1

Zoologia bezkręgowców (Biologia środowiska, Ochrona środowiska)

Warunki zaliczenia ćwiczeń
1. Odbycie wszystkich ćwiczeń.
Obecność na zajęciach i przygotowanie merytoryczne do wykonywania zaplanowanych ćwiczeń są
obowiązkowe. Osoby nieobecne na zajęciach z powodu choroby (zwolnienie lekarskie) są
zobligowane do ich „odrobienia” na ostatnich ćwiczeniach (tzw. „odróbkowych”).
2. Uzyskanie zaliczeń z wszystkich ćwiczeń.
Po wykonaniu zadań przewidzianych programem danego ćwiczenia student przedstawia zeszyt do
zaliczenia. Osoba, która nie uzyska zaliczenia powinna odrobić zajęcia na ostatnich ćwiczeniach (tzw.
„odróbkowych”).
3. Uzyskanie pozytywnych ocen ze sprawdzianów.
- Przewidziano 4 sprawdziany (oceniane w skali 2-5).
- Pozytywnych ocen nie można poprawiać.
- Osoby nieobecne na sprawdzianie a posiadające zwolnienie lekarskie zaliczają je na ćwiczeniach
„odróbkowych”.
- Osoby, które otrzymają z jednego sprawdzianu ocenę niedostateczną (2) poprawiają ją na zajęciach
„odróbkowych”. Jeśli nie uzyskają oceny pozytywnej, do średniej wliczana jest ocena niedostateczna
(2).
- Osoby, które otrzymają z dwóch lub trzech sprawdzianów ocenę niedostateczną (2) piszą na
zajęciach „odróbkowych” sprawdzian z całego materiału ćwiczeń.


Podręczniki

Błaszak Cz. (red.) 2009. Zoologia. Tom 1. Bezkręgowce (bez stawonogów). Wyd. Naukowe PWN,
802 ss.

Błaszak Cz. (red.) 2011. Zoologia. Tom 2. Bezkręgowce, stawonogi. Część I. Wyd. Naukowe PWN

Brusca R. C., Brusca G. J. 2003. Invertebrates. Sinauer Associates, 936 ss.

Moore J. 2009. Wprowadzenie do zoologii bezkręgowców. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, 360
ss.

Literatura uzupełniająca

Dzik J. 2003. Dzieje życia na Ziemi. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 524 ss.

Urbanek A. 2007. Jedno istnieje tylko zwierzę... Myśli przewodnie biologii porównawczej. Muzeum i
Instytut Zoologii PAN, Warszawa, 262 ss.

Evolution of insects
www – Tree of life, wikipedia

wymowa nazw łacińskich http://zbite.biol.uni.wroc.pl/dla-studenta

2

Ćwiczenia z zoologii bezkręgowców – biologia środowiska, ochrona
środowiska I rok (2011/2012)

L. p.

Data

Temat

1

4.10

organizacyjne, p

ierwotniaki (Protista) I

2

11.10

pierwotniaki (Protista) II, gąbki (Porifera)

3

18.10

parzydełkowce (Cnidaria)

4

25.10

płazińce (Platyhelminthes)

5

8.11

wrotki (Rotifera),

nicienie (Nematoda)

KOLOKWIUM (tematy 1-4)

6

22.11

Pierścienice (Annelida)

7

29.11

Mięczaki (Mollusca)

I

8

6.12

Mięczaki (Mollusca)

II

9

13.12

pratchawce (Onychophora), niesporczaki (Tardigrada), wstęp do stawonogów
(Arthropoda)
KOLOKWIUM 2 (tematy 5-8)

10

20.12

Skorupiaki (Crustacea)

I

11

3.01

Skorupiaki (Crustacea)

II

12

10.01

szczękoczułkowce (Chelicerata)

13

17.01

wije (Myriapoda), skoczogonki (Collembola)

14

7.02

Owady (Insecta): morfologia, anatomia i stadia rozwojowe
KOLOKWIUM (tematy 11-14)

15

14.02

Insecta: Hemimetabola

16

21.02

Insecta: Holometabola

17

28.02

szkarłupnie (Echinodermata)

18

6.03

podsumowanie: fauna gleby
KOLOKWIUM (tematy 15-18)

19

13.03

wybrane bezkręgowce zagrożone i chronione w Polsce

20

20.03

Ćwiczenia „odróbkowe”

Program ćwiczeń

Symbole i skróty:
† – organizmy kopalne
▲ – preparacja
☻ – prezentacja
sp. – gatunek (łac. species)
spp. – gatunki

ćwiczenie 1 – organizacja ćwiczeń, pierwotniaki (Protista) I

Protista
Domena: Eukarya
Protista – obserwacje przyżyciowe z hodowli

Ciliophora (orzęski) (rysunek dowolnego przedstawiciela)

Paramecium caudatum (pantofelek)

Vorticella sp. (wirczyk)

Stentor sp. (trębacz)

Stylonychia sp.

3

Ćwiczenie 2 – pierwotniaki (Protista) II, gąbki (Porifera)

Excavata

Euglenida

Euglena viridis (euglena) (obserwacja)

Kinetoplastida

Trypanosoma sp. (obserwacja)

Archaeplastida

Chlorophyta

Volvox globator (toczek) (obserwacja)

Amoebozoa

Amoeba proteus (obserwacja)
Arcella vulgata (obserwacja)

Rhizaria

Foraminifera (otwornice) (obserwacja)
† Nummulites w tatrzańskim wapieniu numulitowym (obserwacja)
Radiolaria (promienice) (obserwacja)
† radiolaryt (obserwacja)

Chromalveolata

Apicomplexa

Gregaryna polymorpha – preparacja larw mącznika Tenebrio molitor (Insecta,
Coleoptera) (rysunek)

Opisthokonta
Królestwo: Metazoa
Podkrólestwo: Parazoa

Typ: Porifera

Ephydatia sp. – igły szkieletowe i amfidyski – rysunek

Ćwiczenie 3 – parzydełkowce (Cnidaria)

☻Rafy koralowe – biologia i zagrożenia

Królestwo: Metazoa
Podkrólestwo: Eumetazoa
Typ: Cnidaria (parzydełkowce)

Gromada: Hydrozoa (stułbiopławy)

Hydra sp. – przekrój podłużny – rysunek
Hydra viridia – pokrój ciała (obserwacja)
Campanularia sp. lub Obelia sp. budowa kolonii – rysunek

Gromada: Scyphozoa (krążkopławy)

Aurelia aurita (chełbia modra) – rysunek, efyra (obserwacja)

Gromada: Anthozoa (koralowce)

Podgromada: Hexacorallia (korale sześciopromienne)

Anemonia sp. (ukwiał) – obserwacja

Podgromada: Octocorallia (koralowce ośmiopromienne)

Alcyonium digitatum - obserwacja

4

Ćwiczenie 4 – Płazińce (Platyhelminthes)

Nadtyp: Platyzoa
Typ: Platyhelminthes (płazińce)

Gromada: Turbellaria (wirki)

Dendrocoelum lacteum (wypławek biały) – obserwacja

Gromada: Trematoda (przywry)

Fasciola hepatica – obserwacja
Diplozoon paradoxum – obserwacja
Dicrocoelium dendriticum (motyliczka) – rysunek: budowa wewnętrzna;

cerkaria, redia – obserwacja

Gromada: Cestoda (tasiemce)

Taenia solium (tasiemiec uzbrojony) lub T. pisiformis: scolex – obserwacja
Taenia saginata (tasiemiec nieuzbrojony): strobila, człon dojrzały – obserwacja

Ćwiczenie 5 – wrotki (Rotifera), nicienie (Nematoda)

☻Biologia Nematoda

Nadtyp: Ecdysozoa
Typ: Rotifera (wrotki) – nawiązanie do obserwacji z ćwiczeń 2, film
Typ: Nematoda (nicienie)

Oxyuris equi (owsik koński) – obserwacja
Ascaris lumbricoides (glista ludzka): preparacja, przekrój poprzeczny - rysunek
Trichinella spiralis (włosień spiralny) – obserwacja

Ćwiczenie 6 – pierścienice (Annelida)

Nadtyp: Lophotrochozoa
Typ: Annelida

Gromada: Polychaeta (wieloszczety)

Nereis sp.: parapodium - rysunek
Aphrodite aculeata, Lepidonotus sp., Eunice sp. Arenicola marina, Sabella sp.,
Spirographis sp. – obserwacja

Gromada: Clitellata

Podgromada: Oligochaeta (skąposzczety)

▲Lumbricus terrestris:
- preparacja,
- rysunek – budowa wewnętrzna,
- rysunek – przekrój poprzeczny

film: Megascolides australis,

Podgromada: Hirudineomorpha (pijawki)
Hirudo medicinalis – przekrój poprzeczny (obserwacja)
Obserwacja: Glossiphonia complanata, Piscicola geometra, Hirudo medicinalis,

Herpobdella sp.

5

Ćwiczenie 7 – mięczaki (Mollusca) I

Nadtyp: Lophotrochozoa
Typ: Mollusca (mięczaki)
Gromada: Polyplacophora (chitony)

Chiton – obserwacja

Gromada: Gastropoda (ślimaki)
Podgromada: Prosobranchia (przodoskrzelne):

obserwacja: Theodoxus fluviatilis (rozdepka rzeczna), Viviparus viviparus
(żyworódka), Valvata piscinalis (zawójka), Bithynia tentaculata (zagrzebka).

Podgromada: Pulmonata (płucodyszne)

Helix pomatia (ślimak winniczek):
- rysunek - budowa muszli,
- obserwacja - układ rozrodczy

film: kopulacja ślimaków nagich

Obserwacja: Lymnea stagnalis (błotniarka stawowa), Radix auricularia (błotniarka uszata),
Planorbarius corneus (zatoczek rogowy), Cepea nemoralis (ślimak gajowy), Bradybaena fruticum
(zaroślarka), Arianta arbustorum (ślimak zaroślowy), Helicella obvia (ślimak przydrożny), Helicigona
lapicida (ślimak ostrokrawędzisty), Helicodonta obvoluta, Laciniaria biplicata (świdrzyk)

Na podstawie obserwacji wymienionych wyżej krajowych przedstawicieli Gastropoda opracuj klucz
do ich oznaczania.

Ćwiczenie 8 – mięczaki (Mollusca) II

Gromada: Bivalvia (małże)
Unio sp.: rysunek – budowa muszli
Anodonta sp.: budowa wewnętrzna – obserwacja

Obserwacja: Mytilus edulis (omułek), Macoma baltica (rogowiec), Cardium edule (sercówka), Mya
arenaria (małgiew), Sphaerium corneum (gałeczka rogowa), Dreissensia polymorpha (racicznica)

Na podstawie obserwacji wymienionych wyżej krajowych przedstawicieli Bivalvia opracuj klucz do
ich oznaczania.

Gromada: Cephalopoda (głowonogi)
Sepia sp. – spermatofor (obserwacja)

Obserwacja: Nautilus sp., Sepia sp., Loligo sp., Octopus sp., †Belemnitida, †Ammonoidea

Ćwiczenie 9 – pratchawce (Onychophora), niesporczaki (Tardigrada),
wstęp do stawonogów (Arthropoda)

☻biologia niesporczaków

Typ: Onychophora – pratchawce, pazurnice

Peripatidae – obserwacja, film

Typ: Tardigrada – niesporczaki

obserwacja żywych osobników

Typ: Arthropoda

Podtyp: † Trilobitomorpha

film

6

Ćwiczenie 10 – skorupiaki (Crustacea) I

Nadtyp: Ecdysozoa
Typ: Arthropoda (stawonogi)

Podtyp: Crustacea (skorupiaki)

Gromada: Branchiopoda (liścionogi)

Rząd: Notostraca

Triops cancriformis (przekopnica):

rysunek - strona brzuszna,

rysunek - odnóże tułowiowe (liściaste)

Rząd: Diplostraca (dwupancerzowce)

Podrząd: Cladocera (wioślarki)

Daphnia pulex (rozwielitka) – obserwacja

Gromada: Malacostraca

Rząd: Stomatopoda

Squilla mantis (rawka): obserwacja

Rząd: Isopoda (równonogi)

Porcelio sp. (prosionek), Asellus aquaticus (ośliczka), Mesidothea
entomon (podwój wielki): obserwacja

Rząd: Amphipoda (obunogi)

Rivulogammarus pulex (kiełż zdrojowy) lub Gammarus sp. : rysunek
- strona boczna

Rząd: Decapoda (dziesięcionogi):

obserwacja Leander adspersus (krewetka), Oronectes limosus (rak
amerykański), krab.

Gromada: Maxillopoda

Rząd: Copepoda (widłonogi)

Cyclops strenuus (oczlik) - obserwacja
Rząd: Branchiura (tarczenice)

Argulus foliaceus (splewka): rysunek - strona brzuszna

Rząd: Cirripedia (wąsonogi)

Lepas sp. (kaczenica), Balanus sp. (pąkla): obserwacja

Ćwiczenie 11 – skorupiaki (Crustacea) II

Na podstawie okazów i literatury przedstaw przystosowania morfologiczne skorupiaków do różnych
środowisk i strategii życiowych

Ćwiczenie 12 – szczękoczółkowce (Chelicerata)

☻Skrzypłocze – występowanie i biologia

Podtyp: Chelicerata (szczękoczułkowce)

Gromada: Merostomata

Rząd: Xiphosura (ostrogony)

Limulus polyphemus - obserwacja

Gromada: Arachnida (pajęczaki)

Rząd: Scorpionidea (skorpiony)

Euscorpius sp. - obserwacja

Rząd: Pseudoscorpionidea (zaleszczotki)

Chelifer cancroides - obserwacja

Rząd: Opilionidea (kosarze)

Phalangium opilio - obserwacja

Rząd: Araneida (pająki)

Araneus diadematus:

7

- rysunek: strona brzuszna samicy (z uwzględnieniem płytki płciowej i
kądziołków przędnych)
- nogogłaszczek samca, obserwacja

Rząd: Acarina (roztocze)

Ixodes ricinus, Argas sp. – obserwacja

Rząd: Amblypygi

film

Sporządź klucz do oznaczania wyżej wymienionych rzędów Arachnida.

Ćwiczenie 13 wije (Myriapoda); Hexapoda – wstęp i Entognatha

Typ: Arthropoda

Podtyp: Myriapoda

Gromada: Chilopoda (pareczniki)

Lithobius forficatus: rysunek - aparat gębowy
Geophilus sp. (zieminek), Scolopendra sp.: obserwacja, film

Gromada: Diplopoda (dwuparce)

Glomeris sp. (skulica), Julus sp. (krocionóg), Polydesmus sp. (węzławiec):
obserwacja, film

Podtyp: Hexapoda

Gromada: Entognatha

Rząd: Collembola

Do wyboru: Tetrodontophora sp., Isotoma sp. Orchesella sp. –
rysunek, film

Rząd: Protura (obserwacja)

Ćwiczenie 14 – Arthropoda: Insecta – morfologia, stadia przedimagianlne

Anatomia Gromphadorrhina portentosa (sekcja)
Blatta americana, Periplaneta orientalis : rysunek – aparat gębowy
Gromphadorrhina portentosa (karaczan madagaskarski): obserwacja
rysunek – odnóże owada
rysunek – skrzydło owada
aparat gębowy Cimex sp., Apis sp., Culex sp. (obserwacja)
typy larw i poczwarek

Ćwiczenie 15 – Arthropoda: Insecta I

Gromada: Insecta

Podgromada: Archaeognatha

Machilis sp. – obserwacja

Podgromada: Zygentoma

Lepisma sp. – obserwacja

Podgromada: Pterygota

HEMIMETABOLA
Rząd: Ephemeroptera – jętki
Rząd: Odonata – ważki

8

Rząd: Plecoptera – widelnice
Rząd: Embiodea – nogoprządki
Rząd: Dermaptera – skorki
Rząd: Orthoptera – prostoskrzsydłe
Rząd: Phasmatodea
Rząd: Blattaria (=Blattodea) – karaczany
Rząd: Isoptera – termity
Rząd: Mantodea – modliszki
Rząd: Psocoptera – gryzki

Liposcelis - obserwacja

Rząd: Phthiraptera – wszy i wszoły
Rząd: Thysanoptera – wciornastki, przylżeńce
Rząd: Hemiptera – pluskwiaki

Ćwiczenie 16 – Arthropoda: Insecta II

HOLOMETABOLA
Rząd: Coleoptera – chrząszcze
Rząd: Raphidioptera – wielbłądki
Rząd: Megaloptera – wielkoskrzydłe
Rząd: Neuroptera – siatkoskrzydłe (sieciarki)
Rząd: Hymenoptera – błonkówki
Rząd: Mecoptera – wojsiłki
Rząd: Siphonaptera – pchły

Ctenocephalides canis, Leptopsylla sp. - obserwacja

Rząd: Diptera – muchówki
Rząd: Strepsiptera – wachlarzoskrzydłe
Rząd: Trichoptera – chruściki
Rząd: Lepidoptera – motyle

Ćwiczenie 17 – szkarłupnie (Echinodermata), Lophophorata,
Hemichordata

Typ: Echinodermata

Gromada: Crinoidea – liliowce

Gromada: Asteroidea – rozgwiazdy

Gromada: Ophiuroidea – strzykwy

Gromada: Echinoidea – jeżowce

„Lophophorata” - lofoforowce
Typ: Ectoprocta (Bryozoa) – mszywioły

Cristatella sp. – obserwacja

Typ: Brachiopoda – ramienionogi
Typ: Hemichordata – półstrunowce

† Graptholitina – obserwacja

Ćwiczenie 18 – Ćwiczenia podsumowujące – różnorodność bezkręgowców
glebowych

Ćwiczenie 19 – Wybrane bezkręgowce zagrożone i objęte ochroną w Polsce

Ćwiczenie 20 – ćwiczenia zaliczeniowe