Prawo
Istota prawa
prawo to zbiór norm określających, jak podmiot prawa ma obowiązek się zachowywać,
a jak nie
" przedmiot:
" osoby fizyczne,
" organizacje,
" państwa,
" wybrane osoby (np. urzędnicy)
rozróżnia się prawo w znaczeniu materialnym i prawo w znaczeniu formalnym
prawo materialne określa, co wolno, a czego nie wolno, jakie kto ma uprawnienia, a jakich
nie ma
prawo formalne określa formę, w jakiej prawo jest wykonywane: jakie są procedury i instytucje,
które pozwalają prawo egzekwować
prawo ma funkcjÄ™ regulacyjnÄ…, prewencyjnÄ… i represyjnÄ…
funkcja regulacyjna  regulowanie stosunków i rozstrzyganie sporów między obywatelami
oraz między obywatelami i organami władzy; dzięki temu istnieje ład, który ułatwia funkcjonowa-
nie instytucji społecznych
funkcja prewencyjna  zapobieganie sporom i Å‚amaniu prawa
funkcja represyjna  karanie osób, które popełniły czyny zakazane przez prawo
inne funkcje prawa:
" ochronna,
" kontrolna,
" wychowawcza (w tym resocjalizacyjna),
" kulturotwórcza (prawo tworzy kulturę prawną),
" dystrybucyjna (rozdział obowiązków i dóbr w społeczeństwie),
" rozjemcza,
" organizacyjna (powoływanie instytucji),
" stabilizacyjna (utrwalanie Å‚adu),
" dynamizacyjna (inicjowanie korzystnych zmian)
funkcje te można wywieść z trzech wyżej wymienionych funkcji
prawo składa się z norm, a normy są formułowane w postaci przepisów
istotą prawa są normy, na przykład że nie wolno kraść
tę samą normę można wyrazić w postaci różnie sformułowanych przepisów
czasami normę wyraża jeden krótki przepis, czasami przepis bardzo zawiły, podzielony na para-
grafy, artykuły, ustępy, punkty i litery, a czasami norma jest wyrażona w postaci wielu przepi-
sów rozproszonych po kilku aktach prawnych i tylko dobry prawnik może ją zauważyć i jasno
sformułować
normy prawne są sformułowane jako reguły generalne i abstrakcyjne
 generalne  prawo dotyczy albo wszystkich ludzi, albo wszystkich należących do określonej,
wyszczególnionej kategorii, nikt nie może twierdzić, że jakaś norma go nie dotyczy; jest general-
na, więc i jego obejmuje
 abstrakcyjne  prawo nie rozstrzyga jakiejś konkretnej sprawy, która miała miejsce jednorazo-
wo w określonych okolicznościach, ale przedstawia rozstrzygnięcia dla nieograniczonej liczby sy-
tuacji, które potencjalnie mogą się zdarzyć
1 z 26
Prawo
stosunek prawny to taki stosunek społeczny, który jest regulowany przez prawo
w ramach stosunków prawnych prawnicy wyróżniają podmiot, przedmiot i treść
rozgraniczajÄ… to, kogo stosunek dotyczy (podmiot: osoba), co jest omawiane (przedmiot: jaka sy-
tuacja albo jaki obiekt) oraz jak brzmią uprawnienia albo obowiązki stron (treść)
przykład:
art. 82 kodeksu cywilnego stanowi:
Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała
się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy
to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby na-
wet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.
wyróżnij w nim podmiot, przedmiot i treść
normy prawa karnego są często formułowane w postaci trójdzielnej
hipoteza  dyspozycja  sankcja
na normę składa się sformułowanie, kogo i w jakich okolicznościach norma dotyczy, jaki czyn
jest rozważany (czyli co kto robi) i jaka za to grozi kara
to odmiana zasady
podmiot  przedmiot  treść
przykład:
art. 159 kodeksu karnego brzmi:
Kto, biorąc udział w bójce lub pobiciu człowieka, używa broni palnej, noża lub innego podobnie
niebezpiecznego przedmiotu, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
wyróżnij w nim hipotezę, dyspozycję i sankcję
z
ródłami prawa może być norma stanowiona, umowa, zwyczaj, precedens, opinia prawna
prawo w różnych krajach, różnych czasach i różnych dziedzinach może mieć różne pochodzenie
prawo stanowione  akty normatywne spisywane i ogłaszane przez wyspecjalizowane organy
władzy
w państwie współczesnym ta dziedzina jest zastrzeżona dla władzy ustawodawczej, ale prawo
(chociaż nieobowiązujące powszechnie) to także regulaminy czy statuty, które może ustanowić
kompetentne gremium1 albo osoba (walny zjazd organizacji, dyrektor fabryki itp.)
sądy w Polsce wydają orzeczenia, odwołując się do konkretnych przepisów prawnych prawa sta-
nowionego
umowy  odmiana prawa stanowionego, umowy tworzÄ… nowy stan prawny w stosunkach miÄ™-
dzy podmiotami, które zawarły jakąś umowę, prawo międzynarodowe jest wynikiem umów mię-
dzy państwami
zwyczaj prawny  podstawa prawa w niektórych krajach  znakomity przykład to Wielka Bryta-
nia, która nie ma spisanej konstytucji, a praktyka ustrojowa (np. tryb powoływania premiera)
jest wynikiem stosowania się do zwyczajów ukształtowanych w toku historii
precedensy sÄ…dowe  podstawÄ… prawa karnego w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, sÄ™-
1 gremium  ogół członków jakiejś grupy lub osób obecnych gdzieś.
2 z 26
Prawo
dziowie, wydając wyroki, nie powołują się tam na przepisy kodeksu karnego, ale na wcześniejsze
wyroki sądów w analogicznych sprawach, istnieją zbiory takich wyroków, ale nie mają one cha-
rakteru kodeksu, w szczególności parlament ani ich nie uchwala, ani nie może zmienić
w Polsce i krajach o  kontynentalnym systemie prawa precedensy sądowe pełnią co najwyżej
rolę pomocniczą (rodzaj niewiążącej wskazówki dla sędziów na temat tego, jak inni interpretowali
konkretny przepis)
opinie znawców prawa nie tworzą prawa we współczesnej Europie, ale kształtują jego interpre-
tację, czyli rozumienie przepisów, bardzo dużą rolę takie opinie odgrywają w prawie muzułmań-
skim (szariat2, prawo koraniczne3)
Dziedziny prawa
ogólnie można podzielić prawo na wewnętrzne i międzynarodowe
prawo międzynarodowe  patrz: stosunki międzynarodowe
najważniejsze dziedziny prawa wewnętrznego to prawo karne, cywilne, administracyjne,
konstytucyjne i prawo pracy
prawo karne wskazuje czyny uznawane za przestępcze i kary grożące za ich popełnienie
sprawy te reguluje kodeks karny
osobom niewtajemniczonym prawo kojarzy się z kodeksem karnym i zdaje im się, że musi w nim
być paragraf na wszystko, tymczasem kodeks karny zajmuje się tylko małym wycinkiem prawa
służy do tego, by wyeliminować działania aspołeczne najcięższej wagi, szczególnie groz
ne dla oby-
wateli
prawo cywilne zajmuje się stosunkami między osobami fizycznymi i prawnymi
obejmuje różne dziedziny, w tym prawo rodzinne, handlowe, autorskie, kwestie spadkowe, dóbr
osobistych
prawo cywilne zajmuje się sporami między podmiotami równorzędnymi (żaden z nich nie jest
władny wydawać polecenia drugiemu)
prawo administracyjne określa strukturę administracji publicznej (urzędów), ich zadania, kom-
petencje, środki którymi mogą się posługiwać, a także ich stosunki z obywatelami
w większości są to stosunki między podmiotami nierównorzędnymi
prawo konstytucyjne zajmuje się ustrojem państwa, prawami człowieka, zakresem obowiązków
obywatelskich, strukturÄ… i uprawnieniami samorzÄ…du  czyli tym, co zapisano w Konstytucji
prawo pracy zajmuje się stosunkami między pracodawcą i pracownikiem
w zakres tego prawa wchodzÄ… obowiÄ…zki i uprawnienia pracownika, zasady wynagradzania, na-
kazy i zakazy dotyczÄ…ce BHP
poza tym różne dziedziny życia społecznego mają specyficzne regulacje
jest na przykład prawo finansowe (bankowe), prawo budowlane, prawo o ruchu drogowym i inne
uwaga!
niektórzy powiedzą, że prawo pracy to część prawa administracyjnego, inni że cywilnego
dla jednych prawo finansowe jest częścią prawa administracyjnego, dla innych  samodzielną
dziedzinÄ…
niektórzy jako osobną gałąz
prawa wymienią prawo rodzinno-opiekuńcze, gdyż istnieje odrębny
od kodeksu cywilnego kodeks rodzinno-opiekuńczy
jeśli przyjdzie Ci wymienić dwie główne dziedziny prawa, wymień prawo cywilne i karne
2 szariat, szarijat  religijne prawo muzułmańskie oparte na Koranie i hadisach.
3 Koran  święta księga islamu; stanowi podstawę religii muzułmańskiej i zawiera wszystkie najważniej-
sze zasady doktrynalne islamu.
3 z 26
Prawo
jeśli cztery  dorzuć prawo administracyjne i konstytucyjne
jeśli pięć  dorzuć prawo pracy
dwie bardzo szczególne dziedziny prawa to prawo europejskie i prawo kanoniczne
prawo europejskie (inaczej: wspólnotowe albo unijne) wyodrębniło się z prawa międzynarodowe-
go, ale obecnie bardziej przypomina prawo państwowe
prawo kanoniczne to prawo wypracowane przez wspólnoty kościelne
to najstarszy zbiór prawa będącego w nieprzerwanym użyciu od starożytności
jego normy wywodzi się z niezmiennych podstaw prawa boskiego i prawa naturalnego, uzupełnio-
nych o normy stanowione
najbardziej znane jest prawo kanoniczne Kościoła katolickiego
ma obecnie formę kodeksu, który zatwierdza papież
prawo kanoniczne ma charakter międzynarodowy, ale wiąże zasadniczo tylko członków wspólnoty
kościelnej
zgodnie z konkordatem4 państwo polskie uznaje, że Kościół katolicki w sprawach wewnątrzko-
ścielnych stosuje prawo kanoniczne
sądy i ich wydziały są wyspecjalizowane w różnych dziedzinach prawa
sprawy o rozbój, kradzież, morderstwo (czyli związane z przestępstwami) będzie rozpatrywał wy-
dział karny sądu, stosując kodeks karny
spory między sąsiadami będzie rozstrzygał wydział cywilny, stosując kodeks cywilny
w tym wydziale, ale przed osobnym sądem (albo w odrębnym wydziale rodzinnym i nieletnich)
będą załatwiane sprawy rodzinne: dotyczące spadków, stosunków między małżonkami (rozwody)
i sprawami dzieci (prawa rodzicielskie, adopcje, sÄ…dzenie nieletnich)
sporami między podmiotami gospodarczymi będzie się zajmował wydział gospodarczy
może chodzić o niezapłacenie za dostarczony towar, czyny nieuczciwej konkurencji (podszywanie
siÄ™ pod cudzÄ… markÄ™) i podobne sprawy
sporami o niezapłacone godziny nadliczbowe (spór między pracodawcą a pracownikiem) będzie
się zajmował wydział pracy albo wydział pracy i ubezpieczeń społecznych
sprawami własności nieruchomości będzie się zajmował wydział ksiąg wieczystych
kontaktuje się z nim przeważnie nie bezpośrednio obywatel, ale notariusz5, który prowadzi trans-
akcje
wykroczeniami (np. sądzeniem chuliganów) i niektórymi innymi sprawami będzie się zajmował
wydział grodzki (sąd grodzki)
prośbami o przedterminowe zwolnienie z więzienia (i w ogóle sprawami dotyczącymi aresztowa-
nych i więz
niów, czyli penitentów6) będzie się zajmował wydział penitencjarny
w ramach wydziałów mogą istnieć osobne jednostki, noszące nazwę sądów
gdy mowa o sÄ…dzie gospodarczym, to mowa o wydziale gospodarczym sÄ…du rejonowego albo okrÄ™-
gowego, a jeśli mowa o sądzie karnym, to chodzi o wydział karny
w sądach różnych szczebli mogą być różne wydziały
zdarza się, że z uwagi na dużą ilość spraw istnieje na przykład I wydział cywilny i II wydział cy-
wilny, istnieją też pewne dodatkowe wyspecjalizowane sądy, o których się nauczysz na studiach
prawniczych
4 konkordat  układ między państwem a Stolicą Apostolską regulujący stanowisko prawne Kościoła
w danym państwie.
5 notariusz  urzędnik powołany do dokonywania czynności, którym strony powinny lub pragną nadać
formÄ™ notarialnÄ…, notariat.
6 penitent  w Kościele katolickim: osoba przystępująca do spowiedzi. jakoś nie pasuje :P
4 z 26
Prawo
Podmioty prawa
prawo zajmuje się stosunkami między osobami
przed sądem może stawać tylko osoba i majątek może posiadać tylko osoba
roszczenia też może wysuwać tylko osoba (fizyczna lub prawna)
osobę (fizyczną lub prawną) można pociągnąć do odpowiedzialności
status osoby daje pewne prawa
jest też druga strona medalu tego statusu: odpowiedzialność
podmiotu nie będącego osobą (np. zwierzęcia) do odpowiedzialności się nie pociąga, a osobę moż-
na
ciekawostka, ale istotna:
w sprawach karnych przed sądem może stanąć tylko osoba fizyczna
o przestępstwo z kodeksu karnego (np. rozbój albo gwałt) nie można oskarżyć osoby prawnej
zresztą, osoby prawnej nie dałoby się umieścić w więzieniu
osoba fizyczna to na przykład Jan Kowalski, czyli konkretna, żywa osoba
każda osoba fizyczna podlega ochronie prawnej  nie można jej zabić, skrzywdzić, naruszyć jej
godności
osoba fizyczna ma niezbywalne prawa: prawa człowieka
zdolność prawną ma każda osoba fizyczna, ale nie każda ma zdolność do czynności praw-
nych
każda osoba fizyczna ma zdolność prawną, na przykład prawo do posiadania majątku
formalnym właścicielem majątku może być nawet niemowlę, jeśli na przykład otrzymało coś
w spadku
niemowlę też jest osobą
nawet mając zdolność prawną, można nie mieć zdolności do czynności prawnych
na przykład dzieci uzyskują ją dopiero w określonym wieku i dopiero wtedy mogą zawierać umo-
wy o pracę, samodzielnie dysponować zarobionymi pieniędzmi czy sprzedać rzecz większej warto-
ści
czynności prawne zawarte przez osobę, która nie miała zdolności do czynności prawnych, są
co do zasady nieważne
w Polsce przyjmuje się, że ograniczoną zdolność prawną uzyskuje się w wieku 13 lat, a peł-
ną zdolność prawną  w wieku 18 lat
osoby w wieku między 13 i 18 rokiem życia pewne czynności prawne mogą wykonać tylko za zgo-
dą przedstawiciela ustawowego (rodziców, opiekunów, kuratora7)
jeśli takiej zgody nie było, czynność prawna jest nieważna
przykład:
sprzedawca może sprzedać telewizor osobie 14-letniej, ale musi się liczyć z tym, że przedstawiciel
ustawowy oświadczy, że nie wyraził zgody na taką transakcję, i sprzedawca będzie musiał zwrócić
pieniądze i przyjąć telewizor z powrotem
jeśli jednak przedstawiciel ustawowy nie zgłosi obiekcji8, uznaje się, że transakcja została zawar-
ta i jest ważna
pamiętaj o ważnym wyjątku:
nawet osoba niemająca zdolności do czynności prawnych może dokonać drobnych czynności
prawnych z zakresu życia codziennego i będą one ważne
7 kurator  (praw.) opiekun ustanowiony przez sąd, zajmujący się sprawami osoby niezdolnej do działań
prawnych; osoba wyznaczona z urzędu do pilnowania interesów jakiejś instytucji lub grupy ludzi.
8 obiekcja  zastrzeżenia lub wątpliwości w stosunku do czegoś.
5 z 26
Prawo
przykład:
dziecko może kupić lody i choćby nie zapytało rodziców o zgodę, nie mogą się oni domagać zwro-
tu pieniędzy od sprzedawcy
może warto wiedzieć o jeszcze jednej sytuacji szczególnej
jeśli osoba niepełnoletnia zawrze (za zgodą sądu) związek małżeński, to chociaż nie ma ukończo-
nego 18 roku życia, uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych  to logiczne
jeśli jej się zezwala zawrzeć małżeństwo, to trzeba uznać, że może też samodzielnie robić zakupy!
sąd może orzec ubezwłasnowolnienie, wtedy osoba traci zdolność do czynności prawnych
powodem ubezwłasnowolnienia zwykle jest wrodzone upośledzenie lub choroba (np. zanik pamię-
ci)
takie ubezwłasnowolnienie może być częściowo lub całkowite i może mieć różne formy, ale to bar-
dzo szczegółowe zagadnienia
osoba ubezwłasnowolniona nie traci zdolności prawnej.
nie przestaje na przykład być właścicielem domu (jeśli nim była), tyle że nie może nim dowolnie
dysponować
sąd może orzec wobec kogoś (np. zbrodniarza) pozbawienie praw publicznych na określony
czas albo na zawsze
taka osoba traci zdolność do brania udziału w życiu publicznym, na przykład do udziału w wybo-
rach, traci prawo do pełnienia funkcji w samorządzie, traci ordery, stopnie wojskowe
nie przestaje jednak podlegać ochronie prawnej, bo nie przestaje być osobą
dawniej istniał także termin  wyjęty spod prawa : taka osoba traciła niekiedy wszelką ochronę
prawną i można było ją na przykład bezkarnie zabić
osoba prawna to organizacja, która ma osobowość prawną
brzmi to trochę jak masło maślane, ale właśnie tak jest
nie każda organizacja ma osobowość prawną
przykłady osób prawnych, które trzeba znać, to spółki kapitałowe9 (np. spółka z o.o.), stowarzy-
szenia10 (ale tylko rejestrowe!), kościoły i związki wyznaniowe (w tym poszczególne parafie) oraz
fundacje11
mogą więc mieć majątek i występować przed sądem
nie mają osobowości prawnej stowarzyszenia zwykłe (niezarejestrowane) ani pewne rodzaje przed-
siębiorstw (np. spółki cywilne)
każda osoba prawna ma pełną zdolność do czynności prawnych
w związku z tym każda osoba prawna może nie tylko posiadać majątek, ale może także podejmo-
wać różne czynności prawne (kupować coś, sprzedawać, występować przed sądem, zatrudniać
pracowników)
osoba prawna może zawrzeć umowę z inną osobą prawną albo z osobą fizyczną
oczywiście, istnieją pewne warunki, które muszą być spełnione, by określona czynność prawna
była ważna
prawo precyzuje, kto w jakiej sytuacji reprezentuje osobę prawną (krótko mówiąc, kto się musi
9 spółka kapitałowa  forma prawna organizacji podmiotów gospodarczych, najczęściej wykorzystywana
w prowadzeniu dużych przedsiębiorstw, a także w wewnętrznej organizacji grup kapitałowych.
10 stowarzyszenie  dobrowolne i trwałe zrzeszenie osób, o celach niezarobkowych, samodzielnie określa-
jące swoje programy i strukturę; wyjątkowo może prowadzić działalność gospodarczą, przeznaczając do-
chód na cele statutowe z wyłączeniem członków stowarzyszenia.
11 fundacje  (łac. fundatio  zakładanie ) instytucje mające osobowość prawną, których działalność jest
oparta na majątku przekazanym przez założycieli-fundatorów i bieżących wpływach (dotacje), realizujące
określone przez nich cele: filantropijne, kulturalne, naukowe, religijne lub społeczne, nie mające cha-
rakteru działalności gospodarczej.
6 z 26
Prawo
podpisać na umowie)
w najważniejszych sprawach będzie chodziło o dyrektora, prezesa, członka zarządu albo na-
wet o ciało wieloosobowe (a więc kilka podpisów), a nie o szeregowego pracownika albo członka
organizacji
Zasady prawa
różne zasady wymienia się jako zasady praworządności12, ale najważniejsza z nich jest za-
sada legalizmu13
zasada legalizmu brzmi: organy państwa przestrzegają prawa
tylko pozornie jest ona oczywista
przecież można sobie wyobrazić, że nie jest przestrzegana
państwo, w którym organy państwa postępowałyby każde zgodnie z własnym widzimisię
albo zgodnie z nieformalnymi poleceniami wydawanymi przez wpływowe osoby, byłoby jed-
nak niepraworzÄ…dne
zasadami ogólnymi są też zasady funkcjonowania sądów (niezawisłość sędziowska, wieloinstan-
cyjność i inne)
kilka innych zasad opisanych jest dalej bardziej szczegółowo
jeśli przyjdzie Ci wymienić zasady praworządności, zacznij od zasady legalizmu, a dalej masz wol-
ną rękę, bo nie ma jednej oficjalnej listy
dobre prawo winno być jasne, jawne i stabilne
prawo, którego nie rozumie zwykły człowiek, jest złe
prawo, które się często zmienia, nie wzbudza zaufania i dlatego jest złe
trudno wymagać od obywatela, by przestrzegał prawa, którego się nie ogłasza
niejawne prawo jest zaprzeczeniem prawa
dobre prawo winno być uporządkowane, niesprzeczne i wykonalne
prawo powinno być uporządkowane hierarchicznie
akty niższego rzędu powinny precyzować to, co zapisano w aktach wyższego rzędu
akty jednakowego rzędu powinny się uzupełniać
jeśli wydany zostanie nowy akt, wcześniejszy przestaje obowiązywać
jest niedopuszczalne, aby w jakiejś sytuacji jeden przepis stanowił tak, a drugi inaczej
prawo powinno być wykonalne
można to rozumieć dwojako
po pierwsze, nie może od nikogo wymagać rzeczy niemożliwych
po drugie, musi być wykonalne w sensie egzekwowalności
nie należy stanowić prawa, jeśli wiadomo, że nie będzie egzekwowane  stanie się ono pośmiewi-
skiem i naderwie autorytet prawa w ogóle
należy stosować zasadę dura lex, sed lex   twarde prawo, ale (przecież) prawo
jeśli prawo jest złe, trzeba je zmienić, ale dopóki obowiązuje, trzeba je egzekwować
dobre prawo powinno być dostosowane do sytuacji i mentalności14 ludzi
prawo powinno być stabilne, ale powinno się też dostosowywać do zmieniającej się sytuacji
jeśli jest inflacja15, grzywny16 muszą rosnąć
jeśli mamy do czynienia z falą morderstw, należy rozważyć zaostrzenie kar
12 praworządność  przestrzeganie prawa przez organy państwa.
13 legalizm  ścisłe przestrzeganie istniejących przepisów prawnych.
14 mentalność  swoisty dla kogoś sposób myślenia i postrzegania rzeczywistości.
15 inflacja  nadmierne zwiększenie się ilości pieniędzy w obiegu, powodujące spadek wartości pieniądza
i wzrost cen.
16 grzywna  kara pieniężna nakładana przez sąd lub organy administracyjne.
7 z 26
Prawo
gdy pojawiają się nowe środki techniczne, prawo powinno dostosować się do nowej sytuacji
(np. możliwość popełniania przestępstw zdalnie, przez Internet)
prawo powinno się odwoływać do norm i wartości zrozumiałych dla społeczeństwa
kolonialiści17 mieli z tym w Afryce kłopoty: wprowadzali zakazy, których sensu nikt nie rozumiał
prawo może pełnić w stosunku do społeczeństwa funkcję wychowawczą, ale nie powinno być za-
nadto sprzeczne z powszechnie panującym poczuciem sprawiedliwości
sprawiedliwość oznacza, że  każdemu należy oddać to, co mu się należy
po polsku podana definicja jest dość długa, ale rzymska (łacińska) formuła brzmi krótko: suum
cuique tribuendi18
właściwie każdy może się z nią zgodzić
kłopot zaczyna się wtedy, gdy chcemy ją wdrożyć w praktyce
jak bowiem określić, co się komu naprawdę należy?
nie ma przestępstwa, jeśli nie było odpowiedniego przepisu prawa
starorzymska maksyma wyraża to tak: Nullum crimen sine lege (akurat tę maksymę warto za-
pamiętać!)
dopełnia ją następna, stwierdzająca, że nie może też być kary, jeśli nie było prawa: nulla poena
sine lege
inaczej mówiąc: nie można karać za coś, co nie zostało zabronione przez prawo
parodia omawianej zasady pojawia się w powiedzeniu  Dajcie mi człowieka, a ja znajdę na niego
paragraf , przypisywanemu jednemu ze stalinowskich prokuratorów
za przestępstwa odpowiada ten, kto je popełnił
nie można skazać osoby niewinnej (nie ma kary bez winy)
nie stosuje się odpowiedzialności zbiorowej
nie można za kogoś odsiedzieć wyroku
obowiązuje domniemanie niewinności
domniemanie19 niewinności oznacza, że każdy ma prawo do tego, by być uważanym za niewinne-
go, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina
to nie oznacza, że nie można nikogo o nic oskarżyć
ale do momentu skazania przez sąd nikomu nie wolno mnie nazwać przestępcą czy zbrodnia-
rzem, a co najwyżej podejrzanym lub oskarżonym o takie lub inne przestępstwa
na tę zasadę muszą zwracać uwagę dziennikarze, bo mogą zostać oskarżeni o naruszenie czyjejś
czci
z zasady domniemania niewinności wyprowadza się dwie zasady szczegółowe
jedna stanowi, że ciężar dowodu spoczywa na oskarżycielu, a druga stwierdza, że wszelkie
wątpliwości mają być rozstrzygane na korzyść oskarżonego
jeśli twierdzimy, że ktoś powinien nam oddać pieniądze, to musimy tego dowieść przed sądem
(okazać umowę pożyczki, przelew bankowy, wskazać świadków itp.)
jeśli nie mamy dowodów, że pożyczka miała miejsce, sąd oddali nasz wniosek
jeśli jednak dowody przedstawimy, a dłużnik oskarży nas, że są sfałszowane  on musi to teraz
udowodnić
obowiÄ…zuje prawo do sÄ…du i prawo do obrony
17 kolonializm  polityka niektórych państw polegająca na podporządkowywaniu sobie państw słabo roz-
winiętych jako kolonii.
18 iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi  sprawiedliwość jest stałą
i niezmienną wolą przyznania każdemu należnego mu prawa.
19 domniemanie  przypuszczenie, domysł; (praw.) wnioskowanie o prawdziwości jakiegoś faktu na pod-
stawie innych faktów czy okoliczności już udowodnionych.
8 z 26
Prawo
prawo do sądu oznacza, że każdy, komu postawiono jakieś zarzuty, ma prawo do oczyszczenia się
z nich przed niezależnym i bezstronnym sądem
także każdy, kto doznał krzywdy wskutek działań państwa lub innych podmiotów zdolnych
do odpowiedzialności prawnej może dochodzić przed sądem swoich roszczeń
niemal automatycznie ma się na myśli także prawo do rzetelnego procesu: proces musi być
przeprowadzony zgodnie z obowiÄ…zujÄ…cymi procedurami
zakłada się, iż częścią tego prawa jest wymaganie, aby sąd działał nieopieszale20 i wydał wyrok
w rozsÄ…dnym terminie
Polska przegrała przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka21 w Strasburgu22 kilka proce-
sów tylko z tego powodu, że nawet proste sprawy sądowe potrafią się ciągnąć w Polsce latami
za stan sądownictwa odpowiada w tym wypadku państwo i państwo musiało za opieszałość są-
dów wypłacać obywatelom zadośćuczynienie
prawo do obrony ma każdy
choćby zeznania jednej ze stron wydawały się logiczne i wiarygodne, obowiązuje zasada audiatur
et altera pars: wysłuchać należy także drugiej strony
niedobrze jest skazywać kogoś, kto nie mógł się stawić przed sądem
nawet najgorszy zbrodniarz ma prawo wynająć adwokata
a jeśli go na to nie stać, sąd wyznaczy mu prawnika, aby nawet taki człowiek nie pozostał
bez obrony
obowiÄ…zuje zasada prawdy materialnej
oznacza ona, że uczestnicy procesu i strony mają obowiązek udzielania wyjaśnień zgodnych
z prawdÄ…, bez zatajania czegokolwiek
w celu ustalenia prawdy sąd może wykorzystać zeznania świadków albo dowody rzeczowe popar-
te opiniami ekspertów, a najlepiej jedno i drugie
jeśli ktoś się przyznaje do morderstwa, to jeszcze nie jest powód, by go skazać na dożywocie
sąd potrzebuje niezbitych dowodów, że faktycznie to on jest winnym zbrodni
nikt nie może być sędzią we własnej sprawie
po Å‚acinie brzmi to: nemo iudex in causa sua (uwaga: istnieje kilka wersji tej sentencji23)
to dlatego, jeśli sędzia jest krewnym albo znajomym oskarżonego albo którejś ze stron procesu,
nie powinien się sprawą zajmować
to dlatego umowa ze sprzedawcą, w której byłoby zapisane, że ewentualne spory dotyczące rekla-
20 opieszały  ociągający się z wykonaniem czegoś.
21 Europejski Trybunał Praw Człowieka  sądowy organ Rady Europy powołany zgodnie z Europejską
konwencją praw człowieka z 1950, działający od 1959. Z siedzibą w Strasburgu; pocz. prawo wniesienia
skargi do Trybunału, po jej uprzednim rozpoznaniu przez Europejską Komisję Praw Człowieka i w ter-
minie 3 mies. od daty przekazania sprawozdania Komisji Kom. Ministrów Rady Europy, przysługiwało
tylko Komisji i państwom-stronom; na podstawie protokołu IX z 1990 prawo wniesienia skargi przyzna-
no również ofierze naruszenia praw człowieka (osobie fiz., grupie osób lub organizacji pozarządowej).
Warunkiem wystąpienia ze skargą do Trybunału jest wykorzystanie wszystkich środków odwoławczych,
przewidzianych przez prawo danego państwa dla spraw, których dotyczy skarga. Wyrok Trybunału ma
charakter ostateczny i musi być zaopatrzony w uzasadnienie; państwa-strony są zobowiązane do jego
przestrzegania, a nad jego wykonaniem czuwa Kom. Ministrów Rady Europy. Zmianę w funkcjonowaniu
Trybunału wprowadził protokół XI z 1994 (wszedł w życie 1 XI 1998), na którego podstawie zlikwidowa-
no Eur. Komisję Praw Człowieka; od 1998 E.T.P.Cz. ma charakter stały; rozpatruje skargi i wydaje wy-
roki w sprawach łamania praw człowieka przez państwa-strony konwencji; składa się z 4 Izb oraz Wiel-
kiej Izby; Izby rozpatrują skargi w 3-osobowych komitetach oraz 7-osobowych składach orzekających;
Wielka Izba orzeka w składzie 17-osobowym  wydaje opinie doradcze, jest także instancją odwoławczą
od wyroków Izby. Sędziowie Trybunału są wybierani przez Zgromadzenie Plenarne Rady Europy więk-
szością głosów spośród 3 kandydatów przedstawianych przez poszczególne państwa na 6-letnią kaden-
cjÄ™.
22 Strasburg, Strasbourg  miasto we wschodniej Francji, nad Renem.
23 sentencja  krótkie zdanie wyrażające jakąś głębszą myśl filozoficzną lub moralną.
9 z 26
Prawo
macji rozstrzyga sprzedawca, będzie nieważna
to dlatego nawet najwyżsi, nieusuwalni urzędnicy nie decydują sami o tym, czy postępują zgodnie
z prawem, ale mogą stanąć przed Trybunałem Stanu lub sądem powszechnym
równość wobec prawa oznacza, że prawo nie ma względu na osobę
Temida24, rzymska bogini sprawiedliwości, ukazywana jest z wagą i zawiązanymi oczyma
nie patrzy, kogo sÄ…dzi
prawo musi być jednakowe dla wszystkich
sądy i trybunały25 też mają być  ślepe na osoby
mają stosować obowiązujące prawo i oceniać zgromadzone dowody, a nie patrzeć, jak się kto na-
zywa, jakiego narodu jest członkiem, kim są jego krewni, czy jest miły i zadbany czy też brudny
i kłótliwy
za taki sam czyn powinna się należeć taka sama kara
pewne cechy osoby należy jednak wziąć pod uwagę  nie dziwimy się, jeśli za ten sam czyn recy-
dywiści karani są ostrzej, młodociani łagodniej, a dzieci w ogóle nie osadza się w więzieniu
innÄ… grzywnÄ™ zasÄ…dzi sÄ…d od bezrobotnego, a innÄ… od milionera
inny wiek emerytalny przewiduje prawo dla mężczyzn, a inny dla kobiet
prawo nie może działać wstecz, a prawa nabyte należy respektować
zasada niedziałania prawa wstecz brzmi po łacinie krótko i węzłowato: lex retro non agit
mówi się czasami o retroaktywnym (wstecznym) działaniu prawa
zasada, zgodnie z którą prawo nie działa wstecz, oznacza, że można zostać skazanym jedynie
na podstawie prawa obowiązującego w chwili popełnienia czynu
dzięki tej zasadzie obywatel wie, że jeśli nie łamie aktualnie obowiązującego prawa, może spać
spokojnie
dodatkowo przyjmuje się, że jeśli po popełnieniu czynu prawo zostało złagodzone, to przestępcę
należy osądzić zgodnie z prawem nowszym, łagodniejszym
ta szczegółowa zasada jest nawet zapisana w międzynarodowych umowach dotyczących praw
człowieka
przykład:
obywatel popełnił czyn, za który groził rok więzienia
załóżmy, że zanim go aresztowano, karę zwiększono do dwóch lat, a zanim proces sądowy się za-
kończył, ustawodawca podwyższył ją do pięciu lat
jednak zgodnie z zasadą niedziałania wstecz sąd może wymierzyć tej osobie karę najwyżej roku
więzienia, czyli taką, jaka się należała w chwili popełnienia czynu
można sobie wyobrazić, że jakiś parlament wprowadzi kiedyś pod hasłem ochrony powietrza po-
datek od wydychanego dwutlenku węgla (zależny np. od pojemności płuc)
w zasadzie trudno powiedzieć, by taki podatek gwałcił prawa człowieka
nie może jednak być pobrany wstecz za poprzednie lata
ufając, że prawo nie powinno zadziałać wstecz, możemy oddychać pełną piersią, nie obawiając
się, że w przyszłości zostanie nam to policzone
pokrewna jest zasada ochrony praw nabytych
wynika z niej, że jeśli ktoś spełnił określone warunki i nabył w dobrej wierze jakieś prawo
(np. do wcześniejszej emerytury), to nie można mu tego prawa pod byle pretekstem odbierać
uwaga!
znane są przypadki, że prawo zadziałało wstecz
24 Temida  (gr.,  prawo < títh
mi  ustanawiam ) w religii gr. personifikacja prawa, ładu społecznego i ko-
smicznego.
25 trybunał  kolegium sądowe lub sąd o specjalnych kompetencjach.
10 z 26
Prawo
na przykład zbrodnie ludobójstwa były sądzone w procesie norymberskim26 (1946 1949) częścio-
wo na podstawie przepisów przyjętych dopiero po wojnie
mimo że zasada niedziałania prawa wstecz została tu złamana, na ogół nie uważa się, aby hitle-
rowscy zbrodniarze zostali w Norymberdze przez prawo skrzywdzeni
zasada proporcjonalności stwierdza, że prawo winno stosować minimalne środki, które po-
zwolą osiągnąć założony cel
każde prawo nakłada na osoby (fizyczne i prawne) jakieś ograniczenia
dobre prawo nie nakłada żadnych ograniczeń ponad te, które są konieczne
skoro piratów drogowych można zdyscyplinować radarami i grzywnami, ustawodawcy nie wolno
sięgać po kary wieloletniego więzienia
przykład:
uważa się, że byłoby dobrze, gdyby frekwencja wyborcza była wysoka
dawałoby to władzy lepszą legitymację27 do rządzenia
można więc uznać, że państwo ma prawo zabiegać o wysoką frekwencję wyborczą
w większości państw uznano, że wystarcza, jeśli państwo stosuje łagodną perswazję28 (np. orę-
dzie29 Prezydenta w przeddzień wyborów)
w kilku państwach, na przykład w Belgii, uznano, że to za mało
obywatele, którzy nie głosują, płacą grzywnę
w żadnym demokratycznym kraju za nie wzięcie udziału w wyborach nie przewiduje się kary wię-
zienia
owszem, wtedy frekwencja zapewne byłaby wyższa, ale uznaje się, że byłaby to przesada i złama-
nie zasady proporcjonalności
zasadą jest poszanowanie godności człowieka i humanitarne traktowanie nawet najgor-
szych przestępców
przyjmuje się, że człowiek ma niezbywalną godność i musi być traktowany jak człowiek
stąd wyprowadza się między innymi bezwzględny zakaz stosowania tortur
składa się na to zakaz stosowania tortur fizycznych, psychicznych i moralnych
tortury psychiczne i moralne to np.: uniemożliwianie snu, nękanie światłem, rozbieranie do naga,
zmuszanie do znieważania symboli religijnych
obywatele cieszą się nietykalnością osobistą
nietykalność osobista oznacza, że nikt nie może zostać uwięziony inaczej niż na podstawie przepi-
sów prawa
posłowie, sędziowie i najwyżsi urzędnicy cieszą się dodatkowo immunitetem
immunitet poselski30
immunitet sędziowski31
26 norymberskie procesy  procesy przeciwko gł. zbrodniarzom III Rzeszy, oskarżonym o popełnienie 4 ro-
dzajów zbrodni: uczestnictwa w spisku w celu popełnienia zbrodni międzynarodowych, zbrodni prze-
ciw pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, przeprowadzone 1945 49 w Norymber-
dze; Norymberga  miasto w południowej części Niemiec.
27 legitymacja  prawo do czegoś, np. do sprawowania władzy lub występowania w czyimś imieniu.
28 perswazja  przekonywanie kogoÅ› o czymÅ›.
29 orędzie  uroczyste oświadczenie osoby wysoko postawionej skierowane do ogółu w sprawach wielkiej
wagi.
30 immunitet poselski i senatorski  nietykalność poselska i senatorska, przywilej posła i senatora pole-
gający na zakazie zatrzymania i pociągania go do odpowiedzialności karnej bez zgody sejmu (senatu)
w okresie sprawowania mandatu.
31 immunitet sędziowski  sędzia nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej
sądowej lub administracyjnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego; nie dotyczy to zatrzyma-
nia w razie ujęcia sędziego na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli zatrzymanie jest niezbędne do za-
pewnienia prawidłowego toku postępowania; do czasu wydania uchwały zezwalającej na pociągnięcie sę-
dziego do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej wolno podejmować tylko czynności
nie cierpiące zwłoki; o zatrzymaniu sędziego niezwłocznie powiadamia się prezesa sądu apelacyjnego
11 z 26
Prawo
obywatel nie może się tłumaczyć nieznajomością prawa
ta zasada obowiązuje od czasów rzymskich (ignorantia iuris nocet   nieznajomość prawa szko-
dzi )
po to, by miała sens, prawo jest ogłaszane
powszechna znajomość podstaw prawa, umiejętność stosowania się obywateli do procedur wyma-
ganych prawem i gotowość zasięgania opinii prawnej nazywana jest kulturą prawną społeczeń-
stwa
wysoka kultura prawna sprzyja praworządności, ochronie praw człowieka, do pewnego stopnia
stawia tamÄ™ korupcji i innymi wynaturzeniom demokracji
a obywateli chroni przed nieświadomym złamaniem prawa
Sędziowie, sądy i trybunały
sędziowie są niezawiśli, nieusuwalni i apolityczni
niezawisłość oznacza, że nikt nie może narzucić sądowi, jak ma sądzić  sąd orzeka na podsta-
wie prawa, a nie opinii prasowych albo podpowiedzi ministra
próba naruszenia niezawisłości, na przykład przez przekupienie sędziego, jest uważana za poważ-
ne przestępstwo i surowo karana
nieusuwalność sędziów oznacza, że sędziego nie może odwołać nawet ten, kto go mianował
sędziów w Polsce powołuje Prezydent na czas nieograniczony
nie mogą zostać usunięci z urzędu ani przeniesieni na inne stanowisko inaczej niż na mocy orze-
czenia sądu, i to tylko w określonych przypadkach
apolityczność nie oznacza, że sędziowie nie mogą mieć poglądów politycznych
poglądy mogą mieć, ale raczej nie powinni ich publicznie manifestować, a na pewno nie powinni
się nimi kierować przy wykonywaniu obowiązków służbowych (kierować mają się prawem)
przepisy jednoznacznie wskazują, że sędziowie nie mogą należeć do partii politycznych, do związ-
ków zawodowych ani zasiadać w parlamencie
sędziów chroni immunitet
immunitet sędziowski jest trochę podobny do poselskiego
oznacza, że sędzia nie może zostać pozbawiony wolności (aresztowany lub zatrzymany) ani pocią-
gnięty do odpowiedzialności karnej inaczej jak za uprzednią zgodą odpowiedniego sądu
jeśli sędzia zostałby złapany na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa, to immunitet go
nie chroni i może zostać aresztowany
w polskich sądach obowiązuje pięć zasad funkcjonowania sądów
zasada niezawisłości, wspomniana już wcześniej, dotyczy sędziów, a także sądów jako całości
zasada jednolitości oznacza, że wszystkie sądy wydają wyroki w imieniu państwa, struktura są-
dów w całym kraju jest jednakowa, a prawo jest przez wszystkie sądy stosowane jednakowo
zasada kolegialności oznacza, że w polskich sądach wyższej instancji orzeka zespół sędziowski
(kilku sędziów), a w sądach pierwszej instancji w niektórych sprawach oprócz sędziego o winie
orzeka dwóch ławników32
nie są to zawodowi prawnicy, lecz osoby wybierane spośród obywateli
niekiedy zasadę tę formułuje się szerzej, jako  zasadę udziału obywateli w wymiarze sprawiedli-
właściwego ze względu na miejsce zatrzymania; może on nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzyma-
nego sędziego; o fakcie zatrzymania sędziego prezes sądu apelacyjnego niezwłocznie zawiadamia Krajo-
wą Radę Sądownictwa i Ministra Sprawiedliwości; za wykroczenia sędzia odpowiada wyłącznie dyscypli-
narnie.
32 ławnik  przedstawiciel społeczeństwa w sądzie.
12 z 26
Prawo
wości
w amerykańskich filmach można się zapoznać z systemem, w którym rozprawę prowadzi zawodo-
wy sędzia, ale o wadze przedstawionych dowodów i winie oskarżonego rozstrzyga 12-osobowa
ława przysięgłych
wybierani są oni spośród obywateli i muszą odpowiedzieć na jedno lub więcej pytań na zasadzie
 winny  niewinny , bez wdawania się w dodatkowe subtelności
ława decyduje o winie, lecz ewentualną karę wyznacza sędzia
zasada jawności rozpraw (albo zasada jawności postępowania) oznacza, że sprawy rozpatrywane
przez sÄ…dy sÄ… jawne
każdy zainteresowany może przebywać na sali rozpraw (rodzina, przyjaciele, dziennikarze) i wy-
słuchiwać zeznań świadków, głosów adwokatów czy poznać wyrok sądu (publiczność może się
przysłuchiwać, ale nie może się do rozprawy wtrącać, bo zostanie wyproszona!)
od zasady jawności sąd może odstąpić ze względu na bezpieczeństwo państwa, porządek publicz-
ny, moralność lub ochronę życia prywatnego stron
ale nawet w takim wypadku wyrok ogłaszany jest publicznie
zasada instancyjności oznacza tyle, że obywatel od orzeczenia sądowego, które uważa za wadli-
we, może się odwołać do wyższej instancji, aby ta bezstronnie zbadała jego sprawę jeszcze raz
w Polsce obowiązuje dwuinstancyjność, czyli istnieje możliwość apelacji
od orzeczenia sądu I instancji zawsze istnieje możliwość apelacji (czyli odwołania) do sądu II in-
stancji
jaki jest to sąd, zależy od charakteru sprawy
sąd II instancji ponownie bada sprawę i jeśli uzna, że postępowanie było przeprowadzone wadli-
wie, może skierować sprawę przed sąd I instancji w celu ponownego rozpatrzenia albo może zmie-
nić wyrok
potocznie apelację (a zwłaszcza zmianę wyroku) nazywa się rewizją, ale nie jest to poprawne
od ogłoszenia wyroku upływa zawsze pewien czas, zanim wyrok się uprawomocni
w tym czasie można składać apelacje
jeśli termin minie i wyrok się uprawomocni, klamka zapadła i na apelację jest za póz
no
sądy powszechne to sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne
sÄ…dy rejonowe sÄ… podstawÄ… sÄ…downictwa w Polsce
są one sądami I instancji dla większości spraw sądowych w Polsce
na ogół sądu nie można wybrać dowolnie
to, jaki sąd jaką sprawą się zajmie, wynika przeważnie z miejsca zamieszkania (lub siedziby)
stron procesu, a czasami z miejsca popełnienia czynu
mówi się, że o wyborze sądu decyduje właściwość sądu
sądy okręgowe są sądami II instancji dla spraw, które były wcześniej rozpatrywane przez sądy
rejonowe
poza tym niektóre kategorie spraw nie trafiają do sądów rejonowych, lecz od razu do sądów okrę-
gowych, które wtedy stają się sądami I instancji (chodzi m. in. o sprawy o morderstwo i niektó-
re inne poważne przestępstwa, a także sprawy rozwodowe)
sądy apelacyjne są specjalnymi sądami II instancji dla tych spraw, które rozpatrywane były w I
instancji przez sądy okręgowe
jeśli sprawa w I instancji toczyła się przed sądem rejonowym, a w II instancji trafiła (w drodze
apelacji) przed sąd okręgowy, to nie ma możliwości trafienia przed sąd apelacyjny
nie jest on III instancją, bo w Polsce obowiązuje dwuinstancyjność
prócz sądów powszechnych istnieją sądy administracyjne i wojskowe
sądy wojskowe zajmują się tylko sprawami karnymi dotyczącymi żołnierzy służby czynnej
13 z 26
Prawo
oraz (w niektórych wypadkach) cywilnych pracowników wojska
pierwsza instancja to sądy garnizonowe, a druga  sądy okręgów wojskowych
nadzorem nad nimi zajmuje się Izba Wojskowa, będąca wydzieloną częścią Sądu Najwyższego
odrębność sądownictwa wojskowego wyraża się także istnieniem osobnej prokuratury wojskowej
oraz żandarmerii, pełniącej w wojsku rolę podobną do roli policji (policja nie zajmuje się sprawa-
mi wojska, a żandarmeria jest częścią sił zbrojnych)
sądy administracyjne zajmują się tylko sporami między urzędami oraz skargami obywateli
na decyzje i akty prawne wydawane przez organy administracji publicznej (w tym samorzÄ…d lo-
kalny)
na gminę nie można się poskarżyć do sądu powszechnego w powiecie
pierwszą instancją są wojewódzkie sądy administracyjne, a sądem II instancji jest Naczelny Sąd
Administracyjny
w pewnych warunkach od wyroku można się odwołać do Sądu Najwyższego na drodze kasa-
cji
w przypadku niektórych prawomocnych wyroków sądów powszechnych II instancji istnieje możli-
wość kasacji
kasacja to środek nadzwyczajny i może zostać zastosowany tylko w ściśle określonych przypad-
kach
nie jest to kolejny szczebel apelacji!
Sąd Najwyższy nie prowadzi po raz kolejny procesu (nie wysłuchuje mów prokuratorów, obroń-
ców itd.), ale sprawdza, czy nie było uchybień formalnych, które mogły spowodować nieprawidło-
wość wyroku
jeśli takich uchybień się dopatrzy i uzna, że w danym przypadku mógłby być istotne, odsyła
sprawÄ™ do ponownego rozpatrzenia
prócz stron procesu, które uważają się za pokrzywdzone wyrokiem o kasację w jakiejś sprawie,
mogą wystąpić Prokurator Generalny (lub jego odpowiednik: Naczelny Prokurator Wojskowy),
a także Rzecznik Praw Obywatelskich
uwaga na drobną pułapkę:
w sprawach cywilnych nie ma kasacji, ale istnieje tak zwana skarga kasacyjna (tak samo nazy-
wa się środek odwoławczy w procesie administracyjnym)
struktura władzy sądowniczej
Naczelny Sąd Sąd Najwyższy
Trybunał Konstytu-
Administra- Trybunał Stanu
cyjny
Izba Wojskowa
cyjny
K
K K SÄ…d apelacyjny K
A
Wojewódzki Sąd okrę-
Sąd Admini- Sąd okręgowy gu woj-
stracyjny skowego
A A
SÄ…d garni-
SÄ…d rejonowy
zonowy
A  apelacja
K  kasacja
14 z 26
Prawo
najwyższą władzą sądowniczą jest w Polsce Sąd Najwyższy
Sąd Najwyższy jest najwyższą instancją w dziedzinie prawa karnego, cywilnego i prawa pracy
oraz pomniejszych dziedzin prawa, traktowanych jako ich części
nie zajmuje siÄ™ sprawami administracyjnymi, konstytucyjnymi i sprawami kierowanymi do Try-
bunału Stanu
najważniejszą osobą w Sądzie Najwyższym jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego
tak się utarło, że mało kto pamięta jego nazwisko, ale może warto się go nauczyć
chyba szkoda, że w Polsce orzeczenia Sądu Najwyższego nie są omawiane z równą uwagą,
jak w USA
w latach 1990 1998 Pierwszym Prezesem SN był Adam Strzembosz
od 1998 roku funkcję tę sprawuje Lech Gardocki (druga kadencja upływa w 2010 roku)
Konstytucja RP stwierdza, że wymiar sprawiedliwości sprawują sądy
zapamiętaj tę definicję
zgodnie z nią trybunały, policja czy prokuratura nie są częścią wymiaru sprawiedliwości
Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu zajmują się wąskim wycinkiem prawa, ale są całkowi-
cie niezależne od sądów
Trybunał Konstytucyjny osądza prawo, Trybunał Stanu osądza ludzi
zapamiętaj to sformułowanie: pozwoli Ci ono uniknąć pomyłek
Trybunał Konstytucyjny jest powołany do badania zgodności ustaw i innych aktów praw-
nych z KonstytucjÄ…
TK ma kilka zadań, a wszystkie wymienione są w Konstytucji
co najważniejsze, orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, a tak-
że o zgodności przepisów niższego szczebla wydawanych przez centralne organy państwowe
z ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi
również Trybunał Konstytucyjny (a nie Sąd Najwyższy czy Naczelny Sąd Administracyjny) roz-
strzyga ewentualne spory kompetencyjne między najwyższymi konstytucyjnymi organami pań-
stwa
co bardzo istotne, Trybunał Konstytucyjny to nadrzędna instytucja nadzorująca przestrzeganie
w Polsce praw i wolności obywatelskich, które są przecież częścią Konstytucji
w tych sprawach obywatele mogą się do niego zwracać bezpośrednio ze skargą konstytucyjną
gdyby w trakcie pracy innych sądów pojawił się problem z zakresu prawa konstytucyjnego, sądy
nie mogą go samodzielnie rozstrzygać, ale winny zainicjować postępowanie przed Trybunałem
Konstytucyjnym
gdyby pojawił się problem, że jakaś partia polityczna działa niezgodnie z Konstytucją, tylko Try-
bunał Konstytucyjny może o tym orzec i ewentualnie zakazać jej działalności (zdelegalizować33 ją)
orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego są ostateczne
jeśli Trybunał orzeknie, że jakiś akt prawny jest niezgodny z Konstytucją, to traci on moc (Trybu-
nał może określić od kiedy)
orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego nie można nigdzie zaskarżyć
Trybunał Stanu orzeka o odpowiedzialności konstytucyjnej najwyższych urzędników pań-
stwowych
lista osób, którymi Trybunał Stanu może się zajmować, jest krótka: Prezydent, Prezes Rady Mini-
strów (premier), ministrowie, prezesi NBP i NIK, członkowie KRRiT
przed Trybunał Stanu można trafić za trzy czyny, pod warunkiem, że są związane z zajmowanym
stanowiskiem: za naruszenie Konstytucji, naruszenie ustawy albo za popełnione przestępstwo
33 zdelegalizować  uznać coś za nielegalne.
15 z 26
Prawo
 wszystko jednak pod warunkiem, że są to czyny związane z zajmowanym stanowiskiem
przykład:
jeśliby minister przekroczył dopuszczalną prędkość na szosie, to nie trafiłby przed Trybunał Sta-
nu choćby dlatego, że nie jest to przestępstwa, tylko wykroczenie
gdyby komuś ukradł samochód, to by popełnił przestępstwo, ale nie miałoby ono związku z zaj-
mowanym stanowiskiem i Trybunał Stanu by się tym nie zajął
gdyby jednak w wywiadzie radiowym albo w rozmowie z obcym ambasadorem zdradził tajemnicę
państwową, mógłby trafić przed Trybunał Stanu
od tego, co napisaliśmy na wstępie, są dwa wyjątki
Przed Trybunałem Stanu mogą też stanąć posłowie i senatorowie, ale tylko wtedy, kiedy złamią
zakaz prowadzenia działalności gospodarczej lub będą nielegalnie odnosić korzyści kosztem Skar-
bu Państwa
natomiast Prezydent jest do tego stopnia wyłączony spod jurysdykcji34 sądów powszechnych,
że nawet za przestępstwo pospolite byłby sądzony przez Trybunał Stanu
kto wybiera sędziów najważniejszych trybunałów
Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, a także wiceprezesa powołuje Prezydent RP
sędziów Sądu Najwyższego powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa
sędziów do Trybunału Konstytucyjnego wybiera Sejm
sędziów tych jest 15, a ich kadencja trwa 9 lat
sędziami Trybunału Stanu są wybrani przez Sejm posłowie i senatorowie, na czas trwania danej
kadencji
przewodniczącym Trybunału Stanu jest z urzędu Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego
Instytut Pamięci Narodowej ma pewne uprawnienia władzy sądowniczej
IPN został powołany w 1998 roku
jest to instytucja o różnorodnych zadaniach, między innymi dotyczących zachowania i naukowe-
go opracowania danych archiwalnych
częścią IPN jest Główna Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
ma ona pewne uprawnienia śledcze w odniesieniu do przestępstw, które zostały popełnione w la-
tach 1939 1956, a ze względu na swój ludobójczy charakter nie zostały przedawnione (tak wyni-
ka z konwencji ONZ z 1968 roku)
Biuro Lustracyjne IPN przejęło natomiast funkcje dawniejszych sądów lustracyjnych
Policja i prokuratura
zadaniem prokuratury jest ściganie przestępstw i występowanie z oskarżeniem przed sąda-
mi
prokuratura jest częścią wymiaru sprawiedliwości, ale nie jest częścią sądownictwa
prokuratorzy prowadzą postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych
to oni decydują o tym, czy należy kontynuować śledztwo, czy też należy je umorzyć (najczęściej:
z braku dowodów lub z powodu niewykrycia sprawcy) albo czy zgromadzone dowody pozwalają
już sformułować akt oskarżenia
prokuratura ma wielostopniową strukturę, trochę podobną do struktury sądów powszechnych
i wojskowych
różnica w stosunku do systemu sądów jest widoczna na najwyższym szczeblu
istnieje bowiem stanowisko Prokuratora Krajowego i Naczelnego Prokuratora Wojskowego
34 jurysdykcja  uprawnienie organu państwa do rozstrzygania spraw spornych; też: obszar, na który roz-
ciÄ…gajÄ… siÄ™ te uprawnienia.
16 z 26
Prawo
struktura prokuratury
Minister Sprawiedliwości
Prokurator Generalny
Prokuratura Krajowa Naczelna Prokuratura Woskowa
Prokurator Krajowy Naczelny Prokurator Woskowy
Prokurator apelacyjny
Prokurator okręgowy Wojskowe prokuratury okręgowe
Prokurator rejonowy Wojskowe prokuratury garnizonowe
na czele całej prokuratury stoi Prokurator Generalny, którym w Polsce automatycznie jest każ-
dorazowy Minister Sprawiedliwości
wypada się orientować, że toczyły się (i toczą) dyskusje, czy stanowiska Ministra Sprawiedliwości
i Prokuratora Generalnego powinny być połączone czy rozdzielone
może się zdarzyć, że otrzymasz tekst z
ródłowy z wypowiedzią na ten temat i będzie trzeba się
w tej kwestii wypowiedzieć
prokuratura nie jest częścią sądownictwa
prokuratura ma pewne uprawnienia sądownicze (np. wstępna ocena dowodów), ale z punktu wi-
dzenia podległości jest częścią władzy wykonawczej
przecież Prokurator Generalny i Minister Sprawiedliwości to jedna i ta sama osoba!
poważniejsze przestępstwa są ścigane z urzędu
w sprawach o zabójstwo oskarżenie wnosi prokurator
wniesie je nawet wtedy, jeśli ofiara nie miała rodziny ani bliskich, którzy by o oskarżenie zabiegali
niektórych przestępstw nie ściga się z urzędu, nawet jeśli są zapisane w kodeksie karnym
na przykład w sprawach o zniesławienie (pomówienie) albo znieważenie poszkodowany musi sam
wystąpić z oskarżeniem, a jeśli tego nie zrobi, to sąd się taką sprawą w ogóle nie zajmie
w sprawach dotyczÄ…cych kodeksu cywilnego jest to zasada
w zasadzie tylko policja może interweniować z użyciem siły
straż miejska, firmy ochroniarskie, bramkarze w dyskotekach mogą używać przemocy (zatrzymać
kogoś, przeszukać bagaż) tylko w nielicznych, ściśle określonych przypadkach
policja natomiast może kogoś wylegitymować, zatrzymać, obezwładnić, skuć kajdankami, użyć
pałki, a nawet broni palnej
nie znaczy to, że może tak postąpić w każdej chwili
prawo określa, kiedy policjant może uciec się do przemocy, a kiedy byłby to czyn niedozwolony
atak na policjanta to poważna sprawa
policja wykonuje ważne i niebezpieczne zadania
obywatel, któremu policjant na służbie wydaje jakieś polecenie (np. okazanie dowodu tożsamości,
opuszczenie miejsca zbiegowiska), musi policjanta posłuchać
jeśli nie posłucha (stawi opór), a co gorsza, znieważy policjanta, grozi mu nawet do 3 lat więzienia
jeszcze gorzej, jeśli policjanta zaatakuje
nie będzie się mógł nawet tłumaczyć, że nic policjantowi nie zrobił
niektórzy formułują to tak: atak na funkcjonariusza to atak na państwo
17 z 26
Prawo
przestępcę na gorącym uczynku ma prawo ująć każdy
każdy też ma prawo użyć przemocy w obronie własnej, obronie kogoś innego albo w obronie mie-
nia, byleby nie przekroczył tak zwanej granicy obrony koniecznej
stopnie w policji są inne niż w wojsku
struktura organizacyjna policji jest wielostopniowa
w policji nie ma szeregowców, tylko posterunkowi
wyżej stoją sierżanci i aspiranci
warto wiedzieć, że komisarze i inspektorzy to oficerowie policji
w sumie stopni jest kilkanaście (np. starszy posterunkowy czy podkomisarz)
nie musisz tych stopni znać, ale gdy Cię posterunkowy poprosi o dokumenty, nie mów do niego
 panie komisarzu , bo pomyśli, że z niego żartujesz
Postępowanie przed sądem
postępowaniem przygotowawczym zajmuje się policja i prokurator, a proces karny toczy
siÄ™ przed sÄ…dem
w sprawach drobnych mówimy o dochodzeniu, wtedy postępowaniem przygotowawczym zajmuje
siÄ™ policja
jeśli sprawa jest poważna i zajmuje się nią prokurator, jest to na pewno śledztwo
początkowo z reguły postępowanie toczy się w sprawie (np. kradzieży, zabójstwa), dopiero potem
toczy siÄ™ przeciwko komuÅ› (podejrzanemu)
policja może zatrzymać kogoś na 48 godzin, a potem musi się wypowiedzieć sąd
jeśli policja kogoś zatrzyma, ta osoba ma pewne prawa
po pierwsze, ma prawo zażądać zawiadomienia innych osób, że została zatrzymany, a po drugie,
może zażądać kontaktu z adwokatem, aby uzyskać pomoc prawną
osobie aresztowanej w ciągu 48 godzin muszą zostać postawione konkretne zarzuty
jeśli nie zostaną postawione (choćby z powodu opieszałości policji!), trzeba ją wypuścić na wol-
ność
w ciągu następnych 24 godzin sąd (nie policja ani nie prokurator!) musi rozstrzygnąć, czy obywa-
tel zostanie zwolniony do domu, czy też zostanie zastosowane tymczasowe aresztowanie
tymczasowe aresztowanie może trwać znacznie dłużej niż 48 godzin
tymczasowe aresztowanie to nie to samo co zatrzymanie
tymczasowe aresztowanie można zastosować tylko wtedy, gdy sprawa jest poważna i gdy zacho-
dzi uzasadniona obawa, że osoba, na której ciąży zarzut, zacznie się ukrywać albo będzie mata-
czyć35 (zacierać ślady, namawiać do fałszywych zeznań lub zastraszać świadków)
tymczasowe aresztowanie przeciąga się czasami na lata, ale co określony czas sąd musi potwier-
dzić fakt, że zostaje ono przedłużone na kolejny okres
proces przed sądem karnym zaczyna się przez wniesienie aktu oskarżenia
dopiero od momentu wniesienia aktu oskarżenia można kogoś nazwać oskarżonym
wcześniej jest on co najwyżej podejrzanym
niektóre tropy w śledztwie albo dochodzeniu mogą być mylne i nie każdy podejrzany musi się
stać oskarżonym
oskarżenie przeważnie wnosi prokurator
35 matacz  człowiek używający wybiegów i kłamstw.
18 z 26
Prawo
status obywatela przed obliczem wymiaru sprawiedliwości
skazany
śledztwo prokuratura sąd
obywatel podejrzany oskarżony
uniewinnio-
ny
czasami proces przed sądem karnym toczy się z oskarżenia prywatnego
często są to sprawy o zniesławienie, znieważenie albo naruszenie nietykalności cielesnej (np. po-
pychanie, spoliczkowanie)
prokurator w takich sprawach nie uczestniczy, tylko oskarżyciel prywatny
taką sytuację możesz wspomnieć jako wyjątek od reguły
podejrzanego (oskarżonego) nie można skazać za milczenie lub kłamstwo
taki jest przywilej podejrzanego i oskarżonego w sprawach karnych
jeśli się okaże winnym, i tak poniesie karę
jeśli się przyzna, zostanie mu to uwzględnione
jeśli będzie milczeć jak grób (odmówi zeznań w ogóle) lub odmówi odpowiedzi na konkretne pyta-
nie  jego prawo!
jeśli się przyzna, a potem odwoła zeznania  jego prawo!
jeśli będzie łgał jak najęty i się wyłga, też jego dobre prawo
sąd i tak musi mieć inne dowody niż same zeznania oskarżonego
ale jeśli takie dowody znajdzie, łagodniej potraktuje tego, co się przyznał i objaśnił wszystkie oko-
liczności przestępstwa, a ostrzej tego, który milczał lub kłamał
kłamać oskarżony może
ale jeśli będzie kogoś namawiał do kłamstwa albo zastraszał  to sobie dołoży osobny paragraf
i osobnÄ… karÄ™
świadek musi się stawić osobiście i nie może kłamać
oskarżonego przed sądem może bronić adwokat
pozew36 za kogoÅ› w procesie cywilnym napisze adwokat
ale świadek winien złożyć przed sądem zeznania osobiście
nie może zlecić tego adwokatowi, a nawet nie może powiedzieć, że nie ma czasu albo ochoty ze-
znawać  w takim wypadku może zostać ukarany
może odmówić złożenia zeznań tylko wtedy, jeśli uważa, iż te zeznania mogłyby narazić na od-
powiedzialność jego samego albo osobę mu bliską
za taką odmowę składania zeznań (np. przeciwko własnemu ojcu) nie może zostać ukarany,
ale za kłamstwo  i owszem
z tym jednak są związane różne subtelności
przed sądem karnym występuje prokurator, oskarżony i jego obrońca
prokurator wnosi oskarżenie
jeśli ktoś został pokrzywdzony, to oprócz prokuratora na sali mogą się pojawić oskarżyciele posił-
kowi
przed sądem strony mogą występować samodzielnie lub mogą korzystać z pomocy prawnej
tylko niektóre sprawy są tak proste, że obywatelowi pomoc prawna nie jest potrzebna
częściej jest tak, że mógłby przegrać proces jedynie z powodu swojej niewiedzy
36 pozew  pismo zawierające wniosek o wszczęcie procesu sądowego.
19 z 26
Prawo
adwokat może mu pomóc się obronić przed niesłusznymi zarzutami albo wyegzekwować należne
mu prawa
w sprawach karnych, jeśli oskarżonego nie stać na wynajęcie adwokata, to może poprosić
o obrońcę z urzędu
w takim wypadku nie będzie płacił za jego usługi
sąd wskaże jakiegoś adwokata, a on nie powinien się uchylać od obowiązku bronienia kogoś
od czasu do czasu z urzędu, czyli za nie najwyższe, urzędowe wynagrodzenie
proces karny składa się z kilku etapów, zawsze tych samych
niektóre głośne procesy są bardzo skomplikowane i osobie postronnej trudno się czasami połapać
w ich strukturze
a jest ona dosyć prosta
najpierw jest wywołanie, czyli odczytanie podstawowych danych o sprawie: przeciw komu się to-
czy i jaki ma numer; dalej następuje sprawdzenie obecności osób potrzebnych na rozprawie
potem zaczyna się przewód sądowy
składa się nań odczytanie aktu oskarżenia, przesłuchanie oskarżonego i postępowanie dowodowe
(może być bardzo długie, jeśli ma być przesłuchanych wielu świadków albo mają być sporządzone
jakieś ekspertyzy37; czasami ten właśnie etap trwa latami)
gdy przewód zostanie zamknięty, sprawa zbliża się do końca
sąd odda jeszcze głos prokuratorowi, obrońcy i oskarżonemu ( ostatnie słowo ), uda się na na-
radę i ogłosi wyrok
wyrok składa się z rozstrzygnięcia i uzasadnienia
w rozstrzygnięciu będzie informacja o tym, czy ktoś jest winny czy niewinny, a jeśli winny, to jaką
sÄ…d wyznacza karÄ™
sąd poda też pisemne uzasadnienie wyroku, ale nie musi tego zrobić od razu na sali rozpraw
sąd może wydać wyrok lub oddalić sprawę
jeśli sąd uzna, że nie jest kompetentny w danej sprawie, że sprawa jest niewystarczająco umoty-
wowana albo jeśli w międzyczasie doszło do ugody, umorzy sprawę  i to jest koniec
w przeciwnym wypadku wcześniej lub póz
niej sÄ…d sprawÄ™ rozstrzygnie, czyli wyda orzeczenie:
wyrok lub postanowienie
jeśli w procesie karnym zapadł wyrok skazujący i jest on prawomocny, nie mówi się już o oskar-
żonym, ale o skazanym
gdy wyrok już zapadł, następuje postępowanie wykonawcze
wyrok zapadł, trzeba go wykonać  oczywiście zgodnie z prawem
prawo stanowi, jak należy wykonywać konkretne wyroki czy postanowienia sądu
częścią prawa karnego wykonawczego jest prawo penitencjarne, które reguluje sposób wykonania
kary pozbawienia wolności (więzienia)
37 ekspertyza  specjalistyczne badanie przeprowadzane przez ekspertów; też: wynik tego badania.
20 z 26
Prawo
proces cywilny trochę się różni od procesu karnego
proces cywilny
sędzia
+ ławnicy (w niektórych typach rozpraw)
powód pozwany
świadek
publiczność
(jeśli proces jawny)
proces karny
sędzia
+ ławnicy (w niektórych typach rozpraw)
oskarżyciel oskarżony
świadek
publiczność
(jeśli proces jawny)
różnica 1.
w procesie karnym przed sÄ…dem stajÄ… zawsze tylko osoby fizyczne, a w sprawach z kodeksu cy-
wilnego mogą to być także osoby prawne (np. przedsiębiorstwa)
różnica 2.
postępowanie przed sądem karnym zaczyna się od wniesienia aktu oskarżenia, a przed sądem
cywilnym od wniesienia pisma procesowego
pismo to może mieć charakter wniosku (np. w sprawie podziału majątku po zmarłej osobie),
a może mieć charakter pozwu, czyli skargi na inną osobę (fizyczną lub prawną)
często powód domaga się jakieś odszkodowania (za wyrządzoną szkodę materialną), zadośćuczy-
nienia (za szkodę niematerialną) albo rozstrzygnięcia dotyczącego spraw majątkowych
różnica 3.
w sprawach karnych mamy procesy karne, w sprawach cywilnych mogą być procesy cywilne
(gdy był pozew) lub postępowania nieprocesowe (gdy był jakiś wniosek)
różnica 4.
w procesie cywilnym jedna ze stron występuje jako powód, a druga jako pozwany, a więc nie ma
oskarżonego i prokuratora
powód jest stroną czynną procesu (domaga się od sądu ochrony swych praw, zgłasza roszczenia),
pozwany jest stronÄ… biernÄ… (broni siÄ™)
przeważnie obie strony korzystają z pomocy prawnej  wynajmują prawników: adwokatów
lub radców prawnych
różnica 5.
w sprawie procesowej sÄ…d wydaje wyrok
jedna ze stron może  przegrać proces (np. musi wypłacić komuś odszkodowanie), ale wyrok
21 z 26
Prawo
nie jest karą, nigdy nie polega na wsadzeniu kogoś do więzienia, a osoba, która proces przegra-
ła, nie zostaje wpisana do rejestru skazanych (cały czas może o sobie mówić, że jest niekarana!)
różnica 6.
w sprawie nieprocesowej sÄ…d nie wydaje wyroku, tylko postanowienie
może to być postanowienie o tym, że ktoś nabył spadek, może to być wyznaczenie prawnego opie-
kuna osoby nieletniej lub postanowienie o zarejestrowaniu nowego stowarzyszenia (albo postano-
wienie o odmowie rejestracji)
proces karny proces cywilny
osoby fizyczne osoby fizyczne lub prawne
pismo procesowe
akt oskarżenia
pozew wniosek
prokurator  oskarżony powód  pozwany uczestnicy
proces karny proces cywilny postępowanie nieprocesowe
wyrok (kara) wyrok (nie jest karÄ…) postanowienie
wyrok I instancji nigdy nie jest od razu prawomocny
normalnie po wyroku I instancji (w procesie cywilnym, karnym, administracyjnym) strony czeka-
ją, aż sąd ogłosi uzasadnienie wyroku
od tego momentu zaczyna biec termin odwoławczy, podczas którego strony mają możliwość ape-
lacji (odwołania) do sądu II instancji
jeśli nie złożą apelacji w terminie (rezygnują z apelacji albo przegapią termin), wyrok staje się pra-
womocny i musi zostać wykonany
w tym momencie apelacja przestaje być możliwa
apelować mogą obie strony procesu (karnego lub cywilnego)  i często tak się dzieje
jeden uważa, że wyrok jest zbyt łagodny, a drugi, że zbyt surowy
proces przed sądem II instancji ma swoje cechy odrębne, ale jest to wiedza zbyt szczegółowa
jak pamiętasz, w pewnych okolicznościach (i z zachowaniem pewnych terminów) istnieje możli-
wość kasacji (Sąd Najwyższy)
istnieje też prawo łaski, możliwość przedstawienia sprawy rzecznikom, trybunałowi w Strasburgu
 ale to osobne zagadnienia, nie związane ze zwykłym biegiem spraw sądowych
Przestępstwa i wykroczenia
przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki
przestępstwami zajmuje się kodeks karny
drobniejsze od przestępstw są wykroczenia
wykroczenia nie są przestępstwami!
kodeks karny nie zajmuje siÄ™ wykroczeniami
od wykroczeń jest kodeks wykroczeń
nieco inne jest postępowanie
nie toczy się ono przed sądem karnym (wydział karny sądu odpowiedniej instancji), ale przed są-
dem grodzkim (inny wydział sądu)
w Polsce za wykroczenie grozi do 30 dni aresztu, za występek  więcej niż miesiąc,
a za zbrodnię  na pewno powyżej 3 lat
zbrodnia to niekoniecznie morderstwo
zbrodnią może być także na przykład szpiegostwo, gwałt, rozbój z użyciem niebezpiecznego przed-
miotu, fałszowanie pieniędzy, sprzedaż narkotyków osobom nieletnim
22 z 26
Prawo
w przypadku zbrodni kary zaczynajÄ… siÄ™ od 3 lat
występkiem może być na przykład kradzież z włamaniem, nawet jeśli skradziono rzecz niewiel-
kiej wartości
za występek może grozić surowa grzywna, kara ograniczenia wolności lub kara pozbawienia wol-
ności od miesiąca w górę (za pewne występki można dostać i parę lat)
wykroczeniem może być na przykład zbicie szyby albo awanturowanie się po nocy
za wykroczenie można dostać naganę, zapłacić grzywnę do 5000 złotych, otrzymać karę ograni-
czenia wolności lub trafić do aresztu na maksimum 30 dni
przestępstwo to czyn karalny, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy
wszystkie wymienione czynniki sÄ… istotne
jeśli jeden z nich nie zostanie spełniony, prokuratura (albo sąd) nie uzna czynu za przestępstwo
czyn karalny to taki, za który w ustawach karnych (zwłaszcza w kodeksie karnym) przewidziano
karÄ™
zakłada się przy tym, że to, czego prawo wprost nie zabrania, jest dopuszczalne
czyn musi być bezprawny
jeśli funkcjonariusz w ramach ścigania przestępcy obezwładni go, to nie odpowiada za naruszenie
jego nietykalności cielesnej: postępował zgodnie z uprawnieniami
bezprawna nie jest też obrona konieczna, jak również złamanie nosa przeciwnikowi w czasie wal-
ki bokserskiej (ryzyko sportowe) albo kuracja, która miała kogoś wyleczyć, a doprowadziła
do zgonu (ryzyko medyczne)
bezprawne nie jest też ograniczanie wolności małoletniego przez rodziców, jeśli wynika z dbania
o jego bezpieczeństwo albo ma cel wychowawczy
wina jest wtedy, gdy można było oczekiwać, że ktoś się podporządkuje normie prawnej, a on się
nie podporządkował
właśnie na tej zasadzie nie karze się osób uznanych za niepoczytalne i nieletnich  nie można
od nich oczekiwać, że będą normy prawne znać, rozumieć i ich przestrzegać
to samo dotyczy osób działających w stanie wyższej konieczności
ktoś, kogo goni sfora buldogów, ma prawo uciec przez płot na cudzą posesję, choćby wiedział,
że prawo tego zabrania
miał prawo nie podporządkować się mniej ważnej normie (nienaruszalność czyjegoś terytorium),
gdy w grę wchodziło dobro większe: zdrowie i życie ludzkie
uwaga:
wina to całkiem odrębne zagadnienie niż umyślność albo nieumyślność
pojęcie  szkodliwość społeczna jest wprowadzone po to, aby nie karać za czyny wprawdzie ka-
ralne, bezprawne i zawinione, ale błahe lub inne, które w społecznym odczuciu nie zasługiwały-
by na wieloletnie więzienie lub podobną surową karę
co innego kradzież auta z garażu, a co innego kradzież jabłka z sadu
bierze się pod uwagę wielkość szkody, motywację sprawcy i kilka innych czynników
czasami coś nie będzie przestępstwem, ale będzie wykroczeniem
czasami jakiś pojedynczy czyn nie będzie uznany za przestępstwo, ale rzecz ma całkiem inny wy-
miar, jeśli należy do ciągu przestępstw
w dalsze szczegóły nie będziemy wchodzić
w kodeksie karnym odróżnia się kary i środki karne
kary są generalnie  poważniejsze
podstawowe kary to więzienie (oficjalnie: pozbawienie wolności) oraz grzywna
sąd może orzec pozbawienie wolności od miesiąca do 15 lat
jako zupełnie osobne kary kodeks wymienia karę 25 lat pozbawienia wolności i dożywocie
23 z 26
Prawo
nie istnieją wszystkie możliwości pośrednie, na przykład nie ma kary 16 lat więzienia
jeśli ktoś popełni kilka czynów, z których każdy zasługuje na 25 lat pozbawienia wolności, to pój-
dzie do więzienia na 25 lat albo dostanie dożywocie
o tym zdecyduje sędzia na podstawie kodeksu i wszystkich okoliczności czynów
jeśli należy się dożywocie, sędzia może określić, ile lat musi skazany na taką karę odsiedzieć, za-
nim będzie mógł się starać o wypuszczenie z więzienia (standardowo jest to 25 lat)
grzywna może być karą samodzielną, a może towarzyszyć karze pozbawienia wolności
może być niewysoka (kilkaset złotych), ale w przypadku niektórych przestępstw (zwłaszcza zwią-
zanych z czerpaniem z przestępstw znacznych korzyści materialnych) może sięgać dziesiątków,
a nawet setek tysięcy złotych
karą może też być ograniczenie wolności
w tym wypadku skazany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu i musi odpra-
cować określoną liczbę godzin bez wynagrodzenia (albo oddawać przez ten czas część wynagro-
dzenia)
taka kara może trwać najwyżej rok
dodatkowe środki karne, które może orzec sąd, to na przykład zakaz zajmowania określonych
stanowisk, wykonywania określonego zawodu, prowadzenia działalności gospodarczej
może to być podanie wyroku do publicznej wiadomości lub pozbawienie praw publicznych
niezależnie od grzywny (która trafi do kasy państwowej) sąd może orzec nawiązkę (coś jak-
by grzywna, ale na rzecz pokrzywdzonego albo jakiejś organizacji społecznej) lub zobowiązać
do świadczenia pieniężnego na czyjąś rzecz (np. comiesięczna  renta )
może zobowiązać skazanego do naprawienia wyrządzonej szkody i ogłosić przepadek określo-
nych przedmiotów, a nawet przepadek całego mienia
polski kodeks karny obecnie nie przewiduje kary śmierci
w Polsce kary śmierci nie ma od 1998 roku
wtedy Polska ratyfikowała Protokół nr 6 do  Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności pochodzącej z 1950 roku
przez kilka lat przed zniesieniem kary śmierci nie była ona wykonywana, choć mogła być orzeka-
na (obowiązywało moratorium na jej wykonywanie)
konwencję, o której mowa, podpisały wszystkie kraje należące do Rady Europy
konwencja ta nie zabrania możliwości przywrócenia kary śmierci w czasie wojny
ostatni raz karę śmierci w Polsce wykonano w 1988 roku
być może na egzaminie będzie trzeba napisać, że kara śmierci jest sprzeczna z demokracją, ale w
rzeczywistości związek taki jest trochę naciągany
trudno powiedzieć, by USA, Japonia czy Indie (gdzie kara śmierci istnieje i jest wykonywana) były
mniej demokratyczne niż choćby Rosja czy Birma (rządzona przez wojskowych), gdzie takiej kary
nie ma
dolna granica wieku dla odpowiedzialności karnej w Polsce to 17 lat
to sformułowanie oznacza, że osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego miała ukoń-
czone 17 lat, będzie sądzona jak dorosły i poniesie konsekwencje jak dorosły (może np. na wiele
lat trafić do więzienia)
w przypadku najcięższych przestępstw dolna granica wieku jest niższa, a więc nawet 15-latek
może trafić do więzienia
można otrzymać wyrok w zawieszeniu
wyrok w zawieszeniu nie oznacza, że sąd nie rozstrzyga kwestii winy i kary
sąd uznał, że ta osoba jest winna, ale wyrok nie zostanie wykonany, jeśli przez określony czas
nie popełni ona podobnego przestępstwa
 dwa lata więzienia w zawieszeniu na trzy lata oznacza, że jeśli tak ukarana osoba w ciągu 3 lat
24 z 26
Prawo
znowu coś przeskrobie, to pójdzie te 2 lata odsiedzieć
jeśli jednak będzie się zachowywać nienagannie przez 3 lata, to po ich upływie  zapomni się
o sprawie
poza tym sąd może uznać kogoś za winnego, ale odstąpić od wymierzenia kary
może nastąpić abolicja, amnestia lub ułaskawienie
każda z tych sytuacji jest wielce pożądana dla osób, które popełniły przestępstwo, ale każda jest
inna
abolicja oznacza, że został ogłoszony akt prawny nakazujący, by postępowania w sprawie okre-
ślonego czynu zabronionego nie wszczynać albo je umorzyć
abolicja może być bezwarunkowa lub obwarowana pewnymi warunkami, które ma spełnić ten,
kto zabroniony czyn popełnił (np. musi się zgłosić i przyznać do jego popełnienia)
co istotne, dotyczy sytuacji, w której kara nie została orzeczona
amnestia to też akt prawny (przeważnie ustawa Sejmu), oznaczający darowanie całości lub części
kar, które już zostały orzeczone za określone kategorie przestępstw
na mocy amnestii więz
niowie wychodzą z zakładów karnych (na mocy abolicji nie!)
w Polsce ostatnio ogłoszono amnestie w 1989 roku  jedna dotyczyła osób skazanych za przestęp-
stwa polityczne, a druga zamieniała wydane już kary śmierci na kary 25 lat więzienia
ułaskawienie (akt łaski) to jakby amnestia, ale nie zbiorowa, lecz indywidualna, zastosowana
w odniesieniu do konkretnej osoby (konkretnego skazanego)
dawniej prawo łaski miał król, dziś ma je Prezydent
głowa państwa może ułaskawić tylko tego, kto zwróci się z taką prośbą
Prezydent ma pełną dowolność co do tego, czy taką osobę ułaskawić czy odmówić jej prawa łaski
w ostatnich latach o ułaskawienie prosi kilkaset osób rocznie, prośba części z nich zostaje speł-
niona (od 10 do 90%, zależnie od Prezydenta i roku)
nawet były więzień może z czasem powiedzieć, że jest niekarany
w różnych kwestionariuszach trzeba czasami wypełnić rubrykę o niekaralności
istnieje rejestr, do którego wpisywane są wyroki skazujące (np. na więzienie albo grzywnę)
jeśli ktoś figuruje w tym rejestrze, to musi wpisywać, że był karany
gdy już odsiedzi wyrok (albo zapłaci grzywnę), to po pewnym czasie (przeważnie jest to kilka lat)
następuje zatarcie wyroku
od tego momentu ta osoba znowu ma pełne prawo mówić i pisać o sobie, że jest niekarana,
bo w rejestrze jej nie ma
istnieje spór o cel stosowania kar: sprawiedliwość, samoobrona społeczeństwa czy resocja-
lizacja?
osoby, które nie przestrzegają prawa, są karane
problem, kogo, kiedy i jak ukarać, jest głęboko osadzony w przyjętej filozofii
zanim się komuś wyznaczy karę, trzeba wiedzieć, po co ta kara jest
istniejące podejścia czasami się uzupełniają, a kiedy indziej są z sobą sprzeczne
zdaniem jednych kara jest po to, by przywrócić sprawiedliwość
w centrum zainteresowania są prawa ofiary i metafizycznie rozumiana sprawiedliwość
jeśli ktoś wybił szybę, powinien zwrócić koszty jej wprawienia
kto oczernił, powinien przeprosić
problem pojawia się wtedy, gdy odszkodowanie nie jest możliwe, na przykład gdy doszło do zabój-
stwa
po co właściwie karać mordercę, skoro jego ofierze życia to nie przywróci?
jednak rezygnacja z kary kłóci się z poczuciem sprawiedliwości wielu osób
niektórzy formułują to tak: gdy nie jest możliwe zadośćuczynienie, potrzebne jest zadośćcierpie-
25 z 26
Prawo
nie
gdy zbrodniarz co swoje odcierpi, czujemy, że rachunki są wyrównane, a sprawiedliwość przywró-
cona
o to właśnie chodzi zwolennikom tej teorii
można też sprawę przedstawić tak: kara jest odwetem
gdy przestępca popełnia zło, ściąga na siebie odwet w postaci kary albo zemsty
karząc go, uznajemy jego godność i wolność, która rodzi odpowiedzialność
nie karzemy go dla celów społecznych, ale po to, by uczynić zadość sprawiedliwości
czasami ta teoria jest przedstawiana jako prymitywna pochwała zemsty
nie polecamy, abyś ją kwitował lekceważeniem
za takim rozumieniem kary opowiadało się wielu wybitnych myślicieli, na przykład Immanuel
Kant38
zdaniem innych kara jest po to, by ochronić innych w przyszłości
w centrum zainteresowania są prawa społeczeństwa
cytuje siÄ™ maksymÄ™: nemo prudens punit quia peccatum est, sed ne peccetur, czyli  karze siÄ™
nie dlatego, że popełniono przewinienie, ale dlatego, aby go nie popełniano
kara jest po to, by przestępca czuł przed nią w przyszłości respekt i by kara działała odstraszają-
co na innych potencjalnych sprawców
dodatkowo bierze się pod uwagę zagrożenie, jakie stanowi przestępca
jeśli się uznaje, że jest zdeprawowany i mógłby znowu dopuścić się czynu zabronionego, izoluje
się go od społeczeństwa w więzieniu (nie  za karę , ale po to, by chronić społeczeństwo)
jeśli się uważa, że nie stwarza zagrożenia, można go wypuścić
jest bez sensu trzymanie w więzieniu na przykład zgrzybiałych staruszków, którzy nikomu
już nie zagrażają
zdaniem jeszcze innych kara jest po to, by przestępcę resocjalizować i pozwolić mu powrócić
do normalnego życia, zgodnego z prawem
w centrum zainteresowania jest osoba przestępcy
karząc, bardziej należy przypatrywać się sprawcy niż czynowi
kara musi być dolegliwa o tyle, o ile stanowi środek wychowawczy
im szybciej przestępca wróci do społeczeństwa, tym lepiej
nie ma sensu karanie dla zemsty
jeśli ktoś nie rokuje poprawy, kara jako taka jest bez znaczenia, można się co najwyżej zastano-
wić nad sposobem jego izolacji albo unieszkodliwienia
zauważ, jak wymienione koncepcje ujawniają się w dyskusjach na temat kary za morderstwo
w ramach ćwiczenia pomyśl, zwolennicy której koncepcji mogą uznać dopuszczalność kary
śmierci, a zwolennicy której opowiedzą się raczej za dożywociem albo długoletnim więzieniem
Spis treści
Istota prawa................................................................................................................................1
Dziedziny prawa..........................................................................................................................3
Podmioty prawa...........................................................................................................................5
Zasady prawa..............................................................................................................................7
Sędziowie, sądy i trybunały........................................................................................................12
Policja i prokuratura..................................................................................................................16
Postępowanie przed sądem........................................................................................................18
Przestępstwa i wykroczenia........................................................................................................22
38 Kant Immanuel  (1724 1804 ) niemiecki filozof, czołowy przedstawiciel klasycznej niemieckiej filozofii
idealistycznej, jeden z najwybitniejszych reprezentantów oświecenia.
26 z 26