208

Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4

J. Morawska

PRACE POGL¥DOWE – REVIEW PAPERS

Regulacje prawne dotycz¹ce narkomanii

w Polsce i na tle porównawczym*

Regulation in law dealing with problem of drug addiction

in Poland when compared

Jowanka MORAWSKA

Klinika Toksykologii

Oœrodek Informacji Toksykologicznej

Collegium Medicum

Uniwersytet Jagielloñski

Kierownik: Prof. dr hab. Janusz Pach

Dodatkowe s³owa kluczowe:

konwencje miêdzynarodowe

narkomania

substancje psychoaktywne

œrodki odurzaj¹ce

zapobieganie

Additional key words:

international conventions

drug addiction

psychoactive substances

psychodelics

prevention

*Publikacja ta jest fragmentem pracy magisterskiej

obronionej w Katedrze Socjologii Prawa

na Wydziale Prawa i Administracji UJ pod kierunkiem

Prof. Krzysztofa Pa³eckiego w paŸdzierniku 2000 roku.

Adres do korespondencji:

Mgr prawa Jowanka Morawska

Klinika Toksykologii CM UJ

Oœrodek Informacji Toksykologicznej

Os. Z³otej Jesieni 1, 31-826 Kraków

Wstêp

Najogólniej rzecz ujmuj¹c panuj¹ce

obecnie na œwiecie podejœcie do œrodków

odurzaj¹cych i psychotropowych, zwanych

potocznie narkotykami, okreœliæ mo¿na jako

podejœcie prohibicyjne. Jest ono w znacz-

nej mierze kszta³towane nie tylko przez prze-

pisy wewnêtrzne ustawodawstw pañstw,

lecz przede wszystkim przez przepisy pra-

wa miêdzynarodowego [8].

W zwi¹zku z szybkim rozprzestrzenia-

niem siê zjawiska narkomanii na ca³ym œwie-

cie obserwuje siê sta³e d¹¿enie do likwida-

cji tego zjawiska i jego skutków œrodkami

prawnymi. Ju¿ na pocz¹tku XX wieku po-

wsta³ szereg regulacji prawnych i umów miê-

dzynarodowych. Pierwsz¹ z nich by³a Miê-

dzynarodowa Konwencja Opiumowa za-

warta w Hadze 23.01.1912 roku [6]. G³ów-

nymi jej postanowieniami by³a kontrola pro-

dukcji i obrotu, wywozu oraz przewozu prze-

tworów opium. Pañstwa które j¹ ratyfikowa-

³y mia³y obowi¹zek ustanowienia przepisów

wewnêtrznych reguluj¹cych te kwestie. Jed-

nak¿e dopiero podpisanie Jednolitej Kon-

wencji o Œrodkach Odurzaj¹cych w 1961

roku w Nowym Jorku stanowi³o wyraŸny

krok naprzód w walce z narkomani¹ [3].

TreϾ tej Konwencji reguluje szereg spraw:

wykaz substancji objêtych kontrol¹, ograni-

czenia wyrobu i przewozu tych substancji,

specjalne postanowienia dotycz¹ce uprawy

maku, powo³ywanie organizacji krajowych

do spraw opium, ograniczenie zbiorów maku

opiumowego przeznaczonego do obrotu

miêdzynarodowego, kontrola nad s³om¹

makow¹, postanowienia dotycz¹ce krzewów

i liœci koki, kontrola nad konopiami indyjski-

mi, wyrób, obrót i rozprowadzanie œrodków

Praca niniejsza przedstawia uregu-

lowania prawne obowi¹zuj¹ce we

wspó³czesnym œwiecie, maj¹ce na

celu zapobieganie i zwalczanie zjawi-

ska narkomanii. Pozwoli³a ona przeœle-

dziæ prawie ca³e spektrum mo¿liwych,

a istniej¹cych na œwiecie przepisów,

w tym tak¿e dzia³alnoœæ organizacji

miêdzynarodowych w tym wzglêdzie.

Szczególn¹ uwagê poœwiêcono usta-

wodawstwu polskiemu i porównaniu

Ustawy o Zapobieganiu Narkomanii z

31 stycznia 1985roku i Ustawy o Prze-

ciwdzia³aniu Narkomanii z 24 kwietnia

1997 roku. Starano siê te¿ przybli¿yæ

problem narkomanii i przestêpczoœci

w oparciu o ustawodawstwo polskie.

The present paper introduces regu-

lation of law obligatory in the modern

world, with a view of preventing and

fighting against drug addiction. It al-

lowed to chart approximately the en-

tire spectrum of possible and obeyed

rules in the world. Amongst it the ac-

tivity of international organisations

was considered. A special attention

was given to Polish legislation. Also

the Law about prevention from Drug

Addiction (31

st

January 1985) and law

about Counteract against Drug Addic-

tion (24

th

April 1997) were particularly

regarded. A lot of effort was made to

bringing the problem of drug addiction

and delinquency forward, based upon

Polish legislation.

odurzaj¹cych, specjalne postanowienia do-

tycz¹ce przewozu œrodków odurzaj¹cych na

statkach lub w samolotach na trasach miê-

dzynarodowych, warunki posiadania œrod-

ków odurzaj¹cych, leczenie narkomanów. W

szczególnoœci niedozwolone s¹: uprawa,

zbiór, wyrób, sporz¹dzanie wyci¹gów, prze-

twarzanie, posiadanie, oferowanie, rozpo-

wszechnianie, kupno, sprzeda¿, dostarcza-

nie, poœredniczenie, wysy³anie, przesy³anie,

przewóz, wywóz, przywóz œrodków odurza-

j¹cych sprzeczne z postanowieniami kon-

wencji. Po raz pierwszy zosta³ poruszony

problem pomocy dla osób uzale¿nionych.

Konwencja zobowi¹zuje sygnatariuszy do

szczególnej troski polegaj¹cej na zapewnie-

niu pomocy lekarskiej, opieki i leczenia od-

wykowego narkomanów.

Jednolita Konwencja o œrodkach odurza-

j¹cych nie reguluje wprawdzie wszystkich

zagadnieñ zwi¹zanych z narkomani¹, ale

ujednolica sposób walki z ni¹.

Lawinowo wzrastaj¹cy obrót substancja-

mi psychotropowymi spowodowa³ odrêbne

uregulowanie tej kwestii w Konwencji o

substancjach psychotropowych podpisa-

nej w Wiedniu w 1971 roku [5].

Treœæ jej postanowieñ obejmuje: zakres

stosowania kontroli nad substancjami psy-

chotropowymi, kontrolê preparatów, ograni-

czenia ich u¿ywania do celów leczniczych i

naukowych, zezwoleñ, recept, napisów

ostrzegawczych, rejestracji, postanowieñ

dotycz¹cych handlu miêdzynarodowego,

zakazy i ograniczenie przywozu i wywozu,

przewozu substancji psychotropowych na

statkach morskich i powietrznych w ruchu

miêdzynarodowym, inspekcje, sprawozda-

nia przedstawiane przez strony konwencji,

209

Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4

ustalanie odpowiednich organów kontrolu-

j¹cych, œrodki stosowane przeciwko nadu¿y-

waniu substancji psychotropowych, posta-

nowienia karne itp.

Konwencja zak³ada, ¿e powa¿ne jej na-

ruszenia bêd¹ karane surowo, a w szcze-

gólnoœci przez karê pozbawienia wolnoœci.

Konwencja przewiduje mo¿liwoœæ stosowa-

nia œrodków leczniczych, mo¿liwoœæ kszta³-

cenia, opieki, rehabilitacji dla osób uzale¿-

nionych. Przepisy konwencji przewiduj¹ te¿

mo¿liwoœæ ekstradycji oraz recydywê miê-

dzynarodow¹.

Pañstwa, które podpisa³y Konwencjê o

Narkotykach i Konwencjê o Substancjach

Psychotropowych, ogólnie mówi¹c, zobo-

wi¹za³y siê do ograniczenia uprawy, produk-

cji, exportu i importu, dystrybucji i handlu,

u¿ywania i posiadania niektórych narkoty-

ków. Na liœcie kontrolowanych narkotyków

znalaz³y siê: surowe opium i koka, opiaty i

narkotyki opiatopodobne, kokaina i konopie

indyjskie we wszystkich odmianach, œrodki

pobudzaj¹ce mózg, œrodki uspakajaj¹ce i

tabletki nasenne oraz œrodki halucynogen-

ne. Surowe formy wprowadzania konwencji

w ¿ycie by³y usprawiedliwione powa¿nym

zagro¿eniem dla zdrowia i ¿ycia publiczne-

go i groŸnymi konsekwencjami spo³eczny-

mi i ekonomicznymi narkomanii. System li-

cencjonowania umo¿liwia Miêdzynarodowe-

mu Komitetowi Kontroli Narkotyków moni-

torowanie œwiatowego handlu legalnymi

narkotykami.

Organizacj¹, która decyduje o polityce

wobec narkotyków jest Komisja ds. Nar-

kotyków, w której sk³ad wchodz¹ delegaci

pañstw cz³onkowskich ONZ i delegaci

pañstw nie bêd¹cych cz³onkami, które pod-

pisa³y Konwencjê z 1961 roku, wœród któ-

rych jest Polska. Komisja otrzymuje infor-

macje i rekomendacje z ró¿nych zaintere-

sowanych organizacji i inicjuje przeprowa-

dzanie badañ. Jej zadaniem jest tworzenie

i monitorowanie strategii wobec zjawiska

narkomanii oraz doradzanie rz¹dom po-

szczególnych krajów, jak zjawisko to w spo-

sób legalny ograniczyæ[17].

Projekt nowej konwencji w sprawie nar-

kotyków by³ równie¿ przedmiotem rozwa¿añ

podczas 54 sesji Zgromadzenia Ogólne-

go Interpolu, która odby³a siê w dniach 1-

8 paŸdziernika 1985 r. w Waszyngtonie.

Zgromadzenie Ogólne Interpolu w toku

tej sesji uchwali³o i przyjê³o rezolucjê, w któ-

rej zwracaj¹c siê do poszczególnych pañstw

zaleca dokonanie uregulowañ prawnych w

zakresie: stosowania na terenie tych pañstw

techniki nadzoru nad dochodzeniami prowa-

dzonymi w sprawach o nielegalny handel

narkotykami, objêcia regulacj¹ prawn¹ ob-

rotu narkotykami odbywaj¹cego siê na “te-

rytoriach niczyich”, udoskonalenia mecha-

nizmów prawnych umo¿liwiaj¹cych dokona-

nie, stosunkowo szybko, ekstradycji osób

podejrzanych o prowadzenie nielegalnego

handlu narkotykami, obligatoryjnego wpro-

wadzenia instytucji tymczasowego aresztu

wobec osób podejrzanych o uczestnictwo

w tym handlu, opracowania œrodków s³u¿¹-

cych do skutecznego przeciwdzia³ania wy-

korzystaniu poczty do przekazywania prze-

sy³ek zawieraj¹cych narkotyki pochodz¹ce

z dzia³alnoœci przestêpczej oraz poprawy

krajowych systemów zbierania danych, za-

równo o nielegalnym handlu narkotykami,

jak i o nadu¿ywaniu tych narkotyków, w celu

szybkiego ujawnienia nastêpuj¹cych zmian

i przekazywania tych informacji do dyspo-

zycji krajowych s³u¿b zajmuj¹cych siê wal-

k¹ z narkomani¹.

Francja

We Francji problemy narkomanii regu-

luje ustawa nr 70 - 1320 z 31 grudnia 1970

r., dotycz¹ca œrodków sanitarnych, walki z

narkomani¹, represji i œcigania handlu oraz

nielegalnego u¿ywania substancji truj¹cych

[12]. Ustawa ta stanowi, i¿ wszystkie oso-

by, które w sposób nielegalny u¿ywaj¹ sub-

stancji lub roœlin zaliczonych do œrodków

odurzaj¹cych, poddane s¹ pod nadzór w³adz

sanitarnych (art. 355-14).

Ustawa przewiduje odpowiedzialnoϾ

karn¹ za nieprzestrzeganie przepisów ad-

ministracji publicznej w zakresie produkcji,

transportu, importu, eksportu, posiadania,

oferowania, zbywania, nabywania i u¿ywa-

nia substancji albo roœlin uznanych jako tru-

j¹ce; orzekana kara to pozbawienie wolno-

œci w wymiarze od 2 miesiêcy do 2 lat i

grzywna od 2 tys. do 10 tys. franków, albo

jedna z tych kar (art. 626).

Nielegalne u¿ywanie substancji lub ro-

œlin klasyfikowanych jako œrodki odurzaj¹-

ce podlega karze pozbawienia wolnoœci od

2 miesiêcy do 1 roku i grzywnie od 500 do 5

tys. franków lub tylko jednej z tych kar (art.

628). Ustawa przewiduje mo¿liwoœæ orze-

czenia konfiskaty zajêtych substancji i ro-

œlin w drodze nakazu przewodnicz¹cego

s¹du wysokiej instancji na ¿¹danie proku-

ratora.

Niezale¿nie od powy¿szych przepisów

karnych ustawa szczegó³owo reguluje kwe-

stie zwi¹zane z leczeniem osób uzale¿nio-

nych, które mo¿e nastêpowaæ w drodze re-

alizacji orzeczonego przez prokuratora skie-

rowania na leczenie oraz w drodze dobro-

wolnego zg³oszenia siê osób uzale¿nionych

w celu podjêcia leczenia.

Holandia

Na terenie Holandii problemy narkoma-

nii reguluje ustawa opiumowa [2]. Ustawa

zabrania importowania, eksportowania,

przyrz¹dzania, poddawania dzia³aniu che-

micznemu, podawania, dostarczania, posia-

dania lub wytwarzania leków (narkotyków).

Jednak¿e wy¿ej wymienione czyny nie sta-

nowi¹ przestêpstwa, je¿eli dotycz¹ narko-

tyków w iloœci nie przekraczaj¹cej 30 gra-

mów (art. 11 pkt 4).

Holenderska ustawa opiumowa zabra-

nia rozpowszechniania informacji wyraŸnie

maj¹cych na celu reklamê lub zachêcanie

do u¿ywania œrodków odurzaj¹cych lub psy-

chotropowych (art. 3b).

Ustawa przewiduje odpowiedzialnoϾ

karn¹ za przepisanie œrodka odurzaj¹cego

lub psychotropowego niezgodnie z posiada-

nym zezwoleniem (od 6 miesiêcy aresztu

lub do 10 tys. florenów grzywny) i za posia-

danie œrodka odurzaj¹cego lub psychotro-

powego (od 4 lat pozbawienia wolnoœci lub

grzywnie do 50 tys. florenów albo obu ka-

rom ³¹cznie) – art. 10 pkt 1,2. Ustawa prze-

widuje równie¿ mo¿liwoœæ pope³nienia prze-

stêpstwa naruszaj¹cego jej postanowienia

przez urzêdnika pañstwowego w zwi¹zku z

wykonywanymi czynnoœciami (art. 12).

Ujawnione œrodki odurzaj¹ce lub psychotro-

powe podlegaj¹ konfiskacie (art. 13a). Ana-

liza treœci zawartych w obowi¹zuj¹cej na

terenie Holandii ustawie opiumowej pozwa-

la stwierdziæ, i¿ koncentruje siê ona g³ów-

nie na represji za naruszenie jej postano-

wieñ. Nie zawiera natomiast jakichkolwiek

rozstrzygniêæ w zakresie postêpowania z

osobami uzale¿nionymi od œrodków odurza-

j¹cych lub psychotropowych.

Niemcy

W Niemczech problemy narkomanii

omawia ustawa o reorganizacji prawa o nar-

kotykach z dnia 18 lipca 1981 roku [12].

Ustawa przewiduje odpowiedzialnoϾ

karn¹ za nastêpuj¹ce czyny dokonywane w

sposób niezgodny z jej postanowieniami:

uprawa, wytwarzanie, handel œrodkami odu-

rzaj¹cymi, rozpowszechnianie, wywo¿enie,

sprzeda¿, odst¹pienie, wprowadzanie do

obiegu, nabywanie lub zdobywanie w inny

ni¿ wymieniony sposób, wytwarzanie w dro-

dze przetworzenia innych substancji, posia-

danie bez zezwolenia, przekazanie innym

osobom sum pieniê¿nych i wartoœci maj¹t-

kowych z przeznaczeniem ich na nielegal-

ny handel, oddanie do dyspozycji innych

osób nielegalnej produkcji tych œrodków,

przewo¿enie w sposób niezgodny z § 11,

aplikowanie lub pozostawienie do bezpo-

œredniego u¿ycia, reklamowanie w sposób

niezgodny z § 14. Czyny powy¿sze zagro-

¿one s¹ kar¹ pozbawienia wolnoœci do 4 lat

albo kar¹ grzywny. Ustawa przewiduje kon-

fiskatê ujawnionych narkotyków, a tak¿e

przedmiotów, których dotyczy czyn karalny

(§ 33).

Ustawa szczegó³owo reguluje postêpo-

wanie w stosunku do przestêpców uzale¿-

nionych od narkotyków (rozdz. VII). Prze-

widuje odroczenie wykonania kary o wymia-

rze nie wy¿szym ni¿ 2 lata pozbawienia

wolnoœci, gdy sprawca wyra¿a zgodê na

podjêcie leczenia w zak³adzie specjalistycz-

nym, a z uzasadnienia wyroku wynika, i¿

czynu dopuœci³ siê w nastêpstwie powsta³ej

zale¿noœci od œrodków odurzaj¹cych (§ 35);

czas pobytu w pañstwowej placówce lecz-

niczej podlega zaliczeniu na poczet orze-

czonej kary (§ 36). Nadto ustawa przewidu-

je rezygnacjê ze œcigania sprawcy, który w

nastêpstwie uzale¿nienia od œrodków odu-

rzaj¹cych dopuœci³ siê czynu zagro¿onego

kar¹ pozbawienia wolnoœci do 2 lat, a rów-

noczeœnie sprawca ten od co najmniej 3

miesiêcy pozostaje pod sta³¹ opiek¹ lekar-

sk¹ i nale¿y oczekiwaæ jego pe³nej resocja-

lizacji (§ 37).

Tajlandia

Tajlandia posiada jedno z najsurowszych

praw dotycz¹cych problemu narkomanii,

które reguluje ustawa o narkotykach z dnia

22 kwietnia 1979 roku.[12].

Ustawa zawiera podzia³ narkotyków na

5 kategorii: zabrania konsumpcji narkotyków

1 i 5 kategorii (heroina, marihuana) – § 57

oraz zabrania konsumpcji narkotyków 2 ka-

tegorii (morfina, kokaina, kodeina, medycz-

ne opium) – § 58.

WysokoϾ sankcji, jakie przewiduje

ustawa, jest zró¿nicowana w zale¿noœci od

kategorii narkotyku, który stanowi przedmiot

210

Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4

J. Morawska

przestêpstwa.

Dla przyk³adu, produkcja (wytwarzanie),

import, eksport narkotyków zaliczanych do

1 kategorii podlega karze do¿ywotniego wiê-

zienia. Jeœli jednak wymienione czyny zo-

staj¹ pope³nione w celu uzyskania korzyœci

materialnej, to ustawa przewiduje mo¿liwoœæ

orzekania kary œmierci (§ 65). Sprzeda¿

narkotyków zaliczanych do 1 kategorii lub

ich posiadanie w celu sprzeda¿y w iloœci 100

gramów czystej substancji podlega karze

wiêzienia od lat 5 do do¿ywotniego lub

grzywny od 50 tys. do 500 tys. baht. Jeœli

jednak iloœæ narkotyków przekracza 100 gra-

mów, to karê stanowi do¿ywotnie wiêzienie

lub kara œmierci (§ 66).

Posiadanie, bez wymaganej na ten cel

zgody, narkotyków zaliczanych do 1 kate-

gorii w iloœci mniejszej ni¿ 20 gramów pod-

lega karze od 1 roku do 10 lat wiêzienia i

grzywnie od 10 tys. do 100 tys. baht (§ 67).

Kara podlega zwiêkszeniu o po³owê, jeœli

pokrzywdzon¹ jest kobieta. Je¿eli przedmio-

tem przestêpstwa jest heroina, to kara pod-

lega podwojeniu, a jeœli czyn pope³niono

wobec kobiety lub osoby, która z mocy pra-

wa znajduje siê pod opiek¹ sprawcy, to za-

gro¿enie stanowi kara œmierci (§ 93).

Mimo niezmiernie surowych sankcji, któ-

rych stosowanie przewiduje obowi¹zuj¹ca

w Tajlandii ustawa o narkotykach, Parlament

tego kraju w 1985 r. omawia³ propozycjê jej

zmiany, maj¹ce na uwadze u³atwienie dzia-

³añ organów œcigania w stosunku do zorga-

nizowanej przestêpczoœci, zwi¹zanej z nar-

kotykami a tak¿e mo¿liwoœci dokonywania

konfiskat dochodów uzyskanych z handlu

narkotykami [12].

Stany Zjednoczone Ameryki (USA)

W USA problemy narkomanii reguluj¹:

ustawa o substancjach kontrolowanych i

ustawa o imporcie i eksporcie substancji

kontrolowanych [12]

Ustawa o substancjach kontrolowanych

(CSA) wyraŸnie rozgranicza przestêpstwa

zwi¹zane z substancjami podlegaj¹cymi

kontroli – przestêpstwa produkcji, wytwarza-

nia przez osoby dostarczaj¹ce ich osobom

uzale¿nionym – od przestêpstw zwi¹zanych

z u¿ywaniem tych substancji. Wysokoœæ

orzekanej kary jest uzale¿niona od rodzaju

grupy, do której zakwalifikowano substan-

cjê kontrolowan¹ (ustawa wyró¿nia 5 grup),

a tak¿e od wielokrotnoœci pope³nienia czy-

nu (przewiduje podwojenie kary przy ponow-

nym skazaniu).

Ustawa przyjmuje pojêcie „trafficking”,

które definiuje jako: nieupowa¿nione wytwa-

rzanie, dystrybucjê (dostarczanie drog¹

sprzeda¿y, prezentu itp.), lub posiadanie z

zamiarem rozpowszechniania jakiejkolwiek

substancji kontrolowanej [12].

Posiadanie substancji znajduj¹cych siê

pod kontrol¹ stanowi zawsze przestêpstwo

i je¿eli dotyczy substancji zaliczanych do 1

grupy, to kara wynosi do 1 roku wiêzienia i

5 tys. dol. grzywny – w wypadku skazania

po raz pierwszy, natomiast gdy sprawca nie

ukoñczy³ 21 lat nastêpuje skazanie na rok

wiêzienia z zawieszeniem wykonania kary,

w wypadku skazania po raz drugi - karê sta-

nowi¹ 2 lata wiêzienia i 10 tys. dol. grzywny

(§ 844 ustawy).

Ustawa przewiduje zaostrzon¹ odpowie-

dzialnoœæ karn¹ przestêpców, którzy udo-

stêpniaj¹ substancje kontrolowane osobom,

które nie ukoñczy³y 21 lat - karê stanowi

podwójny wymiar kary za dany czyn, a w

wypadku ponownego jego pope³nienia, kar¹

jest trzykrotny podwójny jej wymiar (§ 845).

Importowanie lub eksportowanie sub-

stancji objêtych kontrol¹, dokonywane w

sposób sprzeczny z postanowieniami usta-

wy, podlega karze wiêzienia do 15 lat lub

grzywny do 25 tys. dolarów albo obu karom

³¹cznie, jeœli dotyczy substancji klasyfikowa-

nych jako narkotyk, natomiast minimalny

okres warunkowego zwolnienia wynosi 3

lata. Jeœli jednak powy¿sze czynnoœci doty-

cz¹ innych substancji ni¿ narkotyki, orzeka-

na jest kara wiêzienia do 5 lat lub grzywna

do 15 tys. dol. albo obie kary ³¹cznie, nato-

miast minimalny okres warunkowego zwol-

nienia wynosi 2 lata (§ 960).

ONZ w walce z narkomani¹

Problemy zwi¹zane z zapobieganiem

nielegalnemu obrotowi narkotykami, a tak-

¿e walka z tym obrotem, by³y przedmiotem

dyskusji podczas VII Kongresu Narodów

Zjednoczonych w sprawie zapobiegania

przestêpczoœci i postêpowania z przestêp-

cami, który odby³ siê w dniach 26 sierpnia

do 6 wrzeœnia 1985 r. w Mediolanie. W toku

obrad Kongresu zwrócono uwagê na potrze-

bê koordynacji walki z nielegalnym obrotem

narkotykami; jako pilne uznano powo³anie

sta³ego mechanizmu warunkuj¹cego prze-

strzeganie przepisów prawnych dotycz¹cych

narkotyków [12]. Wskazano na potrzebê

umocnienia miêdzynarodowej wspó³pracy,

jak i na powo³anie miêdzynarodowych œrod-

ków przeciwdzia³ania szerz¹cemu siê zja-

wisku narkomanii, bowiem realizowane do-

t¹d porozumienia dwustronne nie stanowi¹

dostatecznej przeciwwagi dla zorganizowa-

nej przestêpczoœci zwi¹zanej z narkotyka-

mi. Podkreœlono niew¹tpliwy wp³yw prze-

stêpstw zwi¹zanych z narkotykami na s¹-

downictwo karne poszczególnych pañstw.

Odnotowany sta³y wzrost tych przestêpstw

powoduje wzrost liczby aresztowañ ich

sprawców, co rodzi potrzebê zwiêkszenia

aparatu œcigania, a tak¿e potrzebê tworze-

nia odpowiednich warunków do leczenia

osób uzale¿nionych. Osadzanie tej grupy

sprawców przestêpstw w specjalistycznych

placówkach penitencjarnych uznano za wa-

runek konieczny ich resocjalizacji. Jest to

zadanie niezmiernie trudne do zrealizowa-

nia, zw³aszcza w krajach, w których stano-

wi¹ oni 1/3 lub 1/2 ogó³u populacji pozba-

wionych wolnoœci. Wskazano równie¿ na

wystêpuj¹ce, szczególnie w krajach Ame-

ryki Po³udniowej, nadmierne przeci¹¿enie

s¹dów sprawami karnymi, zwi¹zanymi z

narkotykami, gdzie nierzadko ma miejsce

³agodne traktowanie sprawców tej grupy

przestêpstw, bowiem istniej¹ce zak³ady kar-

ne nie s¹ w stanie pomieœciæ wszystkich

skazanych za przestêpstwa zwi¹zane z nar-

kotykami.

Na szczeblu miêdzynarodowym, w toku

obrad Kongresu, podjêto próbê ujednolice-

nia systemu dzia³añ penitencjarnych oraz

koordynacji przepisów prawnych, stosowa-

nych wobec sprawców przestêpstw zwi¹za-

nych z narkotykami.

W tym wzglêdzie ma miejsce brak jed-

nolitego podejœcia ustawodawstw poszcze-

gólnych pañstw, w których wystêpuj¹ ró¿-

norodne tendencje w walce z narkomani¹.

Przyk³ad stanowi posiadanie narkotyków, za

co w niektórych regionach œwiata grozi kara

œmierci, podczas gdy w innych nie podlega

to odpowiedzialnoœci karnej. Rz¹dy wielu

krajów zaostrzy³y represje zwi¹zane z ob-

rotem narkotykami, jednak notowane s¹

przypadki niezmiernie ³agodnego traktowa-

nia osób prowadz¹cych handel narkotyka-

mi. Analiza przepisów prawnych wskazuje

na, nierzadko, mechaniczny ich charakter,

nie dopuszczaj¹cy dzia³añ elastycznych,

podczas gdy zarówno u¿ywanie narkotyków,

jak i obrót nimi powinny kszta³towaæ ró¿ne

podejœcie prawne.

W konkluzji uczestnicy Kongresu opo-

wiedzieli siê za systematycznym podnosze-

niem efektywnoœci s¹downictwa karnego w

walce z narkomani¹ a tak¿e za opracowa-

niem ustawodawstw karnych i systemów

penitencjarnych, maj¹cych zastosowanie

wobec osób prowadz¹cych obrót narkoty-

kami.

Narkomania w ustawodawstwie pol-

skim – ewolucja postanowieñ prawnych

Ustawodawstwo karne obowi¹zuj¹ce na

ziemiach polskich znajduj¹cych siê pod za-

borami nie penalizowa³o zachowañ zwi¹za-

nych z przyjmowaniem œrodków odurzaj¹-

cych, z wyj¹tkiem napojów alkoholowych,

co niew¹tpliwie wynika³o z faktu, ¿e dopie-

ro w 1913 r. podpisany zosta³ pierwszy akt

prawny o charakterze miêdzynarodowym,

reguluj¹cy kwestie zwi¹zane ze œrodkami

odurzaj¹cymi [11].

Dopiero ustawa z dnia 22 czerwca 1923

r. o przedmiocie substancji i przetworów

odurzaj¹cych, czyli tzw. ustawa “przeciw-

narkotykowa” [13], by³a pierwszym polskim

aktem prawnym w zakresie kontroli œrod-

ków odurzaj¹cych, która stworzy³a podsta-

wy polskiego prawodawstwa w tym zakre-

sie. Ustawa zabrania³a: “wytwarzania, prze-

róbki, przywozu i wywozu, przechowywania,

handlu oraz wszelkiego obiegu surowego

opium, opium leczniczego, opium do pale-

nia i jego odpadków, haszyszu, morfiny,

kokainy, heroiny, wszelkich ich soli i prze-

tworów oraz tych pochodnych, które na pod-

stawie badañ naukowych w drodze rozpo-

rz¹dzenia Ministra Zdrowia Publicznego

bêd¹ uznane za wywo³uj¹ce szkodliwe skut-

ki dla zdrowia” (art. 1 ustawy). Wyj¹tek od

powy¿szego zakazu stanowi³y dzia³ania

podejmowane dla celów leczniczych, nauko-

wych i przemys³owych, dokonywane jednak

na podstawie zezwolenia Ministra Zdrowia

Publicznego (art. 4).

Kolejnymi aktami prawnymi w przedmio-

cie regulacji postêpowania i kontroli œrod-

ków odurzaj¹cych by³y rozporz¹dzenia Mi-

nistra Spraw Wewnêtrznych z dnia 22 lute-

go 1928 r. o uznaniu eteru etylowego i

jego mieszanin za szczególnie niebez-

pieczne dla zdrowia [10] oraz z dnia 20 maja

1929 r. o detalicznej sprzeda¿y substan-

cyj i przetworów odurzaj¹cych [9].

Stosunkowo szybki wzrost narkomanii

w Polsce, a tak¿e wi¹¿¹ce siê z nim nastêp-

stwa, zmusi³y w³adze pañstwowe do podjê-

cia energicznej walki z tym na³ogiem. Prze-

jawem podjêtych dzia³añ by³ wydany w 1935

211

Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4

r. okólnik w sprawie œcigania przestêpstw

zwi¹zanych z narkomani¹ [7] W akcie tym

zwrócono uwagê zarówno na wzrost narko-

manii w œcis³ym tego s³owa znaczeniu (tj.

morfinizm, kokainizm itp.), jak i na wzrost

rozmiarów eteromanii. O ile pierwszy prze-

jaw zjawiska dostrzegany by³ wy³¹cznie

wœród ludnoœci miejskiej, o tyle drugi domi-

nowa³ na wsi. Okólnik zwraca³ uwagê sê-

dziów i prokuratorów na nie zawsze dosta-

teczne z ich strony zrozumienie zagadnie-

nia narkomanii, a tym samym na zwalcza-

nie przestêpstw towarzysz¹cych temu zja-

wisku.

Przepisy karne dotycz¹ce narkomanii

zosta³y zawarte w Kodeksie Karnym z 1932

roku . W Art. 244 przewidziana zosta³a mo¿-

liwoϾ zastosowania aresztu lub kary pozba-

wienia wolnoœci do lat 5 za „udzielanie innej

osobie bez upowa¿nienia trucizny odurza-

j¹cej”. Redakcja tego przepisu w Kodeksie

Karnym z 1969 roku w art. 161 ró¿ni³a siê

od poprzedniego i przewidywa³a karê pozba-

wienia wolnoœci wobec ka¿dego „kto nie bê-

d¹c do tego upowa¿niony udziela innej oso-

bie œrodka odurzaj¹cego, albo nak³ania do

za¿ywania takiego œrodka” [4]

Ustawa z dnia 8 stycznia 1951 roku o

œrodkach odurzaj¹cych traktowa³a g³ów-

nie o œrodkach farmaceutycznych i odurza-

j¹cych, oraz o artyku³ach sanitarnych i na-

k³ada³a obowi¹zek karania przez odpowied-

nie instytucje nielegalnego obrotu tymi sub-

stancjami oraz zakazywa³a u¿ywania œrod-

ków odurzaj¹cych bez zalecenia lekarza w

towarzystwie innej osoby [16].

Specyfika polskiej narkomanii polegaj¹-

ca na zwiêkszaj¹cej siê liczbie osób uza-

le¿nionych od pochodnych makowych spo-

wodowa³a wydanie Rozporz¹dzenia Mini-

sterstwa Rolnictwa i Gospodarki ¯ywnoœcio-

wej z dnia 29 paŸdziernika 1952 roku w

sprawie rejestracji upraw maku lekarskie-

go i wykupu s³omy makowej , oraz wyda-

nie dekretu w dniu 29 paŸdziernika 1952

roku, który wprowadzi³ obowi¹zek zareje-

strowania w okreœlonym terminie upraw

maku, zakaz uszkadzania, ukrywania lub w

inny sposób czynienia niezdatnym go do

u¿ytku, a tak¿e nabywania i wprowadzania

do obrotu makowin bez zezwolenia.

Nastêpnym krokiem w ustawodawstwie

polskim by³o uchwalenie Ustawy o zapo-

bieganiu narkomanii z 31 stycznia 1985

roku [15]. Opiera³a siê ona na trzech g³ów-

nych za³o¿eniach:

1. Nak³ada³a na organy pañstwowe

obowi¹zek podejmowania wszechstronnych

dzia³añ zmierzaj¹cych do zapobiegania nar-

komanii i wspierania w tym zakresie dzia-

³alnoœci organizacji spo³ecznych, Koœcio³a i

innych zwi¹zków wyznaniowych.

2. Urzeczywistnianie podstawowych

zadañ przez dzia³alnoœæ wychowawcz¹ i

profilaktyczn¹, kontrolê nad œrodkami, któ-

re mog¹ prowadziæ do narkomanii, oraz le-

czenie, rehabilitacjê, readaptacjê, a tak¿e

resocjalizacjê osób uzale¿nionych.

3. Stworzenie Funduszu Zapobiegania

Narkomanii w celu zapewnienia infrastruk-

tury w tej dziedzinie i finansowania koniecz-

nych potrzeb, ³¹cznie z udzielaniem pomo-

cy osobom uzale¿nionym i ich rodzinom.

Ustawa ta zaliczana jest do tzw. nurtu

permisywnego w regulowaniu prawnym pro-

blemów narkomanii, który w ma³ym stopniu

pos³uguje siê represj¹. Przyk³adem tego jest

niekaralnoœæ u¿ywania œrodków odurzaj¹-

cych, niskie sankcje, zasada dobrowolno-

œci rehabilitacji i resocjalizacji osób uzale¿-

nionych. Niezale¿nie od tego ustawa stwa-

rza³a te¿ warunki do stosowania surowych

kar wobec tych zw³aszcza osób, które same

nie bêd¹c uzale¿nionymi podejmuj¹ dzia³a-

nia, najczêœciej dla zysku, w celu uzale¿-

niania innych.

Ustawa zawiera³a 6 rozdzia³ów: „Prze-

pisy ogólne”, „Uprawa maku i konopi”, „Œrod-

ki odurzaj¹ce i psychotropowe”, „Postêpo-

wanie w stosunku do osób zagro¿onych uza-

le¿nieniem oraz uzale¿nionych”, „Zmiany w

przepisach obowi¹zuj¹cych oraz przepisy

przejœciowe i koñcowe”.

Ustawa zawiera³a szereg wyjaœnieñ ter-

minów zwi¹zanych z narkomani¹, obejmo-

wa³a te¿ szerok¹ kontrol¹ substancje psy-

chotropowe, œrodki odurzaj¹ce oraz inne

œrodki zastêpcze. Z powodu pojawiaj¹cych

siê coraz czêœciej nowych œrodków narko-

tycznych Minister Zdrowia i Opieki Spo³ecz-

nej zobowi¹zany by³ do ustalania nowych,

odpowiednich wykazów i prowadzenia bar-

dzo œcis³ej kontroli nad produkcj¹ i dystry-

bucj¹ œrodków wykorzystywanych w celach

leczniczych i naukowych.

Ustawa nak³ada³a te¿ obowi¹zek na Mi-

nistra Edukacji Narodowej i na innych mini-

strów poruszania tematyki zapobiegania

narkomanii we wszelkiego rodzaju progra-

mach wychowania i nauczania we wszyst-

kich rodzajach szkó³ oraz zapewnienie m³o-

dzie¿y zagro¿onej uzale¿nieniem szerszych

form wychowawczych i zapobiegawczych.

Ustawê o zapobieganiu narkomanii spo-

wodowa³a w pewnym stopniu ograniczenie

poda¿y œrodków uzale¿niaj¹cych. Dopusz-

cza³a uprawê maku i konopi przez osoby fi-

zyczne, jak i jednostki gospodarcze po spe³-

nieniu warunków.

£amanie tych przepisów zagro¿one by³o

sankcj¹ karn¹ w postaci mo¿liwoœci wymie-

rzenia kary pozbawienia wolnoœci do lat 2,

ograniczenia wolnoœci oraz kary grzywny.

Bezprawne uprawy maku i konopi, jak i po-

siadanie ich zapasów ulega³y z mocy pra-

wa zniszczeniu lub konfiskacie bez odszko-

dowania na rzecz Skarbu Pañstwa (w try-

bie przepisów o postêpowaniu egzekucyj-

nym w administracji). Jednak¿e ustawa do-

puszcza³a mo¿liwoœæ uprawy maku przez

indywidualnych rolników, pod warunkiem

uprawy wy³¹cznie dla celów spo¿ywczych

na powierzchni do 20 m

2

.

Surowo starano siê ograniczyæ poda¿

substancji psychotropowych jak i œrodków

odurzaj¹cych. Mog³y siê tym zajmowaæ je-

dynie osoby fizyczne i jednostki organiza-

cyjne do tego uprawnione, a ich produkcja

odbywa³a siê na podstawie zezwolenia Mi-

nistra Zdrowia i Opieki Spo³ecznej. Dzia³a-

nie bez uprawnieñ i zezwoleñ by³o karane

zniszczeniem lub konfiskat¹ bez odszkodo-

wania na rzecz Skarbu Pañstwa. Przywóz i

wywóz za granicê œrodków odurzaj¹cych i

substancji psychotropowych móg³ siê odby-

waæ wy³¹cznie za poœrednictwem jednostek

organizacyjnych okreœlonych przez Ministra

Handlu Zagranicznego.

Polska podpisuj¹c Jednolit¹ Konwencjê

o Œrodkach Odurzaj¹cych zobowi¹za³a siê

do podjêcia wszelkich mo¿liwych kroków,

które mog¹ zapobiec nadu¿ywaniu takich

substancji oraz leczenia, rehabilitacji i opie-

ki po leczeniu [3]. Wczeœniejsze regulacje

prawne nie zawiera³y wyczerpuj¹cych po-

stanowieñ co do tych kwestii. Ustawa o za-

pobieganiu narkomanii przewidywa³a prowa-

dzenie dzia³añ rehabilitacyjnych, leczniczych

oraz resocjalizacjê przez ró¿ne organy pañ-

stwowe i spo³eczne. Regu³¹ by³o leczenie

dobrowolne, ale ustawa dopuszcza³a mo¿-

liwoœæ leczenia przymusowego osób, które

nie ukoñczy³y 18 lat.

Ustawa zapewnia³a osobom uzale¿nio-

nym ró¿ne formy pomocy np. bezp³atne le-

czenie i korzystanie z us³ug zak³adów spo-

³ecznej s³u¿by zdrowia.

Przepisy karne ustawy represjonowa³y

szczególnie osoby zajmuj¹ce siê dzia³alno-

œci¹ prowadz¹c¹ do uzale¿nienia innych

osób. Ustawa przewidywa³a karê pozbawie-

nia wolnoœci do lat 8 i grzywnê za czyny ta-

kie jak : wprowadzanie do obrotu œrodków

odurzaj¹cych lub psychotropowych (te¿ sa-

mych produktów do ich wytwarzania), a w

przypadku gdy przedmiotem przestêpstwa

by³y znaczne iloœci tych œrodków, kara ta

by³a orzekana w jej górnym wymiarze.

Mimo swoich zalet, ustawa ta jednak

przesta³a przystawaæ do rozwijaj¹cej siê w

du¿ym tempie narkomanii lat 90-tych.

Znacznie zwiêkszy³ siê obrót substancjami

narkotycznymi oraz produkcja œrodków uza-

le¿niaj¹cych. Polska sta³a siê najwiêkszym

w Europie producentem amfetaminy, g³ów-

nym szlakiem tranzytowym z Ameryki Po³u-

dniowej i Azji do Unii Europejskiej. Powsta-

³o wiele nowych substancji narkotycznych,

które coraz czêœciej zaczê³y trafiaæ do co-

raz m³odszych odbiorców. Dlatego te¿ po-

trzeba by³o nowej regulacji, która, uwzglêd-

niaj¹c doœwiadczenia pañstw obcych, by³a-

by odpowiedzi¹ na wyzwania wspó³czesnej

narkomani.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o

przeciwdzia³aniu narkomanii

Obecnie polskie prawo antynarkotyko-

we opiera siê o ustawê z dnia 24 kwietnia

1997 r. o przeciwdzia³aniu narkomanii [14].

Ustawa ta okreœla zasady przeciwdzia-

³ania narkomani przez które rozumie siê:

1. Dzia³alnoœæ wychowawcz¹ i zapo-

biegawcz¹.

2. Leczenie i rehabilitacjê osób uzale¿-

nionych.

3. Nadzór nad substancjami, których

u¿ywanie mo¿e prowadziæ do narkomanii.

4. Zwalczanie niedozwolonego obrotu,

wytwarzania, przetwarzania, i posiadania

substancji, których u¿ywanie mo¿e dopro-

wadziæ do narkomanii.

6. Nadzór nad uprawami roœlin zawie-

raj¹cych substancje narkotyczne.

W odró¿nieniu od poprzedniej ustawy,

zadania w zakresie przeciwdzia³ania narko-

manii realizowane s¹ nie tylko przez orga-

ny administracji rz¹dowej, ale tak¿e i jed-

nostki samorz¹du terytorialnego. Równo-

czeœnie zadania te realizowane s¹ w odpo-

wiednim zakresie przez szko³y, uczelnie

wy¿sze, zak³ady opieki zdrowotnej, jednostki

wojskowe i Policji, kluby sportowe, zak³ady

poprawcze, areszty œledcze i zak³ady kar-

ne. Dopuszczono tak¿e szeroki, dobrowol-

212

Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4

J. Morawska

ny udzia³ w przeciwdzia³aniu narkomanii ró¿-

nego rodzaju stowarzyszeñ, organizacji spo-

³ecznych, fundacji, koœcio³ów, innych zwi¹z-

ków wyznaniowych, medycznych samorz¹-

dów zawodowych, rodzin osób uzale¿nio-

nych oraz grup samopomocy osób uzale¿-

nionych i ich rodzin.

Podstaw¹ dzia³añ w zakresie przeciw-

dzia³ania narkomanii stanowi Krajowy Pro-

gram Przeciwdzia³ania Narkomanii

uchwalany przez Radê Ministrów. Sk³adaæ

ona musi Sejmowi, w terminie do 30 czerw-

ca, coroczne sprawozdanie z jego wykona-

nia.

Ustawa przewiduje powo³anie, w miej-

sce istniej¹cej na gruncie starej ustawy,

Komisji ds. Zapobiegania Narkomanii, Radê

ds. Przeciwdzia³ania Narkomanii, która

dzia³aj¹c przy Prezesie Rady Ministrów opi-

niuje i doradza w sprawach z zakresu prze-

ciwdzia³ania narkomanii. Charakteryzuje siê

ona wiêkszymi kompetencjami od poprzed-

niej Komisji i szersz¹ reprezentacj¹ ró¿nych

œrodowisk spo³ecznych w niej zasiadaj¹-

cych.

Ponadto ustawa posiada w art. 6. s³ow-

niczek pojêæ u¿ywanych w tekœcie ustawy,

który ju¿ sam sygnalizuje szersze ujêcie te-

matu od ustawy z 1985 r. w szczególnoœci

odwo³uje siê do za³¹czników klasyfikuj¹cych

œrodki odurzaj¹ce, prekursory, substancje

psychotropowe. U³atwia to w znaczny spo-

sób identyfikacjê œrodków i wprowadza ja-

sne i klarowne kryteria systematyczne.

Ustawa o przeciwdzia³aniu narkomanii

stwarza podstawy do szeroko rozumianej

dzia³alnoœci zapobiegawczej i wychowaw-

czej w celu eliminacji zjawiska narkomani.

Dzia³ania te obejmuj¹ promocjê zdrowia

psychicznego, zdrowego stylu ¿ycia, infor-

mowania o szkodliwoœci œrodków i substan-

cji, których u¿ywanie mo¿e prowadziæ do

narkomanii. Zadania te, stawiane przez

ustawodawcê maj¹ byæ rozwiniête w Krajo-

wym Programie Przeciwdzia³ania Narkoma-

nii, w szczególnoœci poprzez wprowadzenie

problematyki zapobiegania narkomanii do

programów szkolnych, do programów szkó³

kszta³c¹cych nauczycieli i wychowawców,

tworzenie placówek prowadz¹cych dzia³al-

noœæ zapobiegawcz¹, wspieranie organiza-

cji zajmuj¹cych siê promocj¹ zdrowia.

Ustawa zobowi¹zuje ponadto odpo-

wiednich resortowo ministrów do podjêcia

dzia³añ zgodnych z za³o¿onymi celami i wy-

tyczonymi zadaniami oraz w celu informo-

wania spo³eczeñstwa o szkodliwoœci narko-

tyków. Równie¿ ustawa zobowi¹zuje w³aœci-

wych ministrów do finansowania i prowadze-

nia w odpowiednich placówkach badañ na-

ukowych nad problematyk¹ narkomanii, w

tym badañ statystycznych i epidemiologicz-

nych.

Kolejn¹ kwesti¹ poruszan¹ przez usta-

wodawcê w ustawie o zapobieganiu narko-

manii jest problem postêpowania z uzale¿-

nionymi. Jest ono na gruncie obowi¹zuj¹-

cych przepisów dobrowolne, za dwoma wy-

j¹tkami. Pierwszy dotyczy skierowania uza-

le¿nionego, który nie ukoñczy³ 18 lat, na le-

czenie lub rehabilitacjê na wniosek przed-

stawiciela ustawowego, krewnego w linii

prostej, rodzeñstwa, faktycznego opiekuna,

lub z urzêdu o którym orzeka s¹d rodzinny.

Drugi wyj¹tek dotyczy skazania osoby uza-

le¿nionej za przestêpstwo pozostaj¹ce w

zwi¹zku z u¿ywaniem œrodków odurzaj¹cych

lub psychotropowych na karê pozbawienia

wolnoœci – s¹d w odpowiednich przypad-

kach ma obowi¹zek (warunkowe zawiesze-

nie wykonania kary), a w niektórych przy-

padkach prawo (skazanie bez warunkowe-

go zawieszenia) orzec o umieszczeniu ska-

zanego w zak³adzie opieki zdrowotnej w celu

leczenia lub rehabilitacji. W obu tych przy-

padkach czas pobytu nie musi byæ z góry

oznaczony lecz nie mo¿e przekroczyæ 2 lat.

Ustawa wprowadza tak¿e instytucjê

leczenia substytucyjnego, polegaj¹cego

na podawaniu osobie uzale¿nionej prepa-

ratów zastêpczych w celu wyprowadzenia

jej z na³ogu. Szczegó³owe warunki takiego

leczenia oraz zasady jego prowadzenia

okreœla Minister Zdrowia i Opieki Spo³ecz-

nej.

Ustawa zawiera tak¿e rozdzia³ poœwiê-

cony prekursorom, œrodkom odurzaj¹cym i

substancjom psychotropowym. Zasadniczo

preparaty te posiadaæ mo¿e wy³¹cznie pod-

miot gospodarczy, jednostka organizacyjna,

osoba fizyczna uprawniona na podstawie

przepisów ustawy. W razie z³amania zaka-

zu stosuje siê tu, niezale¿nie od przepisów

karnych, przepadek mienia na rzecz Skar-

bu Pañstwa. Obowi¹zkiem podmiotu chc¹-

cego wytwarzaæ okreœlone rodzaje œrodków,

wymienionych w za³¹cznikach do ustawy,

jest, oprócz spe³nienia wymagañ natury

technicznej, uzyskanie zezwolenia w formie

koncesji lub zezwolenia G³ównego Inspek-

tora Sanitarnego. To samo dotyczy importu

i eksportu wymienionych œrodków. Sprawa

ma siê analogicznie jeœli chodzi o wprowa-

dzenie tych substancji do obrotu, przy czym

ich sprzeda¿ detaliczn¹ mog¹ prowadziæ

wy³¹cznie apteki.

Nastêpn¹ kwesti¹ poruszon¹ przez

Ustawê o przeciwdzia³aniu narkomanii jest

ograniczenie poda¿y œrodków uzale¿niaj¹-

cych. Mak od wielu wieków by³ uprawiany

na terenach ca³ej Polski dla celów spo¿yw-

czych zwi¹zanych z tradycj¹ spo¿ywania go

w okreœlonych sytuacjach. Same nasiona

maku zawieraj¹ bardzo niewielkie iloœci al-

kaloidów, s³oma makowa jest natomiast nie-

zbêdna do produkcji ró¿nego rodzaju nar-

kotycznych œrodków przeciwbólowych (np.

morfiny), a konopie wykorzystywane s¹ do

produkcji sznurka snopowi¹za³kowego,

przêdzy dywanowych i technicznych. Argu-

menty te jednak nie przewa¿y³y za zezwo-

leniem przez ustawodawcê na uprawê nie-

zbêdnej iloœci nawet do œciœle okreœlonych

celów. Ustawa stanowi, ¿e uprawa maku

mo¿e byæ prowadzona wy³¹cznie na potrze-

by przemys³u farmaceutycznego i nasien-

nictwa po spe³nieniu odpowiednich warun-

ków. Jedynie mak niskomorfinowy mo¿e byæ

uprawiany tak¿e w celach spo¿ywczych, a

konopie w³ókniste na potrzeby przemys³u

w³ókienniczego i celulozowo-papierniczego,

równie¿ po spe³nieniu analogicznych warun-

ków.

Ustawa okreœla nawet w sposób bardzo

kazuistyczny procedurê zbierania maku i

jego uzyskania. Przepisy karne ustawy zaœ

przewiduj¹ surowe kary, z kar¹ pozbawie-

nia wolnoœci w³¹cznie za nieprzestrzeganie

statuowanych zakazów i nakazów. Widaæ tu

bardzo ostr¹ politykê w stosunku do niele-

galnych producentów produktów mog¹cych

s³u¿yæ do produkcji narkotyków.

Ustawa o przeciwdzia³aniu narkomanii

stwarza solidne podstawy do wprowadze-

nia programów promocyjnych i zapobiegaw-

czych, uruchomienia wydatnej pomocy dla

ludzi uzale¿nionych. Niestety nie wszystkie

jej za³o¿enia i zalecenia s¹ stosowane. W

dalszym ci¹gu brak jest dobrych szczegó-

³owych programów, materia³ów zapobiegaw-

czych i informacyjnych dla dzieci i m³odzie-

¿y, brak jest zrozumienia w polskim spo³e-

czeñstwie dla osób uzale¿nionych i ich k³o-

potów .W szczególnoœci brak jest akcepta-

cji spo³ecznej koniecznoœci leczenia i bez-

p³atnej pomocy. Polski narkoman dalej jest

postrzegany jako wyrzutek, osoba bezwar-

toœciowa, bez szans do powrotu do normal-

nego ¿ycia, co jest stereotypem daleko od-

biegaj¹cym od prawdy.

Narkomania a problem przestêpczo-

œci w œwietle prawa polskiego

Z problemem narkomanii nierozerwalnie

wi¹¿e siê problem przestêpczoœci, a wiêc

ca³ego szeregu dzia³añ sprzecznych z pra-

wem, a wywo³anych najczêœciej chêci¹ osi¹-

gniêcia szybkiego i du¿ego zysku finanso-

wego kosztem uzale¿nienia siê innych.

Oczywiœcie problem ten dotyczy tak¿e prze-

stêpstw tzw. kodeksowych, pope³nianych

przez osoby bêd¹ce pod wp³ywem œrodków

odurzaj¹cych i psychotropowych, lecz jest

to ju¿ sfera zainteresowañ etiologii przestêp-

czoœci.

Przepisy karne dotycz¹ca narkomanii

zawarte s¹ w polskim prawie przede wszyst-

kim w opisanej powy¿ej ustawie z dnia 24

kwietnia 1997 r. o przeciwdzia³aniu narko-

manii. Zawarte s¹ one w rozdziale 6 ustawy

zatytu³owanym “przepisy karne”. Przepisy te

charakteryzuj¹ siê objêciem ochron¹ osób

ma³oletnich, nara¿onych na szczególne nie-

bezpieczeñstwo nak³aniania ich do u¿ywa-

nia narkotyków, zwiêkszeniem liczby czy-

nów objêtych sankcjami karnymi, rozszerze-

niem zakresu podmiotowego w stosunku do

obowi¹zuj¹cego poprzednio stanu prawne-

go, rozwarstwieniem sankcji z ich równocze-

snym zaostrzeniem w stosunku do osób,

które w celu uzyskania korzyœci maj¹tko-

wych podejmuj¹ dzia³ania prowadz¹ce do

uzale¿nienia innych.

Najwa¿niejsz¹ zmian¹ jak¹ wprowadzi³

ustawodawca obecn¹ ustaw¹, w odró¿nie-

niu od poprzedniego stanu prawnego, jest

fakt penalizacji samego posiadania œrodków

odurzaj¹cych i substancji psychotropowych.

Kto posiada takowe, podlega karze pozba-

wienia wolnoœci do lat 3. W przypadku mniej-

szej wagi, sprawca podlega karze grzywny,

ograniczenia wolnoœci albo pozbawienia

wolnoœci do roku. Je¿eli zaœ przedmiotem

czynu jest znaczna liczba œrodków odurza-

j¹cych lub substancji psychotropowych

sprawca podlega obligatoryjnej grzywnie i

karze pozbawienia wolnoœci do lat 5. Taka

kwalifikacja prawna czyni posiadanie nar-

kotyków w znacznej iloœci zbrodni¹. Nato-

miast nie podlega karze sprawca wystêpku

okreœlonego w art. 48 ust. 1, który posiada

na w³asny u¿ytek œrodki odurzaj¹ce lub sub-

stancje psychotropowe w iloœci nieznacznej.

Kwestia okreœlenia jaka iloœæ jest traktowa-

na jako “nieznaczna” pozostawiono orzecz-

213

Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4

nictwu s¹dowemu.

Nale¿y zauwa¿yæ, i¿ penalizacja posia-

dania narkotyków przyczyniæ siê mo¿e do

ograniczenia zjawiska narkomanii, gdy¿ za-

gro¿enie kar¹ i skuteczne egzekwowanie

przepisów przez Policjê i Prokuraturê oraz

S¹dy spowoduje zwiêkszenie ryzyka “wpad-

ki” u osób siêgaj¹cych po œrodki odurzaj¹-

ce jedynie w celach tzw. rozrywkowych, na

spotkaniach towarzyskich. Jednak¿e celem

g³ównym penalizacji tego rodzaju czynu tj.

posiadania, s¹ osoby sprzedaj¹ce narkoty-

ki lub transportuj¹ce je na terenie kraju.

Dotychczas nie byli oni w praktyce zagro-

¿eni, t³umacz¹c siê przy zatrzymaniu, i¿ za-

rekwirowany lub znaleziony przy nich nar-

kotyk posiadaj¹ wy³¹cznie na u¿ytek w³asny.

Obecnie osoby takie odpowiadaj¹ za wystê-

pek lub zbrodnie z art. 48 ust 1 lub i 3 usta-

wy o przeciwdzia³aniu narkomanii.

Nastêpn¹ zmian¹ w stosunku do po-

przedniego stanu prawnego jest objêcie

szczególn¹ ochron¹ ma³oletnich, nara¿o-

nych na nak³anianie, proponowanie narko-

tyków przez dealerów w miejscach gdzie

pojawiaj¹ siê one same, bez rodziców a wiêc

przed szko³ami, na dyskotekach, w kawiar-

niach. Coraz czêstsze przypadki uzale¿nie-

nia m³odzie¿y i skala zjawiska znalaz³a swo-

je odbicie w ustawie. Obecnie szczególna

ochrona ma³oletnich wyra¿a siê w ustawo-

wym zwiêkszeniu kary za: udzielenie ma³o-

letniemu, wbrew przepisom ustawy, œrodka

odurzaj¹cego lub substancji psychotropowej

lub nak³onienie jej do u¿ycia takiego œrodka

lub substancji (art. 45 ust 2 ustawy) z do-

tychczasowego zagro¿enia kar¹ grzywny,

ograniczenia wolnoœci albo pozbawienia

wolnoœci do lat 3, na wy³¹cznie pozbawie-

nie wolnoœci do lat 5. Mamy tu ju¿ wiêc do

czynienia ze zbrodni¹, a nie jak poprzednio

z wystêpkiem.

Kolejnym przepisem statuuj¹cym surow-

sz¹ odpowiedzialnoœæ w sytuacji, gdy dzia-

³anie dotyczy ma³oletniego jest art. 46 ust.

2 ustawy. Dotyczy on sytuacji analogicznej

jak art. 45 ust 2, z tym ¿e dzia³anie prze-

stêpcze musi byæ powodowane chêci¹ osi¹-

gniêcia korzyœci maj¹tkowej lub osobistej.

W tym przypadku zagra¿a kara pozbawie-

nia wolnoœci na czas nie krótszy ni¿ 3 lata.

Dodaæ w tym miejscu nale¿y, i¿ przestêp-

stwo podstawowe, tj. art. 46 ust 1 przewi-

duje karê pozbawienia wolnoœci od 1 roku

do lat 10. W przypadku mniejszej wagi

sprawca podlega karze grzywny, ogranicze-

nia wolnoœci albo pozbawienia wolnoœci do

lat 2.

Rozszerzenie liczby czynów objêtych

sankcjami karnymi, w stosunku do poprzed-

niego stanu prawnego, na tle obecnie obo-

wi¹zuj¹cych przepisów dotyczy tak¿e pena-

lizacji dzia³añ sprzecznych z ustaw¹ pole-

gaj¹cych na wytwarzaniu, przetwarzaniu,

przerabianiu, przywo¿eniu z zagranicy, wy-

wo¿eniu za granicê, przewo¿eniu w tranzy-

cie, posiadaniu i przechowywaniu prekurso-

rów w celu niedozwolonego wytworzenia

œrodków odurzaj¹cych lub substancji psy-

chotropowych. Zachowanie takie zagro¿o-

ne jest kar¹ grzywny, ograniczenia wolno-

œci lub pozbawienia wolnoœci do lat 2 (art.

47 ustawy). Natomiast kara grzywny grozi

za takie samo zachowanie jednak¿e podej-

mowane nie w celu wytworzenia œrodka

odurzaj¹cego lub substancji psychotropo-

wych (art. 49 ustawy).

Nale¿y zwróciæ równie¿ uwagê na

szczególne uregulowanie dotycz¹ce przy-

gotowania do przestêpstw okreœlonych w

art. 42 ust 1, 3 i 43 ust 1, 3. Dotyczy to wiêc

przygotowania do przestêpstwa polegaj¹ce-

go na przywo¿eniu z zagranicy, wywo¿eniu

za granicê przewo¿eniu w tranzycie œrod-

ków odurzaj¹cych, substancji psychotropo-

wych, mleczka makowego lub s³omy mako-

wej (art. 42 ust 1) zagro¿onego kar¹ grzyw-

ny i pozbawienia wolnoœci do lat 5 oraz prze-

stêpstwa wprowadzania do obrotu tych sa-

mych œrodków, wbrew przepisom ustawy,

albo uczestnictwa w takim obrocie (art. 43

ust 1) zagro¿onego kar¹ grzywny i pozba-

wienia wolnoœci od 6 miesiêcy do lat 8. W

obu przypadkach przygotowanie podlega

grzywnie, karze ograniczenia wolnoœci albo

pozbawienia wolnoœci do lat 2 (art. 44 ust

1). Przygotowanie natomiast do typów kwa-

lifikowanych tych samych przestêpstw, a

wiêc dotycz¹cych znacznych iloœci œrodków

odurzaj¹cych, substancji psychotropowych,

mleczka makowego, s³omy makowej lub

dzia³ania w celu osi¹gniêcia korzyœci ma-

j¹tkowej (art. 42 ust 3 i 43 ust 3), zagro¿o-

nych kar¹ pozbawienia wolnoœci, odpowied-

nio na czas nie krótszy ni¿ lat 3 i kar¹ grzyw-

ny oraz kar¹ grzywny i pozbawienia wolno-

œci do lat 10, podlegaj¹ karze pozbawienia

wolnoœci do lat 5 (art. 44 ust 2).

Ustawa o przeciwdzia³aniu narkomanii

penalizuje jednak¿e przede wszystkim wy-

twarzanie, przetwarzanie albo przerabianie

œrodków odurzaj¹cych lub substancji psy-

chotropowych, mleczka makowego oraz s³o-

my makowej. S¹ to najczêstsze czyny ka-

rane w polskich s¹dach. Podlegaj¹ one ka-

rze pozbawienia wolnoœci do lat 3 (art. 40

ust 1). Typ kwalifikowany, a wiêc dotycz¹cy

znacznej iloœci takich œrodków, lub pope³-

niony w celu osi¹gniêcia korzyœci maj¹tko-

wej lub osobistej zagro¿ony jest kar¹ grzyw-

ny i pozbawienia wolnoœci do lat 5 (art. 40

ust 2). Podobnie niebezpieczne, ze spo³ecz-

nego punktu widzenia, jest zachowanie po-

legaj¹ce na posiadaniu, przetwarzaniu, zby-

waniu, nabywaniu przyrz¹dów s³u¿¹cych do

produkcji narkotyków. Podlega ono grzyw-

nie, karze ograniczenia wolnoœci, pozbawie-

nia wolnoœci do lat 2 (art. 40 ust 1). Tej sa-

mej karze podlega ten kto przystosowuje

naczynia i przyrz¹dy do takiej produkcji lub

wchodzi w porozumienie w celu pope³nie-

nia tego przestêpstwa (art. 40 ust 2).

Nale¿y zaznaczyæ równie¿, i¿ przepisy

karne w ustawie o przeciwdzia³aniu narko-

manii w sposób szczególny traktuj¹ osoby

uzale¿nione, którym zarzucono pope³nienie

przestêpstw przewidzianych w ustawie. W

art. 56 i 57 przewidziano dwie mo¿liwoœci

poddania przymusowemu leczeniu tego typu

sprawców. Nale¿¹ do nich przymusowe od-

danie osoby uzale¿nionej pod dozór wyzna-

czonej osoby, instytucji lub stowarzyszenia

(art. 56 ust 1), oddanie na leczenie do od-

powiedniego zak³adu opieki zdrowotnej (art.

56 ust 2) przy spe³nieniu odpowiednich prze-

s³anek wynikaj¹cych z podanych przepisów.

Przeprowadzone powy¿ej rozwa¿ania

dotykaj¹ g³ównie konstrukcji obowi¹zuj¹cej

obecnie w Polsce ustawy o przeciwdzia³a-

niu narkomani. Rozpatruj¹c problem kore-

lacji zjawiska narkomanii oraz przestêpczo-

œci nale¿y sformu³owaæ równie¿ kilka ogól-

nych wniosków pozwalaj¹cych uj¹æ omawia-

ne zagadnienie w sposób syntetyczny.

Wp³yw u¿ycia narkotyku na konkretne

zachowanie mo¿e byæ dwukierunkowy: u¿yt-

kownik mo¿e byæ sprawc¹ lub ofiar¹ prze-

stêpstwa [1]. Bez wzglêdu na to, czy ze

wzglêdu na jego rodzaj, narkotyk dzia³a se-

datywnie, stymuluj¹co czy te¿ psychodelicz-

nie w ka¿dym omal¿e przypadku dochodzi

do zmiany zdolnoœci cz³owieka do reagowa-

nia na bodŸce pochodz¹ce ze œrodowiska

lub z jego w³asnego organizmu. Nie mo¿na

jednak¿e stawiaæ znaku równoœci pomiêdzy

spo¿yciem przez sprawcê lub ofiarê narko-

tyku a przyczyn¹ pope³nienia przestêpstwa.

W wielu bowiem przypadkach narkotyk nie

jest przyczyn¹ przestêpstwa, a jedynie

wspó³wystêpuje nie dzia³aj¹c przyczynowo

[1]. Narkotyk nale¿y uznaæ za przyczynê

przestêpstwa zawsze wtedy, gdy u¿ywanie

b¹dŸ posiadanie takiego œrodka jest uzna-

ne za karalne. Jak wynika równie¿ z prze-

prowadzonej wczeœniej analizy przepisów

ustawy prawo polskie generalnie rzadko

przewiduje œciganie za spo¿ycie narkotyków.

Jednym z niewielu przyk³adów art. 87 § 1-2

k.w. (prowadzenie pojazdu po u¿yciu alko-

holu lub podobnie dzia³aj¹cego œrodka), je-

œli oczywiœcie przyj¹æ generalna zasadê, ¿e

narkotyk jest œrodkiem dzia³aj¹cym podob-

nie do alkoholu. Niew¹tpliwe jest, ¿e popad-

niêcie w uzale¿nienie od narkotyków mo¿e

sprzyjaæ zachowaniom spo³ecznie nie apro-

bowanym, m. in. przestêpczoœci najczêœciej

wskutek postêpuj¹cej degradacji psychicz-

nej, degradacji spo³ecznej i braku legalnie

uzyskiwanych pieniêdzy, gdy¿ zapotrzebo-

wanie na narkotyki zwiêksza siê wraz z uza-

le¿nieniem, co ogranicza mo¿liwoœci legal-

nego zarobku. Nie jest to jednak¿e równie¿

prosta zale¿noœæ, gdy¿ pod uwagê nale¿y

wzi¹æ chocia¿by przesz³oœæ kryminaln¹ wie-

lu narkomanów na d³ugo przed uzale¿nie-

niem. Przestêpczoœæ osób uzale¿nionych

mo¿e byæ zatem tak wynikiem przyjmowa-

nia przez nich narkotyków jak te¿ kontynu-

acj¹ ich ju¿ wczeœniej rozpoczêtej kariery

przestêpczej [1].

Pozostaje jeszcze problem zwi¹zku po-

miêdzy za¿ywaniem narkotyków przez jed-

ne osoby, a doraŸnym zachowaniem osób

innych, nie pozostaj¹cych pod wp³ywem ta-

kich œrodków. W tym przypadku obserwo-

waæ mo¿na dwie grupy przestêpnych dzia-

³añ:

1. przestêpne dzia³anie nastawione na

uzyskanie korzyœci maj¹tkowej lub osobistej

wynikaj¹cej z:

•

u¿ycia przez konkretn¹ osobê nar-

kotyku, np. obrabowanie osoby znajduj¹cej

pod wp³ywem œrodka odurzaj¹cego, poda-

nie narkotyku celem doprowadzenia do sta-

nu umo¿liwiaj¹cego odbycie czynu nierz¹d-

nego;

•

niedostêpnoœci narkotyków np. jed-

norazowy przemyt narkotyków;

2. przestêpne dzia³anie zmierza do

zmiany sytuacji w³asnej, lecz zwi¹zanej z

narkomani¹ innej osoby.

Tego rodzaju przestêpstwa s¹ notowa-

ne bardzo rzadko, natomiast czêstotliwoœæ

ich pope³niania jest zapewne wiêksza, gdy¿

nieznana jest ciemna liczba takich prze-

214

Przegl¹d Lekarski 2001 / 58 / 4

J. Morawska

stêpstw. Nie mo¿na równie¿ wnioskowaæ o

czêstotliwoœci pope³niania takich prze-

stêpstw na podstawie danych ilu sprawców

nie pozostaj¹cych pod wp³ywem narkoty-

ków okrad³o lub pobi³o osoby znajduj¹ce siê

w stanie odurzenia, poniewa¿ nie mo¿na bez

analizy dodatkowych okolicznoœci stwierdziæ

czy stanie siê ofiar¹ przestêpstwa by³o wy-

nikiem za¿ycia narkotyku, czy te¿ stan odu-

rzenia by³ bez znaczenia dla ich pokrzyw-

dzenia.

Donioœlejsze znaczenie ma zapewne to,

w jaki sposób uzale¿nienie od narkotyków

wp³ywa na sytuacjê spo³eczn¹ b¹dŸ ¿ycio-

w¹ karierê osób nie uzale¿nionych. Wyró¿-

niæ tu mo¿na dwa zjawiska kryminogenne:

1) sytuacja, gdy narkomania staje siê

sta³ym, nielegalnym Ÿród³em dochodów z

przemytu, produkcji i sprzeda¿y narkotyków;

2) wp³yw œrodowiska narkomanów po-

woduj¹cy, ¿e osoba nie uzale¿niona staje

siê narkomanem lub wkracza na drogê ka-

riery przestêpczej.

Tego rodzaju spo³eczno-patologiczne

dzia³anie jest szczególnie niebezpieczne,

gdy¿ implikuje ¿ywio³owy, niekontrolowany

rozwój narkomanii zagra¿aj¹cy spo³eczeñ-

stwu. Reasumuj¹c, obserwowany jest silny

wp³yw osób uzale¿nionych na osoby nie

uzale¿nione przek³adaj¹cy siê na wzrost

przestêpczoœci w tej drugiej grupie.

Piœmiennictwo

1. Gaberle A.: Patologia Spo³eczna. Wydawnictwo

Prawnicze, Warszawa 1993 r.

2. Janicki P.: Narkomania, polski projekt a holenderskie

prawo opiumowe. Gazeta Prawnicza 1984, n. 18.

3. Jednolita Konwencja o Œrodkach Odurzaj¹cych z

1961 r. Dz. U. z 1966 r. Nr. 45, poz. 277.

4. Kodeks Karny - ustawa z 19 kwietnia 1969 r. Dz. U.

Nr. 13, poz. 94 z póŸn. zm.

5. Konwencja o substancjach psychotropowych. Dz. U.

z 1976 r. Nr 31 poz. 180.

6. Miêdzynarodowa Konwencja Opiumowa z 1921 r.

Dz. U. R.P. z 1923 r. Nr 9, poz. 55.

7. Okólnik w sprawie œcigania przestêpstw zwi¹zanych

z narkomani¹. W: II zbiór systematyczny rozpo-

rz¹dzeñ i okólników Ministra Sprawiedliwoœci.

Warszawa 1935, rozdz. IX, poz. 408.

8. Robson P.: Narkotyki. Medycyna Praktyczna, Kraków

1997.

9. Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych z

dnia 20 maja 1929 r. o detalicznej sprzeda¿y

substancyj i przetworów odurzaj¹cych. Dz. U. Nr 48,

poz. 402.

10. Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych z

dnia 22 lutego 1928 r. o uznaniu eteru etylowego i

jego mieszanin za szczególnie niebezpieczne dla

zdrowia. Dz. U. Nr 45, poz. 443.

11. Œliwowski J.: Kodeks karz¹cy Królestwa Polskiego

1818 r. Warszawa 1958.

12. Œlusarczyk B.: Problemy prawno-kryminologiczne.

Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1991.

13. Ustawa z dnia 22 czerwca 1923 r. o przedmiocie

substancji i przetworów odurzaj¹cych. Dz. U. Nr 72,

poz. 559.

14. Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdzia³aniu

narkomanii. Dz. U. 97.75.468 z póŸn. zmian.

15. Ustawa z dnia 31 stycznia 1985 o zapobieganiu

narkomanii. Dz. U. Nr. 4, poz. 15; zm.: Dz. U. z 1985

r. Nr. 15, poz. 66 ; z 1987 r. Nr 33, poz. 180 i z 1989

r. Nr. 35 poz. 192

16. Ustawa z dnia 8 stycznia 1951 r. o œrodkach

farmaceutycznych i odurzaj¹cych oraz artyku³ach

sanitarnych. Dz. U. Nr 1, poz. 4, z póŸ. zm.

17. Zieliñski A.: Obraz wspó³czesnej narkomanii w

Europie. Alkoholizm i Narkomania. Warszawa 1990,

33.