M A T E R I A Ł Y E D U K A C Y J N E D L A P A C J E N T Ó W

ZESPÓŁ JELITA NADWRAŻLIWEGO

(Irritable Bowel Syndrome – IBS)

Czym jest zespół jelita nadwrażliwego?

Zespół jelita nadwrażliwego jest zaburzeniem funkcji jelita grubego, charakteryzującym się

dyskomfortem w jamie brzusznej i nieprawidłową czynnością ruchową jelit. Biegunka może występować
naprzemiennie z zaparciem. Dyskomfort i wzdęcie często ustępują po wypróżnieniu. Typowe objawy zespołu
jelita drażliwego są rozpoznawane przez lekarza, nie muszą jednak występować jednocześnie lub mogą
występować w wielu wariantach. Zazwyczaj podczas badania brzucha i jelita osoby cierpiącej na zespół jelita
nadwrażliwego lekarz nie znajduje nieprawidłowości . Pierwszym i najważniejszym krokiem jest powstanie
rozpoznania zespołu jelita nadwrażliwego i wykluczenie podejrzenia innych chorób. Niedokrwistość, krwawienie,
utrata masy ciała i gorączka nie mogą być przypisywane zespołowi jelita nadwrażliwego, mogą być związane z
cięższymi chorobami. O takich objawach należy niezwłocznie powiadomić lekarza.

Co jest powodem wystąpienia zespołu jelita nadwrażliwego?

Przyczyny wywołujące zespół zespół jelita nadwrażliwego nie są całkowicie zrozumiałe. Wiemy, że

chorzy z zespołem jelita nadwrażliwego mają zmienioną czynność skurczową mięśni jelita grubego. Objawy są
rezultatem wzmożonej wrażliwości na rozciąganie ściany przewodu pokarmowego przez gazy czy kał i tendencji
do nadmiernej reakcji na niemal wszystko: jedzenie, stres, pobudzenie emocjonalne, rozciągnięcie ściany jelit pod
wpływem gazu. Osoby z zespołem jelita nadwrażliwego często reagują na te zdarzenia silniejszymi skurczami
jelit i to właśnie skurcz jest odpowiedzialny za takie objawy jak wzdęcie, dyskomfort czy naglące parcie na stolec.
Zespół jelita nadwrażliwego nie jest spowodowany czynnikiem infekcyjnym. Nietolerancja laktozy (cukru
mlekowego) może wywołać objawy podobne do zespołu jelita nadwrażliwego i są to dwa różne problemy,
chociaż nietolerancja laktozy i zespół jelita nadwrażliwego mogą występować łącznie u tej samej osoby. Zespół
jelita nadwrażliwego nie ma żadnego związku z rakiem!

Jakie są częste objawy zespołu jelita nadwrażliwego?

Zespół jelita nadwrażliwego może się objawiać przewlekłą biegunką (postać biegunkowa) IBS lub

zaparciem (postać zaparciowa IBS). Często biegunka i zaparcie występują naprzemiennie. Zespół jelita
nadwrażliwego może objawiać się również uczuciem niepełnego wypróżnienia po defekacji. Bóle i skurcze
brzucha należą do najczęstszych objawów i wielu pacjentów odczuwa znaczące ustąpienie bólu czy dyskomfortu
po wypróżnieniu lub odejściu gazów. Pacjenci z zespołem jelita nadwrażliwego mogą mieć również nudności.
Należy pamiętać, że niedokrwistość i gorączka nie należą do objawów zespołu jelita nadwrażliwego i jeśli
wystąpią trzeba się skontaktować z lekarzem.

Pomorski Ośrodek Diagnostyki Medycznej

"PODIMED" Spółka z o.o.

NZOZ w Szczecinku

www.podimed.com.pl

Czy zespół jelita nadwrażliwego jest ,,poważną” chorobą?

Nasilenie zespołu jelita nadwrażliwego jest różne u poszczególnych chorych. Dla niektórych jest on

ciężkim upośledzeniem jakości życia. Zespół jelita nadwrażliwego może powodować dyskomfort, że dochodzi do
zmiany zachowania i codziennej aktywności. Jest to jednak choroba łagodna, która nie ma długotrwałych
następstw organicznych. Ludzie z zespołem jelita nadwrażliwego nie są bardziej podatni na wystąpienie zapalenia
czy raka jelita grubego i nie potrzebują większej ilości badań kontrolnych, aniżeli osoby całkowicie zdrowe.

Wskazówki dietetyczne dla chorych

na zespół jelita nadwrażliwego *

Niewłaściwy sposób odżywiania może nasilać objawy choroby. Z tego względu konieczna jest modyfikacja
żywienia zależna od postaci i okresu choroby, która na ogół zmniejsza szereg objawów zespołu jelita
nadwrażliwego. Polega ona na indywidualnej eliminacji niektórych produktów żywnościowych nasilających
dolegliwości. Należą do nich: produkty wzdymające jak cebula, kapusta gotowana, suche warzywa
strączkowe. U części chorych występuje nietolerancja na cukier mlekowy – laktozę. Dlatego po spożyciu
mleka i innych produktów mlecznych występuje nasilenie objawów: wzdęcia i biegunka. Należy wykluczyć
mleko, sery, jogurty i inne potrawy zawierające mleko. Wskazane jest też ograniczenie lub całkowite
wykluczenie z diety kawy naturalnej i mocnej herbaty ponieważ zawarta w nich kofeina czy teina zwiększa
kurczliwość mięśniówki jelita cienkiego i grubego i w ten sposób może nasilać dolegliwości. Z tego samego
względu zaleca się unikania picia wszelkich napojów alkoholowych. Modyfikacja diety zależy od postaci
choroby.

W okresie biegunek konieczne jest zastosowanie diety niskoresztkowej polegającej na ograniczeniu
spożycia produktów zawierających włókna roślinne (poniżej 10 g/dziennie).

Zaleca się:

➢

spożywanie oczyszczonych produktów zbożowych (pieczywo z mąki pszennej
wysokoprzemiałowej, łuszczony ryż, makarony itp.),

➢

ograniczenie spożycia surowych owoców zwłaszcza pestkowych, orzechów i warzyw bogatych w
błonnik pokarmowy,

➢

ograniczenie spożycia gruboziarnistych kasz, owsianki i razowego pieczywa oraz ostrych przypraw i
alkoholu.

W okresie znacznego nasilenia się dolegliwości zwłaszcza występowania biegunek istotna jest też
modyfikacja sposobu przyrządzania potraw. Zaleca się następujące technologie przyrządzania posiłków:

➢

gotowanie i gotowanie na parze,

➢

pieczenie w folii,

➢

duszenie.

W okresie zaparć zaleca się wypijanie co najmniej 1,5 l płynów oraz dietę bogatoresztkową zawierającą co
najmniej 30-50 g włókien roślinnych. Taka dieta zwiększająca masę stolca, przyspiesza pasaż treści
pokarmowej przez przewód pokarmowy i poprawia jego konsystencję a tym samym ułatwia i przyspiesza
wydalanie stolca.

Zaleca się:

➢

zwiększenie spożycia surowych owoców (zwłaszcza pestkowych) i warzyw o wysokiej zawartości
błonnika pokarmowego (np. Buraków, brukwi, kapusty itp.),

➢

zwiększenia konsumpcji kasz gruboziarnistych, owsianki, pieczywa razowego,

➢

dodatek ¼-1/2 szklanki otrąb pszennych do codziennej diety.

Skuteczność tej diety zależy od cech osobniczych chorego. Czasami, u niektórych chorych może wywoływać
wzdęcia, których można uniknąć zastępując naturalne produkty zawierające włókna roślinne preparatami
złożonymi z syntetycznych włókien polikarbofilu lub zawierających metacelulozę i psyllium.

Wskazówki dietetyczne dla chorych na zespół jelita nadwrażliwego w okresie

biegunek

Rodzaje produktów

Zalecane

Przeciwwskazane

Płyny

Słaba kawa z zabielaczem, słaba
herbata, kawa zbożowa, mleko i
śmietanka tylko przy braku
nietolerancji na laktozę, rozcieńczone
soki owocowe i warzywne

Mleko, kefiry jogurty (przy
występującej nietolerancji na
laktozę), mocna kawa i herbata,
napoje alkoholowe

Sery

Twaróg i sery topione niskotłuszczowe
(tylko przy braku nietolerancji na
laktozę)

Tłuste sery żółte i topione

Tłuszcze

Masło, miękkie margaryny(np.
słoneczna, kujawska)

Smalec, słonina, łój wołowy,
topione masło

Jaja

Gotowane na miękko

Nadmierne spożycie żółtek

Mięso

Cielęce, wołowe, indyk, kurczak, królik,
chude ryby gotowane (np. sandacz,
dorsz)

Tłusta wieprzowina,baranina,
podroby i dziczyzna, tłusty drób
(kaczki, gęsi)

Wędliny

Parówki delikatesowe, szynka,
polędwica

Pozostałe wędliny i pasztety

Zupy

Buliony, przecierane warzywa, rosół
(chudy)

Zupy zabielane śmietaną i o dużej
zawartości warzyw (np. kapusty,
buraków itp.) oraz kasz

Zbożowe

Biały chleb pszenny, bułki, drobne
makarony, kaszka pszenna, ryż
łuszczony, biszkopty, „petit beurry”

Pieczywo ciemne-razowe, chleb, z
dodatkiem błonnika i ziaren (np.
słonecznika, sezamu, itp.), tłuste
pieczywo cukiernicze

Warzywa

Marchew, sałata, ziemniaki (najlepiej
purre), rzodkiewki, pomidory (bez
skórki), ogórki (indywidualna
tolerancja)

O dużej zawartości błonnika
pokarmowego (kapusta, buraki,
brukselka, kalafior, groszek,
strączkowe suche, świeża fasolka,
kalarepa)

Owoce

Jabłka (mus), pestkowe przecierane,
banany, owoce cytrusowe, arbuzy

Pestkowe nieprzecierane (np.
truskawki, maliny, porzeczki),
morele, śliwki, gruszki, ananasy

Desery i słodycze

Galaretki owocowe, kisiele, budynie,
lody (przy braku nietolerancji na
laktozę), landrynki, miód

Czekolada, bita śmietana, ciastka i
cukierki z dodatkiem czekolady,
orzechy, konfitury z owoców
pestkowych

Przyprawy

Sól, cukier, kminek, pietruszka, kwasek
cytrynowy, sok z cytryny

Korzenne, musztarda, chrzan,
curry i chilli, ostra papryka i
pieprz

Wskazówki dietetyczne dla chorych na zespół jelita nadwrażliwego w okresie

zaparć

Rodzaje produktów

Zalecane

Przeciwwskazane

Płyny

Mleko 0,5 lub 1,5% kefir, jogurty,
maślanka, kawa zbożowa, słaba
herbata, napary ziołowe, napoje
fermentowane z mleka

Napoje alkoholowe, kakao,
czekolada, mocna kawa i herbata

Sery

Twaróg biały, ser chudy lub półtłusty

Pozostałe

Tłuszcze

Oleje roślinne: słonecznikowy, sojowy,
olej z oliwek, margaryny miękkie w
ograniczonych ilościach

Smalec, słonina, łój wołowy,
topione masło

Jaja

Białka, żółtka do 3 sztuk tygodniowo

Duże ilości białek

Mięso

Chude: cielęcina, wołowina, indyk,
kurczaki, królik

Tłuste: wieprzowina, baranina,
podroby, i dziczyzna

Ryby

Chude: dorsz, karmaryn, sandacz,
szczupak, lin, leszcz, karaś

Pozostałe ryby

Wędliny

Chuda szynka, polędwica, parówki
delikatesowe

Pozostałe i pasztety

Zupy

Na wywarach z włoszczyzny, warzywne,
krupniki, mleczno – owocowe,
zagęszczone, zawiesiną z mąki i mleka

Na tłustych wywarach z kości,
mięsa i drobiu oraz ryb,
zaprawione śmietaną

Zbożowe

Pieczywo ciemne, o dużej zawartości
błonnika, razowe, żytnie, Grahama, z
dodatkiem otrąb i ziaren, pieczywo
chrupkie, pumpernikiel itp.
Mąki: żytnia, pszenna niskiego
przemiału, kasza gryczana, jęczmienna,
jaglana, pęczak, płatki owsiane, kiełki
pszenne

Chleb pszenny z wysokiego
przemiału, mąki z wysokiego
przemiału, ziemniaczana,
kasze: manna, kukurydziana, ryż

Warzywa

Wszystkie warzywa, a zwłaszcza bogate
w błonnik pokarmowy (kapustne,
buraki, brukiew, kalarepa itp.),
ziemniaki gotowane, pieczone, purre

Ziemniaki, frytki, smażone, placki
ziemniaczane

Owoce

Wszystkie owoce

Banany (wrażliwość indywidualna
na zwiększenie zaparć)

Desery i słodycze

Surowe owoce, kompoty, galaretki,
budynie, powidła, miód, dżemy i
marmolady, cukierki twarde np.
landrynki

Czekolada i cukierki czekoladowe,
pralinki, ciastka w czekoladzie,
konfitury wysokosłodzone, torty,
kremy cukiernicze, bita śmietana,
lody

Przyprawy

Liście laurowe, ziele angielskie,
koperek, wanilia, sok z cytryny,
pozostałe w ograniczonych ilościach

Chilli, curry, ostra papryka i
pieprz

Jak leczyć zespół jelita nadwrażliwego?

Indywidualną ocenę stresu i diety należy potraktować jako działanie pierwszoplanowe w zespole

jelita nadwrażliwego. Do źródeł stresu można zaliczyć przepracowanie, złe nawyki dotyczące snu,
nadmierne używanie kawy, alkoholu i tytoniu. Prawidłowy odpoczynek i ćwiczenia mogą pomóc w
zredukowaniu poziomu stresu i prawidłowo wpłynąć na przebieg zespołu jelita nadwrażliwego. Wielu
ludziom pomaga stosowanie diety bogatoresztkowej. Jednak dieta nadmiernie wzbogacona w błonnik może
być przyczyną biegunki, szczególnie u tych chorych, u których w obrazie zespołu jelita nadwrażliwego
dominuje właśnie biegunka. Należy się wystrzegać leków przeczyszczających. Jeśli zawiodą te środki,
należy się udać po poradę lekarską. W leczeniu można posłużyć się wieloma lekami. W specyficznych
grupach chorych z zespołem jelita nadwrażliwego mogą być pomocne leki rozkurczowe, przeciwdepresyjne i
przeciwlękowe. U poszczególnych osób skuteczność tych leków wyraźnie się różni, schemat terapeutyczny
musi być zatem ustalany indywidualnie przez pacjenta i lekarza. Pacjenci, u których po zmianie stylu życia i
prawidłowym stosowaniu leków nie uzyskano poprawy powinni być skonsultowani przez lekarza
specjalizującego się w schorzeniach zależnych od stresu i czynności ruchowej przewodu pokarmowego.
Zrozumienie, że zespół jelita nadwrażliwego jest złożonym schorzeniem, dotyczącym motoryki, psychiki i
uwarunkowanym stresem jest dla pacjenta kluczem do uwolnienia się od objawów choroby. Ludzie z
rozpoznanym zespołem jelita nadwrażliwego mogą osiągnąć znaczna poprawę dzięki silnej, partnerskiej
współpracy pomiędzy uświadomionym pacjentem i świadomym, współczującym lekarzem.

Jaki jest wpływ diety na przebieg zespołu jelita nadwrażliwego?

Ten wpływ jest indywidualny. Istnieje szereg pokarmów, o których wiadomo, że potęgują objawy

choroby u osób dorosłych. Szczególnie tłuszcze zawarte w diecie są uważane za czynnik wywołujący
objawy zespołu jelita nadwrażliwego. U poszczególnych osób może dojść do spotęgowania objawów po
zjedzeniu kukurydzy, zboża czy pokarmów zawierających włókna błonnika. Z kolei u innych dodanie do
diety wypełniaczy może uregulować rytm wypróżnień. Glutaminian sodu, który jest substancją często
dodawaną do pożywienia może również powodować nasilenie objawów zespołu jelita nadwrażliwego.
Generalnie, praktycznie każdy dodatek do pożywienia może u konkretnego pacjenta powodować nasilenie
objawów zespołu jelita nadwrażliwego. W takich wypadkach objawy są powtarzalne – można je wywołać za
każdym razem, gdy pacjent (pacjentka) spożywa dany produkt. Prowadzenie dziennikach najmniej przez
tydzień jest pomocne dla zidentyfikowania pokarmów, które wywołują objawy chorobowe. Około 17% ludzi
nie jest zdolne do trawienia mleka i produktów mlecznych. Uważa się, że w przewodzie pokarmowym jest
zmniejszona ilość lub wręcz brakuje enzymu, który rozkłada cukier mlekowy. Sugerowano również, że za
nietolerancję mleka odpowiada raczej białko zawarte w mleku, aniżeli cukier. Ci chorzy po wypiciu mleka
doświadczać objawów podobnych do tych, jakie obserwuje się w zespole jelita nadwrażliwego.
Postępowanie jest proste, od chwili rozpoznania nietolerancji laktozy należy na tyle na ile to możliwe unikać
mleka i produktów mlecznych. Nie pomaga również stosowanie zagęszczonego mleka, ponieważ ono
również zawiera cukier i białko. Natomiast masło często jest dobrze tolerowane, ponieważ w trakcie jego
produkcji dochodzi do eliminacji frakcji mleka rozpuszczalnej w wodzie. U niektórych chorych można
kontrolować nasilenie objawów poprzez stosowanie sztucznych substratów enzymy laktazy. Również pewne
sztuczne substancje słodzące, takie jak sorbitol nie podlegają trawieniu i mogą być powodem wzdęcia,
dyskomfortu i biegunki, jeśli są spożywane w dużych ilościach.

*Prof. dr hab. med. Lech Hryniewiecki, Klinika Gastroenterologii i Żywienia Człowieka, Poznań

**O

pracowano na podstawie materiału wydanego przez Międzynarodową Fundację Dysfunkcji Przewodu

Pokarmowego - IFBD