jednej strony mechanizmy rynkowe (między innymi bezrobocie, polityka deflacyjna), z drugiej
strony rozwój paostwa opiekuoczego przyczyniały się do ograniczenia żądao płacowych robotników.

W Europie Wschodniej brak bezrobocia, ale niski poziom zarobków, uprzywilejowanie robotników w gałęziach
priorytetowych.

CHŁOPI:

 Zmniejszenie liczby chłopów w liczbach relatywnych i absolutnych. Jednak rola tej grupy pozostawała

kluczowa w zaopatrzeniu w żywnośd.

 Stworzenie gospodarstw paostwowych i spółdzielni oznaczało tworzenie nowej hierarchii społecznych

na wsi.

 Relatywna poprawa warunków życia, ale byli oni gorzej traktowani niż mieszkaocy miast. Niskie ceny

na artykuły rolne.

 Ograniczenie możliwości działao zbiorowych. Depopulacja wsi.
 Polska: kategoria CHŁOPOROBOTNIKÓW.

INTELIGENCJA:

 Wzrostowi jej liczby sprzyjał rozwój ekonomiczny i towarzyszący mu wzrost biurokracji.
 Zatrudnienie na stanowiskach kierowniczych, jako fachowcy, ale większośd pracowała jednak jako

szeregowy personel administracyjny.

 Duża rozbieżnośd ich funkcji i pozycji społecznych: były wśród nich zarówno osoby bogate, jak i

biedne; identyfikujące się z rządami komunistycznymi, jak i będące w opozycji do nich.

 Podobieostwa – grupa silnie wyodrębniona ze względu na wykształcenie, zatrudniona i utrzymana

przez paostwo (w znacznym stopniu odizolowana od mechanizmów rynkowych). Ściślejszy nadzór
przez władze (większe ograniczenie możliwości wyboru niż w przypadku robotników).

Zależnośd inteligencji od systemu:



większa liczba osób z wyższym wykształceniem niż wymagała tego gospodarka,



ograniczona siła nacisku grupowego,



kary za nieposłuszeostwo.

Z drugiej strony władze potrzebowały aktywnej współpracy inteligencji; w administracji paostwowej,
sądownictwie, zarządzaniu gospodarką, edukacji, środkach masowego przekazu,

Modyfikacja związku między władzą, a profesjonalistami.

Wysokie bezpieczeostwo pracy, ale często równocześnie wykonywanie mało interesującej i nisko płatnej pracy.

BIUROKRACJA PARTYJNO-PAOSTOWA:



ograniczona rola kwalifikacji, polityczny patronat,



komunistyczna biurokracja jako klasa wyzyskująca,



dostęp do dóbr i usług niedostępnych w otwartej sprzedaży,



niektórzy identyfikowali się z instytucjami, w których pracowali, ale wielu nie.

STURKTURA SPOŁECZNA (Mach):

a) REALNI WŁAŚCICIELE PRL – elita PZPR i partii sojuszniczych, mająca nieporównywalną z innymi

grupami społecznymi władzę, monopolizująca kontrolę nad paostwowymi środkami przymusu i
propagandy,; brak badao uniemożliwia ocenę ich wiedzy fachowej, postępująca delegitymizacja
zintensyfikowana też przez malejąca efektywnością ekonomiczną.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 14

b) REALNI DUSPONENCI PAOSTWOWYCH ŚRODKÓW PRACY – dyrektorzy paostwowych przedsiębiorstw

i instytucji, decydujący o ich strategiach rozwojowych i sprawujący całościową kontrolę nad nimi. Co
najmniej 60% w PZPR. Wysoki stan posiadania i wysoki poziom wykształcenia formalnego.

c) BEZPOŚREDNI KONTROLERZY PROCESU PRACY – kierownicy średniego i niższego szczebla w

gospodarce paostwowej, częściowa kontrola, głównie kontrola nad siłą roboczą. Około 30% z nich
należało do PZPR. Kierownicy średniego szczebla – średnie dochody porównywalne z zarobkami
robotników wykwalifikowanych.

d) EKSPERCI I SPECJALIŚCI – nie pełniący funkcji kierowniczych, posiadający dużą autonomię w relacjach z

decydentami ze względu na wyspecjalizowaną wiedzę i kwalifikacjami. Wiedza potwierdzona
dyplomami, możliwośd wywierania efektywnego wpływu na decydentów, wraz z procesem
modernizacji gospodarki ich znaczenie wzrastało, częśd z nich ściśle współpracowała z elitą polityczną,
inna częśd tej grupy tworzyła opozycję, organizując protesty wobec socjalistycznej władzy.

Ich wybory polityczne nie były związane z rodowodem – przedstawiciele obu grup znaleźli się wśród
osób popierających system, ale także będących w opozycji do niego.

Około 15% należało do PZPR. Autonomia wobec decydentów nie przekładała się na zarobki.

e) WYKONAWCZY PRACOWNICY UMYSŁOWI – nie pełniący żadnych funkcji kontrolnych, pozbawieni

autonomii pracowniczej. Kategoria silnie sfeminizowana. Około 12 % należało do PZPR.

f) WYKWALIFIKOWANI ROBOTNICY PRZEMYSŁOWI – około 7% należało do PZPR. Ideologiczne

faworyzowanie pracy fizycznej, ich zarobki nie ustępowały zarobkom inteligencji oraz znacznie
przewyższały zarobki wykonawczych pracowników umysłowych. Równocześnie zawody te cieszyły się
wysoki prestiżem. Kluczowa rola robotników w powstaniu Solidarności. Robotnicy w większości byli nie
tyle przeciwni socjalizmowi, co wypaczeniem.

g) PRYWATNY WŁAŚCICIELE – tzw. prywatna inicjatywa. Większośd z nich to rzemieślnicy nie

zatrudniający pracowników najemnych. Pod koniec PRL-u bardzo wysokie dochody, łatwo osiągane w
związku z brakiem wielu towarów. Niskie wykształcenie i niski prestiż społeczny.

INTELIGENCJA

Trzy sposoby rozumienia terminu inteligencja:

1) Najbardziej popularne rozumienie. Inteligencja jako warstwa społecznie tworzona przez

intelektualistów, którzy przypisali sobie obowiązek kierowania, przewodzenia narodowi i dbałośd o
jego rozwój społeczny.

W tym przypadku odnosi się tylko do Polski i Rosji, pochodzi od połowy XIX wieku.

W tym ujęciu termin inteligencja, podobnie jak kasta, stosowany jest tylko w odniesieniu do
określonego czasu i miejsca.

2) Szerszy zakres. Każda grupa osób wykształconych i nie posiadających własności. Jednostki

posiadające pewien stopieo świadomości swojej odrębnej roli w społeczeostwie narodowym lub w
kulturze przekraczającej granice narodowe.

3) Najszersze zastosowanie. Intelektualiści „każdego rodzaju” niezależnie od tego czy mają poczucie

świadomości lub czy można ich wyodrębnid ze względu na miejsce w strukturze społecznej.

Geiger: w skład inteligencji wchodzą twórcy i konsumenci dóbr kulturowych, łącznie ze wszystkimi
zawodami związanymi z wyższym wykształceniem.

RODOWÓD:

a) Wyjaśnianie rodowodu terminem INTELIGENCJA poprzez odwołane się do myśli ROSYJSKIEJ.

Pierwsza połowa XIX wieku, Wissarion Bielioski, rosyjski, pisarz, filozof. Lub pierwsza połowa XX wieku
– grupa ideologiczna Wiechi.
Wielu historyków uważa, że termin ten wprowadził do obiegu Piotr Bobrokin w w860 roku.

b) Polska myśl społeczna – wskazywad na to miałby przyrostek „cja” (typowa dla języka polskiego):

Inteligencja.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 15

Karol Libelt – „ci wszyscy, co troskliwsze i rozleglejsze odebrawszy po szkołach wyższych wychowania
stają na czele narodu, jako uczeni, urzędnicy, nauczyciele, duchowni, przemysłowi zgoła, którzy u
(narodowi, ludowi) przewodzą wskutek wyższej swej oświaty”.

CZTERY KONCEPCJE INTELIGENCJI:
1) Zbiorowości osób, które spośród innych wyróżniają się wysokimi walorami intelektualnymi,

artystycznymi i moralnymi – nieliczna, wybitne cechy jednostki.

2) Zbiorowośd ludzi trudniących się zawodowo pracą umysłową bądź artystyczną – typ zajęd

zawodowych oraz związany z nimi sposób utrzymania się i określony poziom wykształcenia konieczny
do ich wykonania.
Wymagany poziom wykształcenia:



okres międzywojenny – matura,



po II wojnie światowej – wyższe.

Inteligencja jako grupa merytokratyczno-zawodowa.

3) Zbiorowośd ludzi, którzy swoją egzystencję opierają na pracy umysłowej i w związku z jej

wykonywaniem znajdują się w określonym miejscu struktury społecznej, zwraca się też uwagę, że
pełnią oni określone funkcje w społeczeostwie i paostwie.
Inteligencja jako warstwa znajdująca się między klasami wyższymi i niższymi.

4) Koncepcja kulturowa – zbiorowośd wyróżniona nie tylko poprzez samo kryterium zawodu czy

posiadanego i udokumentowanego wykształcenia, ale przede wszystkim, ze względu na szczególny typ
orientacji aksjologicznej wynikający z kompetencji intelektualnych.

TEORIA STRUKTURYZACJI – GIDDENS

STRUKTURA

MODALNOŚD PRZEKSZTAŁCANIA

INTERAKCJA, SYSTEM SPOŁECZNY

Reguły normatywne

LEGITYMIZACJA

NORMA

określone uprawnienia i

zobowiązania

sankcja

Zasoby autorytetu

DOMINACJA

UDOGODNIENIA

Władza

Zasoby alokacyjne

DOMINACJA

Reguły interpretacyjne

ZNACZENIE

schematy interpretacji i zasoby

wiedzy

Komunikacja

Potęga struktury społecznej:
JEDNOSTKA – oczko w sieci, władza (Uniwersytet), jednostka „wybiera ciemiężyciela”.

SYSTEMATYZACJA DEFINICJI STRUKTURY SPOŁECZNEJ:

a) HOLIZM – REDUKCJONIZM – relacja na poziomie jednostek, perspektywa obejmująca procesy

historyczne, systemy instytucjonalne czy formy organizacji paostwa,

b) UNIWERSALIZM – HISTORYCYZM – wyznaczniki przestrzenno-czasowe,
c) OBIEKTYWIZM – ŚWIADOMOŚCIOWEJ WYZNACZNIKI – konflikt: Lipset, świadomośd, normy, wartości:

Coser,

d) REALNE – istnieje w umyśle badacza,
e) DYNAMIKA – stałośd.

ELEMENTY KONSTRUKCYJNE:
Pozycja:

a) zajmowanie miejsca w systemie społecznym,
b) wzajemnie powiązane.

Turner – STRUKTURA SPOŁECZNA: jako sied powiązanych ze sobą pozycji, symboli kulturowych, związanych z
tymi pozycjami i ról wyznaczonych przez scenariusze kulturowe, potrzeby osobiste i oczekiwania innych ludzi.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 16

Wymiary struktury:

a) liczby różnych rodzajów pozycji,
b) liczba osób zajmujących pozycje,
c) natura powiązao między pozycjami – siła powiązao, czas trwania powiązao, dobra będące

przedmiotem wymiary, zróżnicowanie we władzy przypisanej do poszczególnych rodzajów pozycji,
gęstośd/intensywnośd powiązao.

Rodzaje struktur:

a) POKREWIEOSTWA – bilateralne, uniteralne,
b) KOMUNIKACYJNE – koło, łaocuch, rak, gwiazda,
c) SOCJOMETRYCZNE.

SZTOMPKA:

 MIKROSTRUKTURA – sied powiązao między elementarnymi składnikami życia społecznego, czyli

takimi, które z punktu widzenia socjologii są traktowane jako ostateczne i dalej rozkładalne

 MAKROSTRUKTURA – to jakby struktura drugiego rzędu, sied powiązao między złożonymi obiektami

społecznymi, a więc takimi, które same są wyposażone w strukturę.

RYBICKI:

 MIKROSTRUKTURA/MAKROSTRUKTURA – zróżnicowana historycznie wielkośd, np. starożytne polis, a

współczesne miasto. Polis to wspólnota (zaspokajająca w pełnym zakresie potrzeby ludzkie); całośd =
SAMOISTOŚD.

Dwa podejścia dotyczące definiowania struktury społecznej:

1) STOSUNKI MIĘDZY ELEMENTAMI, RELACJE, WIĘZI:



Radcliffe-Brown: przy studiowaniu struktury społecznej konkretną rzeczywistością, z którą
mamy do czynienia jest zespół aktualnie istniejących stosunków w dany czasie, stosunków,
które łączą pewne ludzkie istoty.



Merton: struktura społeczna oznacza zorganizowany zespół społecznych stosunków, w które
członkowie społeczeostwa czy grupy są w różny sposób włączone.

2) ELEMENTY SKŁADOWE



Grupy i instytucje społeczne. Grupa – najbardziej elementarny element struktury społecznej.
Wzrasta znaczenie grup formalnych i instytucji.



Kategorie społeczne – płed, wiek (pokolenie), zawód. Kategorie społeczno-zawodowe: wpływ
na wartości, normy, style życia.



Klasy i warstwy – podstawowy podział.



Normy, postawy i wartości społeczne.



Role społeczne: osoba, rola, pozycja.
Merton: główny element struktury społecznej – niezależnie od tego w jakim stopniu różnią się
między sobą pod innymi względami, współcześni teoretycy socjologii zgodni są na ogół co do
tego, że statusy i role społeczne stanowią główne elementy składowej struktury społecznej.

GEORGE SIMMEL – prekursor badania struktury społecznej, XIX wiek.

 Socjologia = forma i treśd.
 Geometria społeczna – można wyodrębnid pewne typowe kształty (tak jak w tradycyjnej geometrii –

okręgi, kwadraty, trójkąty).



współzawodnictwo,



konflikt,



władza.

 Badania nad triadą – możliwe relacje: koalicja (strategia dziel i rządź), mediacja, reprezentacja,

większośd.

PERSPEKTYWA STRUKTURALNA:

a) Sztompka:



idea zależności, relacji pomiędzy elementami,



idea regularności, prawidłowości, powtarzalności,



idea głębokie fundamentalnego, istotnego wymiaru,

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 17



idea determinującego, kontrolującego wpływu.

Struktura to ukryta sied trwałych i regularnych powiązao między składnikami jakiejś dziedziny rzeczywistości,
która istotnie wpływa na przebieg obserwowalnych zjawisk w tej dziedzinie.

b) Domaoski:



ciągłośd zjawisk i stosunków społecznych,



życie społeczne jako ograniczony układ elementów i funkcji,



nastawione bardziej na badanie prawidłowości niż na monograficzną analizę przypadków,



podejście raczej ilościowe, a nie jakościowe,



analiza lokacji, pozycji i ich układu, a nie tego jacy konkretni ludzie je zajmują,



stosowanie określonej terminologii, np.: role, pozycje, hierarchia, dystanse bariery.

PODKLASA

PODKLASA – status:



powiązanie – migracji, rasy, narodowości, wieku,



wzory utrzymania rodziny,



wykluczenie, status, stygmatyzacja,



nie wyzysk/eksploracja,



niemożnośd konsumpcji.

Socjologia musi docenid różnorodnośd podziałów społecznych, nie ma jednowymiarowego wyjaśnienia.

TEORIA STATUSY – CZTERY ZAŁOŻENIA:

a) KULTURALIZM – dominacja sfery kultury przy kształtowaniu struktury społecznej:



styl życia oparty o konsumpcję,



dostęp do informacji,



wyznawane wartości,



sfera materialna podporządkowana/zredukowana do symbolicznie wyrażanych wartości i
stylów życia.

Wpływ KULTURALIZMU – struktura społeczna staje się MOZAIKĄ grup otwartych:



gusta,



nowe stowarzyszenia,



inicjatywy obywatelskie,



etniczne i religijne grupy,



grupy pokoleniowe,



aktywnośd społeczności lokalnych,



nowe ruchy społeczne,



gangi,



grupy o alternatywnych stylach życia,



alumnów,



społeczności rasowe,



społeczności sióstr feministek,



protestujących przeciwko systemowi podatkowemu,



fundamentalistycznych grup religijnych,



stowarzyszenia zawodowe.

b) FRAGMENTARYZACJA – na podziały klasowe nakłada się niezliczona ilośd tożsamości i przynależności

stowarzyszeo i innych organizacji.
Zmiennośd i nietrwałośd podziałów i tożsamości.
Płynna mozaika – wielowymiarowośd zglobalizowana.

FRAGMENTARYZACJA – oddziaływanie. BAZAR pozycji społecznych – wybór jednostki.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 18

c) AUTOMIZACJA:



subiektywnośd – orientacji i wartości jednostek i agregatów jednostek,



nieprzewidywalnośd,



tożsamości i podziały społeczne kształtowane są przez jednostki, a nie są skutkiem
zewnętrznej dominacji w stosunku do nich, np. preferencje polityczne, dostęp do edukacji,
wzory zawierania małżeostw oraz dochody.

AUTOMIZACJA – zależnośd wyborów od czasu, zasobów, energii i pieniędzy.

d) „RESYGNIFICATION” – indywidualne i ciągle nadawanie znaczenia:



ciągła płynnośd podziałów społecznych,



indywidualne wybory dotyczące wartości i tożsamości.

Nie następuje upadek nierówności, ale podziałów opartych o klasy społeczne.

ŚMIERD KLAS

KONCEPCJA PAKULSKIEGO I WALTERSA
Termin klasa i historia społeczna:

 Rola klas w społeczeostwie postrzegana jest często poprzez odwołanie do koncepcji K. Marska:



powiązanie ekonomii z polityką,



możliwośd zbiorowych działao – strajków, protestów, buntów.

 Popularnośd koncepcji klas w socjologii i polityce – powstanie partii lewicowych, okres zimnej wojny.
 Lewica w Europie – główny obszar zainteresowad; wyodrębnianie klas, podziały, nierówności.
 Socjologia burżuazyjna – zaprzeczenie ważności/znaczenia tego terminu.
 Osłabienie debaty w ostatnich latach (po 1989 roku) – osłabienie zainteresowania naukowców

marksizmem, upadek socjalizmu.

 Prawica i lewica przestały interesowad się klasami społecznymi, zwraca się ku takim kwestiom jak:



Prawica: etnicznośd, moralnośd.



Lewica: płed, ekologia, prawa obywatelskie i człowieka.

Niemodny jest lewicowy radykalizm.

 Termin klasa coraz bardziej oddzielony jest od „ideologicznej otoczki okresu zimnej wojny”.
 „Obecnie” tekst opublikowany w 1996 roku – możliwośd debaty naukowej o rzeczywistym znaczeniu

klas, nie będzie zniekształcona przez polityczne i ideologiczne podziały (pomiędzy Zachodem i
Wschodem w okresie Zimnej Wojny).

KLASA – sposób rozumienia terminu przez Watersa i Pakulskiego.
KLASY nie można traktowad jako czystych kategorii statystycznych bez uwzględnienia konsekwencji
społecznych, np. relacji społecznych, dystansów, wzorów interakcji, wzorów stowarzyszeo.
Klasa jako AKTYWNE PODMOITY powiązane z takimi zjawiskami jak wzory wyzysku (eksploatacji) – walki,
dominacja, podporządkowania, zamknięcia.

Różnice poziomu klasowości pomiędzy różnymi społeczeostwami oraz epokami i dotyczące:



stopnia polaryzacji,



wyrazistości granic,



skali konfliktów.

Konieczny jest MINIMALNY STOPIEO KRYSTALIZACJI – skupienia, który może przejawiad się w:

a) identyfikowaniu się z klasą co najmniej części jej członków – związek z klasą nie musi wyrażad się w

używaniu terminów/nazw, może przejawiad się w poczuciu różnicy „my”, „oni”.

b) świadomości antagonizmu klasowych,
c) klasa musi spełniad wymóg bycia aktywnym podmiotem.

Podstawowe podziały występujące w społeczeostwach są zróżnicowane w czasie i przestrzeni.
Analiza klasowa ma tylko sens w społeczeostwach klasowych.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 19

Nie są społeczeostwami klasowymi: społeczeostwa niewolnice starożytnego Rzymu i Grecji, feudalizm – Europa,
XX wiek – kraje realnego socjalizmu.
W tych społeczeostwach stosunki własności i stosunku rynkowe nie są przyczyną podziałów społecznych.
W społeczeostwach tych istnieją nierówności (istnieje struktura społeczna, występują konflikty społeczne), ale
nie ma klas.

KLASY – to kategoria odnosząca się do określonego czasu i miejsca.

WSPÓŁCZEŚNIE KLASY ZANIKAJĄ:



zanikają społeczności klasowe/osiedla,



redystrybucja własności,



profesjonalizacja zawodowa.

Dotyczy to kapitalistycznych krajów Zachodu.

W innych krajach „śmierd klas” następuje w takim stopniu w jakim struktura społeczna kształtowana jest w
relacji do własności w przemyśle.

KLASY:

1) POWSTAŁY w kapitalizmie przemysłowym,
2) ZMIENIŁY SIĘ w kapitalizmie korporacyjnym,
3) ZANIKAJĄ z postindustrializacją i postmodernizacją.

Struktura społeczna w kapitalizmie – TRZY ETAPY:

a) XIX wiek
b) do połowy lat 70. XX wieku
c) współczesne stadium

SPOŁECZEOSTWO KLAS EKONOMICZNYCH – społeczeostwo uporządkowane według wzoru dominacji i walki
między grupami interesu określonymi poprzez relacje ekonomiczne.

Karol Marks – podział na właścicieli fabryk i tych którzy sprzedają swoją pracę.

Klasa dominująca wpływa na (kontroluje) PAOSTWO.
Burżuazja utrzymuje pozycję klasy rządzącej.

KLASA PODPORZĄDKOWANA – może stad się rewolucyjna, dążyd do usunięcia ksay panującej poprzed
likwidację własności prywatnej.

Podział w sferze kultury odzwierciedlają podziały klasowe.

KLASY SPOŁECZNIE ZORGANIZOWANE – od początku XX wieku następuje ścisłe powiązanie klas, partii, paostwa
narodowego.
Społeczeostwo zdominowane jest przez POLITYKĘ i działanie PAOSTWA.
Władza paostwowa dysponuje środkami PRZYMUSU – kontrola ekonomii i kultury.

 PAOSTWO – kierowane przez zunifikowaną elitę polityczno-biurokratyczną, rządzącą

podporządkowanymi masami. Możliwe istnienie formalnie niezależnych partii.

 ELITY – przywódcy polityczni, grupy interesów ze sfery ekonomii i kultury.
 EKONOMIA – redystrybucja, zmiana własności prywatnej na paostwową.
 MASY – identyfikowane są raczej jako narodowo polityczne klasy, a nie w odniesieniu do

przemysłu/gospodarki.

 KULTURA – ochrona paostwa lub monopole wspierane przez paostwo. Skutek: kultura masowa.

KLASY NARODOWE – instytucjonalizacja. Partie polityczne – związki zawodowe,
aktywnośd kreowana raczej przez partie polityczne niż spontanicznie przez ich członków, wspólne interesy
(„abstrakcyjne konstrukty” tworzone przez ELITY). Byty polityczne – kreowane jako byty/społeczności

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 20

funkcjonujące na poziomie kraju. Minimalny poziom interakcji i komunikacji, pomiędzy jej członkami. Brak więzi
i wspólnoty krajowej. Klasy narodowe jako potężni aktorzy społeczni i polityczni.

SPOŁECZEOSTWO STATUSOWE – struktura społeczna określona przez kulturę.
Warstwa/stan – kształtowana przez styl życia i/lub wartości i status.
Struktura społeczna tworzona wokół różnych tożsamości, przekonao, symboli i znaczeo, stylów i wzorów
konsumpcji.
Zmiennośd, płynnośd podziałów – MOZAIKA.

PAOSTWO – zmniejszająca się jego rola, osłabienie poparcia udzielanego mu przez masy.

SFERA EKONOMII – osłabienie jej znaczenia w kształtowaniu struktury społecznej, gdyż podstawowej znaczenie
mają podziały oparte o symbole (sfera kultury).

Współcześnie nadal występują konflikty, wyzysk, ucisk, ale dotyczą one:



postkolonialnego faszyzmu,



preferencji seksualnych,



dyskryminacji ze względu na płed,



aktywności obywatelskiej,



zaangażowania religijnego



ruchów narodowościowych.

Ale zjawiska te mają mało, albo nie mają nic wspólnego z klasą.

Śmierd klas – wyniki badao
Badania Pizacklea (1990) – przemysł odzieżowy; osłabienie tożsamości klasowych w Wielkiej Brytanii.



wielkie przedsiębiorstwa – małe firmy rodzinne,



zróżnicowanie terytorialne,



płed,



rasa.

PROFESJONALIŚCI

PROFESSION – grupy zawodowej związane z klasą średnią, posiadające rozległą wiedzę umysłową i dużą wiedzę
techniczną, charakteryzujące się dużą niezależnością (autonomią), zaangażowanie w pracę w sektorze
publiczny.
Tradycyjnie profesjonaliści obejmują takie kategorie zawodowe jak: lekarze, prawnicy, kler i wojskowi.
Jednak ciągły rozwój wiedzy i technologii powoduje, że zakres i zastosowanie tego terminu jest redefiniowane.

Tradycyjne podkreślenie takich cech, jak:



umysłowy charakter pracy,



specyficzna wiedza i doświadczenie zawodowe,



profesjonalne organizacje zawodowe, dbające o dyscyplinę i wysokie kwalifikacje jej członków,



orientacja altruistyczna,



wysoka pozycja w strukturze społecznej.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 21

INTELEKTUALIŚCI

Osoby związane ze światem idei, abstrakcyjnego myślenia, wyższej kultury umysłowej i artystycznej.
Dwie główne grupy to uczeni i artyści. Współcześnie coraz większe znaczenie przypisuje się przedstawicielom
nauk technicznych.


Dwa znaczenia terminu:

a) Początkowo używanie formy intelektualny, początek XIX wieku – znaczenie raczej pejoratywne.

Początek XIX wieku w Saint Simon – koncepcja awangardy, chod odnosił ją raczej do naukowców, a nie
do intelektualistów.

b) SPRAWA DREFUSA – w 1986 roku intelektualistami nazwano obrooców Drefusa.

Bardzo znana sprawa sądowa na przełomie XIX i XX wieku.
Alfred Drefus był oficerem pochodzenia żydowskiego, oskarżonym i skazanym na dożywocie przez sąd
wojskowy za zdradę francuskich tajemnic wojskowych na rzecz Cesarstwa Niemieckiego.
Gdy po kilki latach na jaw wyszło krzywoprzysięstwo jednego ze świadków, Emil Zola opublikował apel
o uniewinnienie Drefusa. Rozgorzał ostry spór społeczny. Siły konserwatywne wykorzystywały dyskusję
nad „zdradą” żydowskiego oficera dla zademonstrowania patriotyzmu. W 1899 roku po kolejnym
procesie Drefus został ułaskawiony przez prezydenta.

Książka filozofa Juliena Bendy „Zdrada kleryków” 1927 – ocena intelektualistów XIX i XX wieku.
Odrzucenie/zdrada powołania - poszukiwanie prawdy obiektywnej, wartości uniwersalnych. Oskarżenie
kleryków (intelektualistów) o zaangażowanie się w bieżące sprawy polityczne i społeczne.

TEZA O ZANIKANIU INTELIGENCJI

INTELIGENCJA A DEMOKRACJA – demokracja jako idea i jako sposób robienia polityki pozostaje w sprzeczności
z jakimkolwiek przewodnictwem politycznym jakiejkolwiek grupy społecznej. Chyba że sobie sama taką grupę
wyłoni, a ona z kolei przekona ogół, że godna jest największego zaufania i zostaje to udowodnione przy urnach.
Inteligencja jako przewodnik polityczny i społeczny dla ludu w epoce prodemokratycznej traci w epoce
demokratycznej swoją osobowośd, swoją siłę i co najważniejsze chyba też swoje najbardziej konstytutywne
cechy. Jako taka, jako inteligencja, wdaje się w politykę, jest ośmieszana, nie jest skuteczna, sama plącze się
pomiędzy nakazami i wątpliwościami (WŁADYKA).

NIEPODLEDŁOŚD, NORMALNOŚD – w czasach zniewolenia oczekiwano od niej raczej tworzenia krzepiących
mitów, wskazywania celów rozpalających wyobraźnię i pobudzających idei. To wszystko inteligencja przekuwała
na zadania, powinności i misje. W czasach normalnych intelektualista powołany jest raczej do rozbijania
stereotypów myślowych, podważania mitów zbiorowych, do opisu, analizy, refleksji. A to nie nadaje się na
posłannictwo (BOGUCKA).

Teza o zaniku inteligencji i jej przekształcanie się w klasę średnią – przyjmowanie przez inteligencję systemu
wartości zachodnich klas średnich: samodzielnośd, indywidualizm, odpowiedzialnośd za siebie.
Tradycyjne wartości inteligencji – wartości prospołeczne, szczególnie solidaryzm narodowy.

 Formułowana po przemianach ustrojowych w 1989 roku. Chod koncepcja ta głoszona była wcześniej w

krytycznych momentach historycznych.

 Kontekst społeczny, formułowane są też koncepcje dotyczące przeobrażenia innych grup społecznych,

np. zaniku chłopstwa.

 Koncepcja zaniku inteligencji zakłada między innymi osłabienie poczucia wspólnoty. Dawniej

inteligencję łączyło, np. dobre wychowanie, styl życia, między innymi wspólny kanon lektur, poczucie
misji.

 Obecnie koncepcja zaniku inteligencji zakłada często jej przekształcanie się w klasę średnią.

MAKROSOCJOLOGIA - WYKŁADY

| 22

Badania empiryczne DOMAOSKIEGO są częściowo sprzeczne z tą argumentacją o zaniku inteligencji:

a) wzrost liczebności tej kategorii społeczno-zawodowej – 8,8% w 2002 roku, w porównaniu z 1987

rokiem 7,7%,

b) wzrost zamożności po zmianie ustroju – np. w 2002 roku 1,96 razy powyżej średniej krajowej,
c) najmniejsze zagrożenie bezrobociem – jednak ostatnie dane wskazują na wzrost bezrobocia także

wśród tej grupy; w 2011 roku osoby z wyższym wykształceniem stanowiły 10,62% wszystkich
bezrobotnych, co oznaczało 15,8% więcej w porównaniu do analogicznego okresu w zeszłym roku;

d) bardzo wysoki prestiż – zarazem inteligencję cechuje wysoka samoocena swojej pozycji społecznej,
e) wysoki poziom deklarowanego poczucia szczęścia.

Inteligencja – miejsce w strukturze społecznej i jej rola:



Marcin Kula 1991 – problem narodowy jest ważny w krajach zacofanych,



łatwiejszy kontakt z zagranicą – rola wykształcenia, BUNT,



inteligencja jako twórca i nośnik idei – reprezentująca nie tylko własne interesy.

Inteligencja jest silna, gdy inne grupy są słabe:



szlachta, ziemiaostwo było już schyłkowe,



a burżuazja i mieszczaostwo – klasa średnia „jeszcze nie mogła przewodzid”.

Inteligencja jako grupa silnie kontestująca, buntownicza, odrzucająca paostwo jako obce.
Warunki historyczne – w socjologii polskiej są dwa główne tematy zainteresowad – NARÓD I INTELIGENCJA.

Inteligencja jako rzecznik niepodległości i demokratyzacji:



zacofanie gospodarcze,



brak niepodległości,



sugestie co do celów i metod działania politycznego, społecznego,



inteligencja w elitach ruchów społecznych i narodowych.

RZĄD DUSZ:

 Chłop czuł, że jest mu źle – jednak Ne znał odpowiedzi, co jest tego przyczyną oraz dlaczego i jak

społeczeostwo polskie odstaje od innych.

 To inteligent potrafi postrzegad społeczeostwo całościowo i formułowad diagnozy i projekty jego

modernizacji.

HABITAT INTELIGENCJI – Polska, Rosja, Europa Wschodnia (dlaczego właśnie w tych krajach).
Inteligencja powstała, zaistniała i zyskiwała na znaczeniu wszędzie tam, gdzie:

a) „im dłużej trwałą społeczna przewaga post-feudalnej klasy uprzywilejowanej”,
b) im słabsze było mieszczaostwo.

Inteligencja podkreślała, że to co ją odróżniało od innych grup społecznych, to nie dobre urodzenie. Wierzyli, że
to „wykształcenie i osobiste zasługi dla kraju decydowad miały o pozycji społecznej człowieka”.

Na Zachodzie profesjonaliści nie odróżniali się znacząco swoim stylem życia, wartościami i aspiracjami od
zamożnych mieszczan.
Inteligencja powstałą tam, gdzie kapitalizm nie przeobraził struktury społecznej.

Paostwo – główny pracodawca inteligencji.