W i l koń

Aleksander,

1979, O odmianach

współczesnej

połszczvzny

I/lIiwionej. Opu-

scula Polano-Slavica,

Wrocław.

W i I kall

Aleksander,

1987, 7:vpologia odmian językowych

\l'spółcze.m(~i polszczymy,

Katowice.

Wad

a r z

Hans-Walter,

1963, Sa1zphonelik des Wesllachischcn,

Ki)ln.

Język ustny a język

•

pIsany

Zagadnienia

definicyjne.

- Mówienie

i pisanie,

- Cechy

komunikacji

ustnej

i pisanej.

-

Zasięg

komunikacji

mówionej

i pisanej.

- Komunikacja

ustna i pisana

w

aspekcie

histo-

rycznym.

- Znaczenie

druku

dla języka

i kultury.

- Inne rdkty kulturowe

;związane

z pi-

smem.

- Różnice

między

językiem

ustnym

i pisanym,

-' O szczeg6lnytll

rodzajach

i

zastosowaniach

pisma.

- Niektóre

zjawiska

z pogranicza

mowy

i pisma.

W literaturze

jc;zykoznawczej

najczc;ściej

spotykamy

przeciw'tawienie

jc;-

zyk mówiony

- język

pisany,

przy czym

terminy

jc;zyk móJviony,

język

pisany

bywają

rozmaicie

pojmowane.

W szerokim

rozumierJiu

obejmują

zastosowanie

języka

wc wszelkich

wypowiedziach

ustnych

1~J1)

pisanych.

W ten sposób

wszystkie

w ogóle

teksty

dzieliłyby

się bądź tb na przyna-

leżne

do języka

mó\vionego

(lub ustnego),

b::cU

też de j'~/yl';l

pisanego,

a

zakresy

tych

terminów

zbliżałyby

sil(

lub

pokrywały

z

pojGci~lrni

k o m u n i k a c j i

m ó w i o n e j

lub ustnej oraz

k o

Jl

U 11

i

k

a-

'"

•

I

C

J

I

P

l S

a n e J.

•

W badaniach

materiałowych

język

mówiony

bywa rozumi, ny prze\~aż-

nic węziej,

a mianowicie

jako

z~tosowanie

jl(zyka

tylko

w pewnym! ro-

dzaju

wypowiedzi

ustnych:

"JęZ)'f. mówiony

definiujemy

jak

s\vobodne,

spontaniczne

użycie języka

w przygodnych,

naturalnych

sytu, cjach kOI~u-

nikacyjnych"

(Schank,

1983, s. 7). Zauważmy,

że ta definicja

nic pozwala

na dwudzielną

kłasyfikację

wszelkich

tekstów,

ponieważ

og, min jedynie

wypowiedzi

uznane

za najbardziej

charakterystyczne

dla obi

zastosowałl

języka.

Tak

zawężony

zakres

języka

mówionego

w pracach

wielu

auto-

rów pokrywa

się częściowo

lub nawet

całkowicie

z pojęciem

j l( z y k n

p o t o c z n e g o.

I

Wśród

teoretyków

języka

wciąż jeszcze

nic m,a zgody

co~o

tego, czy

różnice

w budowie

t e k s t ó w

m ó w i o n y c h

i

p i s a n y c h

n1<~iącharakter

wtórny,

wynikający

z różnych

czynników

i uwarunkowałl

pozajęzykowych

(pozasystemowych),

tzn. czy chodzi

o inne

użycie.

ale

wciąż

tego samego

w swojej

istocie języka,

czy też należy

mówić

o dwu

równoległych

jego odmianach

- mówionej

(łub ustnej)

i pisanej.

W zwią-

zku z tym niektórzy

badacze

uważają,

że języka

mówionego

(ustnego)

dotyczy

zespół

tylko

takich

cech gramatycznych

i środków

leksykalnych,

które objawiają

się wyłącznie

w żywej

mowie,

i odpowiednio

języka

pi-

sanego

tylko takie środki językowe,

które występują

wyhlcznie

w tekstach

pisanych.

Przekonanie

o

dwu odrębnych

i całkowicie

równorzędnych

i równopra-

wnych

j ę z y k a c h: m ó w i o n y m (ustnym)

i

p i

s

a n y m

znajduje

naj dobitniejszy

wyraz

w uprawianej

w niektórych

krajach

dyscy-

plinie

- g r a f e m i c e, która

skupia

się jednak

na samej

teorii pisma.

W Polsce

grafemika

nie cieszy

się większą

popularnością.

W rozważa-

niach zawartych

w tym haśle będziemy

operowali

przeciwstawieniem:

ję-

zyk

ustny

-

język

pisany.

Dla

zrozumienia

różnic

między

mową

a

pismem,

a więc również

dla zrozumienia

różnic

między

jGzykiem

ustnym

(mówionym)

a językiem

pisanym

- bez względu

na sposób

użycia

tych

terminów

- nieodzowna

jest

szersza

charakterystyka

komunikacji

mówio-

nej (ustnej)

oraz komunikacji

pisanej.

MÓWIENIE

I PISANIE

W jednorazowym

użyciu

języka,

czyli

w akcie

komunikacji

(językowej)

ustnej

(mówionej)

lub

pisanej,

wyróżniamy

przede

wszystkim

samą

wypowiedź,

czyli

tekst

mówiony

(ustny)

lub

pisany.

Każdy

normalny

(poprawny,.

akceptowalny)

tekst. jest

nośnikiem

uPorZ<ldkowanego

pod

<:

względem

logicznym

(semantycznym)

i gramatycznym

ciągu

informacji,

f"

czyli

komunikatu.

Ponadto

w

każdym

akcie

komunikacji

językowej

wy-

różniamy

n a

d

a w c ę

tekstu,

czyli

tego,

kto mówi

lub pisze,

o d-

b i o r c ę

tekstu,

czyli tego, kto słucha

lub czyta, oraz

s y t, u a c j ę

"

k

o m u n

i k

a c y

j

n ą.

'

l

I,: .

Komunikacja

mówiona

różni

się od pisanej

przede

wszystkim

tworzy-

!~.<-

wem, z którego

wykonane

są teksty.

I tak tworzywem

mowy

są dźwięki

formowane

przez aparat artykulacyjny

człowieka

i odbierane

uchem,

nato-

miast substancją

tekstu pisanego

są rozmieszczone

na papierze

lub innym

materiale

ciągi

liter,

pauzy

oraz

różne

inne znaki

graficzne

wytwarzane

ręką a odbierane

wzrokiem

czytelnika.

Wytwarzanie

mowy

ma charakter

fizjologiczny

- w tę zdolność

jest wyposażony

organizm

każ.dego zdrowe-

go człowieka

- natomiast

l

pisanie

wymaga

stosownycll!!lInków,

mate-

riałów

i

narzędzi

(jakiś

stół

i

odpowiednie

o<",i"iil'nie,

pióro

lub

:\"!

maszyna,

atrament

lub farba

drukarska,

papier

lub

l1\'i

,':lIllin czy papirus,

a

\v szczególnych

wypadkach

kanliell,

nlarmur łuu drc\vn<;». Mówienie

(,

nie łączy

się z większym

wysiłkiem

- pisanie

jest już pracą.

Mówienie

jako

bezwysiłkowa

psychofizjologiczna

reakcja

przeważnie

na doraźną,

a

nierzadko

również

błahą

potrzebę,

może

odbywać

się szybko

i

bcz wię-

kszego

namysłu.

Powiadamy,

~e często

ma charakter

spontaniczny.

że po-

lega

na bezrefleksyjnym

użyciu

jGzyka.

Rzecz

jasna.

nic musi

tak

być;

również

wypowiedź

ustna

może

być

owocem

długich

i gruntownych

przemyśleń,

ale to rzadkie

i nietypowe.

Natomiast

tekst pi.sany _. choćby

ze względu

na wysiłek,

konieczność

ui.ycia

stosownych

środków

i

mate-

riałów

oraz ze wzglGdu

na znacznie

wolniejszy

przebieg

czynności

pisa-

nia

-

jest

zawsze

działalnością

w

mniejszym

lub

\viększym

stopniu

przemyślaną

pod względem

treści,

a takt.e pod względem

doboru

i ustl1l-

kturowania

(gramatycznego

i stylistycznego)

środków

jGzykowych.

Teksty

pisane

na ogół

służą

ważniejszym

potrzebom

człowieka

-

nic maj<l tak

błahego

charakteru

jak wiele wypowiedzi

ustnych.

Mówienie

jest

możliwe

niemal

wc wszelkich

wamnkach,

np. przy pra-

cy,

podczas

spożywania

posiłków,

na spacel-le.

Ze wzglC;du na typową

dla żywej

mowy

spontaniczność

procesu

i doraźność

potrzeb

w tekstach

ustnych

ujawniajq

siG zazwyczaj

tylko te śl'lldki jc;zykowe.

kt()rc mamy

w

pamięci

czynnej:

w tekstach

pisanych

wyraża

się takie

ta wiedza

jc;zyko-

wa. która

wym:tga

nalJly,słu. przypominania.

a nawet

szukania

w słowni-

kach,

encyklopediach

itp.

Tekst

mówiony

jest

ulotny

(pomijam

tu

nowoczesne

techniki

utrwalania

żywej

mowy)

- ginie

sukcesywnie

już w

trakcie

powstawania,

bo

pod

względem

fizyclllym

jest

tylko

ei'lgiem

krótkotrwałych

zjawisk

akustycznych,

natomiast

(ekst pisany

ma trwałość

przedmiotu

materialnego.

J

W komunikacji

mówionej

zm~duj<l siG też rói.llego

rodzaju, wypowiedzi

"

ustne

kliszowane,

występuje

literatura

(ludowa)

oralna.

jG7.yk lustny (iywa

, mowa)

jest

używany

w mniej

lub bardziej

ważnych

i uroczlystych

sytu-

, acjach

publicznych

(mowa,

wykład,

kazanie

itp.).

alc najban~zicj

typowy

,.: dla żywej

mowy

(jGzyka

ustnego)

jest

spontaniczny

dialog,

I

pojmowany

jilko

efemeryczne

i jednorazowe

zdarzenie.

rozgrywające

si~ zazwyczaj

t.Ylko miGdzy dwoma

kontaktuj<lcymi

się z sob'l partnerami

i [tym s,lmyrn

stanowiące

ich prywatną

sprawę.

Przeciwnie.

nawet

najbardz/l'j

prywatny

tekst pisany, jak np. list, powstaje

jako

reZllIt~ll przemyśleli.

niiekiedy wie-

lokrotnych

poprawek

i przeróbek.

Jako

przedmiot

trwały

Illuże

tci. hyć

przez

odbiorcę

wielokrotnie

czytany

i drobiazgowo

anali7.0wdny.

St'ld za-

wsze

nosi

piętno

f<~kt~1w l~ew~lym przynajmniej

stopniuplfblicZl~eg~)

-

nadawca

nawet

POdS\VladolllH: hczy

Się z tym. ze tekst bt;LlI.It.:analJZ(l\va-

ny i że odbiorcami

mogą stać się też inne, nieprzewidziane

ptzez

pisz<lce-

go list osoby.

Każdy

tekst pisany,

nawet

list, jest wiGc zawsle

ohci<Ii.~lI1Y

większymi

rygorami

logicznymi,

normami

obyczajowymi

oraJ konwent ja-

mi kulturowymi

i regułami

poprawności

jGzykowej.

I

i

Struktura

i długość

wypowie\łłi

ustnej

sq lil;litowane

zJolnośei,!

j

do

koncentracji,

możliwościami

aktywacyjnymi

umysłu

w danej

chwili

draz

ograniczonq

pojcl11nościq

pamięci

człowieka.

Tekst

pisany

n' c 7,na takich

•

I

ograniczell.

W zwi;)zku

z tym akt komunikacji

mówionej

sluży przede

wszystkim

zwykłym,

codziennym

potrzebom

międzyludzkiego

kontaktll

oraz przekazowi

doraźnych

informacji,

natomiast

teksty pisane są przede

wszystkim

magazynem

starannie

zebranych

i uporz,)dkowanych

inform;"ł-

cji, przeznaczonych

często nie tylko na doraźny

i jednorazowy

użytek ja-

kiegoś

odbiorcy.

Zresztą

tym odbiorcą

bywa też niekiedy

sam nadawca

(np. jeśli idzie o różnego

rodzaju

notatki,

które się sporządza

dla samego

siebie).

I

~ ~_

~_ ~_ __

ZASII,G

KOM IINIKA

('J(

MÓW JON Ej I I'lSĄN EJ

wyobrazić

co najmniej

w postaci

zdania:

Pros:r,: mi .\pr:cd{[C! jeden

eg-

zemplarz

dzisicjsz.ego

nil/nem

gazety pt ... WiecaJr

Wrocłall'ia"

~.

bc;d"

ko-

dy: kinezyczny,

prokscmiczny

i sytuacyjny

(kulturowy).

I

0"0

A k t k o m u n i k a c j i p i s a n e j jest natomiast

z lamej

swej

ist.01Y.de.zinte.gralny.

ponieważ

składa

się. z l.I\\lU całkowicie

(.JddZielnYl1

•.....

h

faz: w innym miejscu

i

czasie udbywa

siC; konslrulJ\\lanie

teKs

LI,

a

\\1

in-

nym jego odbiór, tj. czytanie.

Nie ma tu więc znaków

kinezyc

nych. pr~J-

ksemicznych

i sytuacyjnych

- wszystkie

informacje

muszą

być ujęte \\'

znaki językowe.

To wielkie

utmdnienie

dla partnerów

komunibcji

pis1~-

nej. ale za to dzięki

p i s m u

możliwa jest komunikacja

na

'ielkie

(J~ł-

Jeglości

w przestrzeni

i w czasit:,ltawet

komunikacja

między

odleglYI~1i

pokoleniami.

Na przykład

nadawc,)

(czyli autorem)

Trenów je·t Jan K(i~-

chanowski

(1530 - 1584), a odbiorcą

dzisiejszy

czytelnik.

I

Z tym wiqże się jeszcze jedna

różnica.

Komunikacja

pisana

11a zawsze

charakter

j e d n o k i e r u n k

°

w y, cz)/li

m

D

n o log

J

W

y.po-

nieważ w trakcie jednego

aktu niemożliwa

jest zmiana

n'))

mięl zy nadaw-

cq i odbiorcą.

Natomiast

dla komunikacji

mówionej

najbardzie:

znamicn-

nq, chociaż

nie jedyną,

formą jest

d i a log

(lub nawpt

polilog)

cechujący

się w obrębie jednego

aktu rozmowy

permanentn;,

ptlemienno-

ściq ról nadawcy

i odbiorcy.

!

W naszej powszedniej

mowie również

zdarzaj;, się formy monologowe

(np. zwierzanie

się komuś,

opowiadanie

o czymś.

instru()\\'(/n;c

kogoś,

nakłanianie

kogoś

do czegoś),

ale i one

S;)

tak silnie nacechowane

obe-

cnością

partnera

w zasięgu słuchu i wzroku,

że moi.na je uznać za rozbu-

dowane

fragmenty

dialogu.

Dzieje się tak co najnjniej

z dwu powol!()w:

a) w tekście

występuje

mnóstwo

wyrażell.

które nie

Sil

nośnikami

komu-

nikatu,

lecz służq jedynie

nawiązaniu

oraz podtrzymywaniu

wit;zi z part-

nerem wyobraź

sobie; proszę

cię; wiesz; lIiepr([l\'(la?;

110

II;I'?;

/111

i

('II

ty

lIa to?; proszę pana;

słuchaj!;

proszę

//lilie do!Jrz,e z,ro:u/IIic(:!: palr:, pa-

lii!

itp.); b) nadawca

w trakcie mówienia

pilnie śledzi mimikę i gesty od-

biorcy, żeby poznać jego reakcję. Stosownie

do tego, jak sobie

i

nterpretu-

je

zachowanie

słuchacza,

permanentnie

zmienia

plan

wypowiedzi.

Z powodu

tej właściwości

każda

dłuższa

spontaniczna

wypowiedź

II1Ó-

wiona (ustna) cechuje

się zaburzeniami,

zwłaszcza

w sll1lktllfle

skladnio-

wej i semantycznej.

czyli tzw. anakolutami.

CECHY KOMUNIKACJI

USTNEJ I PISANEJ

~'J

l

S v

Zwykłe

mówienie

(a więc nie przez telefon) jest komunikacją

"twarzą

w

twarz",

czyli partnerzy

są blisko siebie i nie tylko się słyszą, lecz najczę-

ściej także widzą. Tworzenie

tekstu ustnego

i jego

n a d a w a n i e

(mówienie)

oraz

o d b i e r a n i e

tegoż tekstu, czyli wysłuchanie

i

zrozumienie,

stanowią jednolity

akt, ponieważ

dokonuje

się on w IY!Ds'!-

mym miejscu i czasie. Na

k o m u n i k a t odbierany

przez sluchacza

:::. składają

się nie tylko językowe

elementy

wypowiedzi,

czyli sam potok

słów, lecz także mimika i gestykulacja

mówiącego,

czyli znaki przynależ-

ne do tzw.

k o d u k i n e z y c z n e g ().Dalszym

źródłem

informa-

cji,

często

zresztą

nie

uświadamianych,

sq

zmieniające

się

relacje

przestrzenne

między partnerami

rozmowy.

Tak np. mówiący

może wobec

słuchacza

przyjąć

dystans,

który w naszej strefie kulturowej

uzna się za

neutralny.

Zmniejszanie

odległości

między partnerami

świadczy

o dążeniu

do kontaktu

bardziej

poufałego

lub zgoła intymnego,

a zwiększanie

jest

wyrazem

tendencji

do kontaktu

bardziej

oficjalnego.

Ten rodzaj znaków

nazywa się

k o d e m p rok

s e m i c z n y m.

.

;:..

A k t k o m u n i k a c j i m ó w i o n e j

(ustnej) jest też zwykle

silnie powiązany

z

s y t u a c j

'l,

z wszelkimi

realiami otoczenia

oraz

z położeniem

partnerów

(np. rozmowa

przy pracy).

Zatem

również

wa-

runki partnerów,

okoliczności

i wszelkie

inne elementy

sytuacji,

czasem

wywoływane

gestem,

są ważnymi

znakami

składającymi

się na komuni-

kat. Z n a k i s Y t u a c y j n e ściśle !<)cz<)się z przyjętymi

w danym

społeczeństwie

wszelkimi

kulturowymi

regułami

zachowania

się w róż-

nych

okolicznościach,

zatem

można

je

nazwać

k

o

d

e

m

k u I t u r o w y m.

Dzięki temu dochodzi

do znacznej

redukcji znaków

językowych

w komunikacji

mówionej

(ustnej) bez szkody dla porozumie-

nia. Tak np. za kompletny

i sensowny

uznamy jednowyrazowy

tekst wie-

czór,

pod

warunkiem

że

zostanie

wymówiony

we

Wrocławiu

pod

kioskiem

z gazetami

w godzinach

popołudniowych

i będzie mu towarzy-

szyć gest kładzenia

stosownej

ilości pieniędzy

na okienku

kiosku. Nośni-

kami pozostałych

skladników

złożonego

komunikatu,

który można

sobie

ZASIĘG KOMUNIKACJI

MÓWIONEJ

I PISANEJ

~ W społecznym

użyciu języka

komunikacja

mówiona

(ustna)

i

kOll1unika-

cja pisana

nie występuj<) zamiennie.

Z oczywistych

powod6w

wc wszy-

stkich tych sytuacjach,

w których

możliwy jest kontakt przez iywe słm\!o

i porozumiewanie

się ,,1I1'(/r:ą W/lI'arz. ". nic sil,'~!a się do pisma.

Moi.na

nawet podać zestaw sytuacji typowych

dla komunikacji

mówionej,

np. "w

domu ", "na ulicy",

"w drodze do pracy",

"w sklepie ", '.'w kawiarni ",

"IW

spacerze tv parku",

"u lekarza", "w kolejce do... ", "u Jiyz.jera". Na-

tomiast

najbardziej

typowe

dla komunikacji

pisancj

sytuacje

wiążą

się

przeważnie

z życiem kulturalnym,

naukowym,

z techniką

i administracją.

r

Istnieją

też typowe

dla

zwykłej

komunikacji

mówionej

tematy,

jak

"dOIlI i rodzina", "praca",

"znqjomi",

"pogoda",

"kulinaria",

"aktualne

wydarzenia polityczne ", "zdrmvie",

"hobby"

itp. Wspóln<l cechą tych sy-

tuacji i tematów jest zazwyczaj

pewien stopiell nieoficjalności,

prywatno-

ści

-

większa

troska

o

więź

z

partnerem

i

mniejsze

poczucie

odpowiedzialności

za treść wypowiedzi.

W niektórych

sytuacjach,

np. w

)2'

skonwencjonalizowanych

rozmowach

o pogodzie,

nie jest

ważna

treść

dialogu.

lecz po prostu kulturowy

nakaz zamanifestowania

przez rozmowę

więzi z partnerem.

W dużej mierze taki właśnie

charakter

mają rozmowy

"u p:rzjera". "w pociągu" itp.

Między

obu rodzajami

komunikacji

występują

też znaczne

różnice pod

względem

społecznego

uczestnictwa.

W komunikacji

mówionej

uczestni-

czy prawie każdy (z wyjątkiem

głuchoniemych,

niemowląt,

członków

nie-

których

zakonów

itp.)

członek

społeczellstwa,

i

to

uczestniczy

w

stosownych

dla siebie proporcjach

zarówno

w roli odbiorcy,

jak też na-

dawcy wypowiedzi.

Natomiast

w komunikacji

pisanej

większa

część sp

0-

łecze6stwa

występuje

przeważnie

w roli odbiorców

(czytających),

a rola

nadawców,

czyli autorów,

łączy się ze społecznym

podziałem

pracy i na-

leży zasadniczo

do elit (pisarze,

uczeni,

dziennikarze,

wyżsi

urzędnicy,

prawnicy).

Wyjątek

stanowi

niewielka

część tekstów

użytkowych,

jak li-

sty, podania,

życiorysy,

różne notatki

itp. W tego rodzaju

tekstach

ludzi

niewyksztalconych

obserwuje

się silny wpływ

właściwości

języka

ustne-

go.

KOlVIUNIKACJA USTNA I PISANA
W ASPEKCIE

HISTORYCZNYM

Według

antropologów

ta kulturowa

ewolucja

t,rwa już

nic mniej

niż

100000

lat (a być może znacznie

dłużej).

zatem! tyle samo

lat miałaby

ludzka

mowa.

Co się natomiast

tyczy

komunikacji

pisanej,

mamy

tu do

czynienia

z faktami

nieporównywalnie

młodszymi.

Pomillmy

!lajstarsze

i

ewolucyjnie

najprymitywniejsze

techniki

utrwalania

kOllluntatów,

jak

zwłaszcza

p i s m o

p i k t o g r a f i c z n c czy nawet znjaClnic \vy-

żej stojące

pismo

i d e o g r a f i c z n e

(Iogograliczne'lllierog'iliCZ-

ne). Otóż w pełni rozwinięte

p i s

III

o

f o n e

l

y

c

Z

n e.

'Zyli

takie.

w którym

I i t c r

y

odpowiadaj:1

g ł o s k o m

(a nic w;razom

óy

pojęciom),

stworzyli

dopiero

starożytni

Grecy

na kanwie

spół' łoskowego

alfabetu

północnosemickiego;

dokonali

tego odkrytia

stosunkl+\'o

nic tak

dawno,

bo dopiero

(najprawdopodobniej)

ok. 1000 roku p.n.e.

I

Z pisma greckiego

rozwinęły

się znane nam d/.iś alfabety,

\j'

tym rów-

nież alfabet

łacillski.

który znalazł

zastosow;lIlie

1:11';;e

\V

io\'h polskiln

po przyjęciu

chrześcijatlstwa

przez

Mieszka

ł

w

roku 966.' jeŚli zalcln

~rz.ez komunikację

pisaną. będziem~

ro:u~lli~ć

teksty. wyt\\~ar .anc ~v. I~~-

smle fonetycznym,

to mozemy

powIedzlec,

ze w skalt całej

Il

dzkoSCl

li-

czy

ona

dopiero

3000

lat.

Za

umown:\

datę

pocz'ltków

k

1

lmUIlikaQji

pisanej

w języku

polskim

uczeni pl'yjmuj:\

rok II :~6.

i

Stworzenie

w pełni rozwiniętego

pisma

fonetycznego

możn l ulllać

ta

najważniejsze

odkrycie

w całej kułturowej

ewolucji

człowiek;.

W IiczlI-

cych ok. 3000 łat dziejach

pisma fonetycznego

(czyli alfabctu.

na ostat-

nie tysiąclecie

przypadaj:1

dwa

również

bardzo

ważnc

fakty

Kulturowe.

Otóż dopiero

w średniowieczu

Europa

opanowała

produkcj\

t lIliego ma-

teriału

piśmiennego,

czyli papieru

(pierwsze

papielllie

powstał>' wc Wlo-

szedł

w XIII w., a w Polsce pod koniec XV w.).

P a p i e rl wynalcź.li

wprawdzie

Chillczycy

już na początku

Ił w. n.e., ale

\V

WielkieJ tajemnicy

trzymali

ten wynalazek.

Produkcja

pospolitego

i stosunkowo

b,lrd/o

tanie-

go materiału

piśmiennego,

czyli papiem,

stworzyła

warunki

dl,\ kolcjm'go

wynalazku,

tzn. dla

d r u k u

i zwi'lzanej

7.

nim: masowej

pl'lldukcji

ta-

niej książki.

Dmk

został

wynaleziony

w 1'vloguncji (Mainz)

puC!

Jana

Gutenberga

i Jana Fusta ok. 1440 roku i upowszdchniony

\\' Europie

po

roku

1462. (Również

i ten wynalazek

trzymano

przez dłuż.szy czas \\' ta-

jemnicy).

Gdyby

nie opanowano

wytwarzania

papieru,

nic miałby

scnsu wynala-

zek druku,

ponieważ

używany

wcześniej

pcrgamin.

czyli skóra. był zbyt

rzadkim

i zbyt kosztownym

materiałem

piśmiennym.

Można

powicdzieć,

że pismo

alfabetyczne,

produkcja

papieru

oraz

druk

to trzy najdonio-

ślcjsze odkrycia

w całych

dziejach

ludzkości.

Fakty te stworzyły

warunki

ella wszelkich

innych

odkryć

i udoskonalcli

cywilizacyjnych

w nl1\\'s/.ych

czasach.

W perspektywie

historycznej

jasno

widać, że komunikacja

ustna i pisana

nie stanowią

dwu równołegłych

i równorzędnych

zastosowall

języka.

Ję-

zyk pO\vstał jako narzędzie

porozumiewania

się za pomocą

znaków

fone-

tycznych,

czyłi w żywej mowie, i to przeznaczenie

znalazlo

wyraz w jego

budowie.

Zatem

ze względu

na samą naturę jęzvk:1

l'i';I1'"

ma charakter

wtórny

w stosunku

do mo"",)'. Trudno jest datO\Iv:l'

",!otlogoniczne,

można

wszelako

powiedzieć,

że na powstaniu

język,1 jakby

zamyka

się

biologiczna

ewolucja

człowieka,

a zaczyna

e w o I u c jak

u I t u-

r o

w

a.

nej (czyli do języka

standardowego)

oraz do tekst6w

drukowanych.

Nato-

miast przez

j ę z y k

u s t n y

(lub m6wiony)

rozumie

sic; przeważnie

odmianę

ogólną

w obiegowym

użyciu,

wtórnie

także

wszelkie

inne od-

miany języka

(gwary

ludowe,

żargony

środowiskowe),

które istniej;1 za-

sadniczo

tylko w komunikacji

mówionej.

Wszystko

to wskazuje,

jak mylące

może być ogólnikowe

1l1ówienic o

roli pisma w kulturze,

a nawet o języku

pisanym.

W obn;bic

k01l1unikacji

pisanej

zachodzi

bowiem

ogromna

różnica

między

t e k s t a m i

r~-

c z n i e

p i s a n y m i (komunikacjll

rękopiśmienn'l)

i

d r u k

0-

w a n y m i (komunikacją

drukowaną).

Jeśli

liczącą

ok.

3000 lat epokę

pisma

fonetycznego

podzielimy

na

dwie części, za cezurę przyjmujqc

wynalazek

druku. czyli w zaokr;lt!leniu

schyłek

XV

w., to okaże

się, że okres

komunikacj i drukowanej

(X

V [ .-

XX w.) liczy tylko

:'iOO

lal i jest pic;ciokrotnie

kr6tszy

od okrcsu

tekst()w

rc;kopiśmiennych

(X \\'.

p.n.c. --

XV

w. n.c .. czyli

2500

lat). Dla nozu-

mienia

rangi druku trzcba porównać

to. czego dokonała

ludzkość

w dzic-

dzinie

kultury

i cywilizacji

w ciągu

ostatnich

500

lat z dorobkicm

wcześniejszych

2500 lat. Pismo

(narodowy

wariant

nlfabctu)

oraz odmia-

na ogólna języka

(język standardowy)

przystosowans

do komunikacji

dru-

kowanej

są ważnymi

składnikami

tożsamości

narodo}vej.

r

W komunikacji

pisanej

zachodzi

ogromna

różnica

między

tekstami

pisa-

nymi ręcznie

i drukowanymi.

Istotny

przełom

kulturowy

i cywilizacyjny

wiąże

się bowiem

nie tyle z samym

wynalazkiem

alfabetu

przed

3000

lat, lecz dopiero

z odkryciem

i upowszechnieniem

druku

przed

z górą

500 laty. Dopiero

druk stworzył

warunki

do wytwarzania

t e k s t 6w

m a s o w yc

h,

czyli takich, które mają dowolnie

odległego

w prze~

strzeni i czasie, bliżej nie znanego

autorowi,

bliżej nie określonego

maso-

wego

społecznego

odbiorcę.

Masowy

i tani tekst

drukowany

stworzył

podwaliny

pod wielki

rozwój

i upowszechnienie

szkolnictwa,

a tym sa-

mym stal się fundamentem

gwałtownego

od XVI w. rozwoju

kultury

i

nauki oraz postępu technicznego

w późniejszych

stuleciach.

Druk s.powodował

(od XVI w. masowa

książka,

od XVIII w. również

gazety) rozwój

koniuiiikacji

ponadplemiennej

i ponadnarodowej,

komUłli'~

kacji w obrębie

całej wspólnoty

językowej.

oraz towarzyszący

postępowi

naukowemu

i techniCiriemu

wzrost

specjalizhcji

w społecznym

podziale

pracy - wszystko

to wniosło

nowe, ważne elementy

do sposobu

istnienia

języka.

Wykrystalizowały

się mocno

wsparte

na tekstach

drukowanych

(na komunikacji

drukowanej)

ponaddialektalne

odmiany

języka

o wyso-

kim prestiżu

kulturalnym,

zwane

j ę z y k a m i

I i t e r a c k i m i,

o g ó I n y m i, k u I t u r a I n y m i lub

s t a n d a r d o w y m i.

Z kolei w obrębie języka

ogólnego

(standardowego)

wykształciło

się wie-

le odmian stylistycznych,

funkcjonalnych

i zawodowych.

Szczególne

związki

komunikacji

drukowanej

z kulturą,

nauką itp. oraz

trwaly

i masowy

charakter

tekstów

sprzyjały

ogromnemu

przyrostowi

słownictwa.

zwłaszcza

nacechowanego

stylistycznie

oraz fachowego.

Roz-

wój

odmian

stylistycznych

oraz

właściwa

k o m u n i k a c j i

P i s a n e j (drukowanej)

tendencja

do jak m~większej

precyzji

w odda-

waniu

wszelkich

subtelności

znaczeniowych

przyczynily

się do uporząd-

kowania

składniowej

organizacji

tekstu

oraz do wzroslu

liczby

modeli

zdaniowych,

zwłaszcza

do wykształcenia

się wielorakich

modeli rozbudo-

wanych konstrukcji

podrzędnych.

Stworzony

i doskonalony

na użytek ko-

munikacji

pisanej

(drukowanej)

i

przyjęty

następnie

do

komunikacji

mówionej

warstw wykształconych

język ogólny (standardowy)

nabrał pre-

stiżu

kulturalnego

i został

stopniowo

poddany

n o r m i e,

zrazu

z w y c z a j o w e j (w Polsce od XVI do XVIII w.), a później

k o-

d y

f

i k o w a n e j

w gramatykach

i wydawnictwach

poprawnościo-

wych.

Tym samym język

pisany

stał się w zakresie

morfologii

i słownictwa

(z wyjątkiem

terminologii

fachowej)

bardziej

odporny

na zmiany

niż ży-

wa

mowa;

nabrał

charakteru

bardziej

zachowawczego.

Pojęcie

j ę z Y k a p i s a n e g o odnosi się wlaściwie

tylko do odmiany

ogól-

INNE FAKTY KULTUROWE

ZWIĄZANE

Z

PISMEM

Narody

europejskie

korzyst(~ą

z trzedł

alfabetów:

lacillskiego,

gllleckiego

j

cyrylicy

(grażdanki).

Z pismcm

Willi.lI sic; jeszcze

takie fakty k,lIltul"Owe,

jak wybór

alfabetu

oraz przystosowanie

go do właściwości

fon!tyczny-eh

danego

języka.

Polska podobnie

jak większość

narodów

Europy

Zachod-

niej i Środkowej,

związanych

z tradycjll

chrześcijmlstwa

rzym kokaloli-

ckicgo,

korzysta

z pisma łacillskiego.

Pod tym względem

nJŻni+y

sit; od

korzystających

z alfabetu

cyrylickiego

i związanych

z tradycj;11 chrzcści-!

jaństwa

prawosławnego

naroJów

wschudnill:-lllwiali:-J.-ich

i puludllio\Vosio-!

wiańskich.

Przystosowywanie

alfabetu

lacillskiego

do

potrze)

.it:zyk<l

polskiego

było

żmudnym,

długim

procesem,

ci'lgmlcym

się

(O

wieku:

XVI, czyli do rozwoju

druku.

.

Drukarstwo

jako

techniczne

wytwarzanie

tekstów

masowych

sprzyjal(~

krystalizowaniu

się oraz normalizacjogólnej

odmiany

języka.

z vanej tei]

językiem

kulturalnym

lub literackim

(standardowym).

W ślad . a tl) nor-I

malizacją,

a także

w związku

z technicznymi

potrzebami

k o

111

U-I

n i k a c j i d r u k o w a n e j (ujednolicenie

czcionek),

nasilljll

się od

początk6w

XVI

w. tendencje

do ścisłego

ujednolicenia

zasadl pisowni:

czyli do stworzenia

systemu

reguł ortografic7llych.

Unonnowani

r

ortogra-

I

l

RÓŻNICE I\m;nZY

./Ę7.YKIEI\I

USTNY:'.ll

PISANYM

III

-.-------~-.--

..---.------.-

.

i

fii oznacza

zakończenie

prac nad tworzeniem

narodowego

wariantu

alfa-

betu łacińskiego.

W Polsce

zasady

pisowni

ustaliły

się - z grubsza

rzecz biorąc - za

sprawą drukarzy

krakowskich

w wieku

XVI.

W dziejach

naszej ortografii

można

wyróżnić

dwa

okresy:

a) okres

normy

zwyczajowej

(XVI

-

XVIIł

w.) oraz b) okres normy

kodyfikowanej

(XVIIł

w. - Gramatyka

dla szkól narodowych,

Onufrego

Kopczyńskiego).

Ostatecznego

uporząd-

kowania

zasad ortograficznych

dokonano

w roku

1936. (drobne

zmiany

wprowadzono

w

1956

r.). Pracom

kodyfikacyjnym

nad polską ortografią

w XIX i XX w. towarzyszyły

niezwykle

ostre polemiki,

co świadczy

do-

wodnie, jak ważnym

składnikiem

kultury narodowej

jest pismo.

I

Tempo

mówienia

nierzadko

szybsze

niż tempo .psychicznego

strukturo-

wania wypowiedzi

sprawia,

że w tekście

spontanicznic

mówionym

zjawi-

skiem normalnym

sq niespójności

składniowc

(anakoluty).

luki. powtórze-

nia lub nagłe

zmiany

i przcskoki

w planie

sem:lI1tycznyrn

wypowicdzi.

przerwy

oraz pauzy

wypełnione

przypadkowq

substancj;1 j<;zykow'j.

po-

wtarzaniem

lub wyrażeniami

o dodatkowej

funkcji

metakoll1unibtowej;

np.:

YYY;

/la;

110

to;

/lO

więc; że tak powicm;

powiedzmy;

I'rtlwda;

/I/(Iwię

ci; chcę powiedziec.(;

tak że tego; że się tak lI)'rtlię.

itp.

\\1

skrajnych

wy-

padkach

nadawca

prosi odbiorcę

o pomoc

(np. o czym to ja I//lill'ilcm

?).

W komunikacji

ustnej substandardowej

pauzy bywajq wypełniane

wyraże-

niami ekspresywnymi

i wulgarnymi.

Tekst pisany jest zazwyczaj

logiczniejszy

i bardziej

koncentruje

sit; na

temacie,

natomiast

\\1

v.:ypowiedziach

ustnych

zwraca

UW<lt!r;nncechowa-

nie ekspresywne

i emocjonalne.

W formach

pisanych

narzllca sir; podział

na samodzielne

zdania, a ich granicc

S'l

wyraziścic

znaczone

kroplq

i du-

żą literq. Zwłaszcza

w tekstach

drukowanych

panujc tendencja

do opero-

wania zdaniami

starannie

skomponowanymi.

CZysto, zwłaszcza

\\' prozie

naukowej,

sq to wieloczłonowc

konstrukcje

podrzydne.

hlczone za pomo-

cą znacznego

bogactwa

wskaźników

zcspolcnia.

Natomiast

w tekstach

ustnych (mówionych)

wypowicdzenia

składowc.

CZysto cliptyczne.

urwanc

lub równoważnikowc,

hlCZą się w luźno powi'lzane

ci'lgi. Uderzn wzglc;d-

na przewaga

"ICZ współrzędnych

nad podrzędnymi,

brak precylj i w odda-

waniu

relacji

semantycznych

międlY

poslczególnymi

segmentami.

operowanie

licznymi

\\ yznacznikami

nawi'l7ania

do sytuacji

lub konte-

kstu, używanie

nil'\viclkicj

liczby wielofunkcyjnych

wskaźników

/espo\c-

nia, np. jak w funkcji:

gdy. kiedy, je,l'li. Dlui.slY. swobodny

monologowy

tckst mówiony

często

bardzo

trudno jest podzielić

na zdania w pełni sa-

modzielne.

W swobodnych

wypowiedziach

ustnych

konsll1lkcje

bierne

pojawiaj;l

się nieporównywalnie

rzadziej

niż w tekstach

Pisanych

(a

zwlaslcza

w

prozie

naukowej).

W tekstach

swobodnic

IlHl\vionych

zupclnic

brakuje

konstrukcji

z imiesłowami

nieodmiennymi

(typu pr;ys,;cdls'j'\"

c::."tując).

znacznie

odporniejsza

jest

też komunikacja

ustna

na {ak ~ilnq

\V

no-

wszych

czasach

tendencję

do nominalizacji

zdania

oraz naj lwiql<lną

z

tym skłonność

do analityzmów

czasownikowych

i przyimko rych.

Słow-

nictwo wypowiedzi

ustnych jest znacznie

uboższe

od słO\vnictwa

tekstów

pisanych,

zwłaszcza

drukowanych.

W spontanicznej

mowie rlad/iej

poja-

wi;~ą się przymiotniki

w funkcji

atryblltywn~i:

częściej

n,;[ollliast

wy~

krzykniki

i

wyrażenia

wykrzyknikowe

oraz

bardzo

Clisto

zairllki

nieokreślone

(jakic'i. tuki jakic'i, gdzie.<. takie

CO,I'

itp.) oraz w~"azlliqce.

w

różnych

zresztą funkcjach

(deiktycznej.

np.

}Jodqj mi

t

o I:

'jnaforycznCj.

np. liCZ się języków

-

t o

ci bardz.o {lO/l1ofc

II'

fycill; kataf( ryclnej,

np.

T

a

hiq

,ka, ku"'"

",i

1''''Y'',y/"",,

bard,,, .',

i,' pdd",

'"

.':j"r'

"m

I"

j

W

RÓŻNICE MIĘDZY JĘZYKIEM

USTNYM

I PISANYM

Język, który jest stosowany

w typowych

wypowiedziach

mówionych

oraz

w typowych

tekstach

drukowanych.

wykazuje

znaczne

różnice. Odczuwa-

my je odruchowo,

gdy oceniamy

jakieś wyrażenie jako potoczne,

obiego-

we czy

k o lok

w i a l n e, a więc charakterystyczne

dla zwykłej

komunikacji

mówionej,

czyli dla języka

ustnego, a inne wyrażenie

jako

k

s

i

ą

ż k

o w e.

Różnice między językiem

ustnym a pisanym widać zwłaszcza

na pozio-

mie całej wypowiedzi,

ale także w doborze

slownictwa

oraz w składni.

Najbardziej

typowy

tekst

ustny

(mówiony)

jest

zatem

dialogiem.

nato-

miast tekst pisany

(lub drukowany)

jest monologiem.

Nic przeczą

temu

dialogi

w utworze

literackim,

gdyż występują

wewnątrz

monologu,

czyli

utworu traktowanego

jako jednolita

wypowiedź

autora do czytelników.

Warunki

spójności

tekstu ustnego

(mówionego)

są określane

współpra-

cą innych

kodów

(kinezycznego,

proksemicznego,

sytuacyjnego)

z języ-

kiem. Przejawia

się ona często fragmentarycznością,

lukami, powtórzenia-

mi,

pozornymi

defektami

itp.

występującymi

w warstwie

językowej.

Wiele

takich

defektów

tłumaczy

się też spontanicznością

i doraźnością

aktu komunikacji

mówionej.

r-

W tekstach mówionych

(ustnych)

oprócz warstwy

komunikatu

wyraźnie

.. widoczny

jest

111

e t a k o m· u n i k a l.

Jego nośnikami

są wszelkie

środki językowe

oraz wyrażenia

służące

nawiązywaniu

kontaktu

między

partnerami.

podtrzymywaniu

tego

kontaktu,

ocld7iaływaniu

na ośrodki

aktywacyjne

odbiorcy,

pomaganiu

we właści\\ '.

i

'lInieniu komunikatu,

kontrolowaniu

rozumienia

oraz akceptacji

kOlllllil;il)\\anych

treści. W te-

kstach pisanych

warstwa

metakomunikatowa

wy~;I\PlljC zazwyczaj

niepo-

równanie

slabiej i jest bardziej ukryta.

funkcji

modulantów

oraz wypełniaczy

pauz).

ZnamienlJym

rysem

wspól-

czesnej

polszczyzny

ustnej jest też przemożna

tendelJcja

do używania

wy-

razów

zdrobniałych,

przy

czym

to

zdrabnianie

wcale

nie

podkreśla

emocjonalnego

stosunku

mówiącego

do desygnatów,

lecz do partnera

roz-

mowy

(por. np. dialogi

dorosłych

z dziećmi,

rozmowy

w sytuacji

u leka-

rza

lub

w

sklepie,

zwłaszcza

jeśli

za

ladą

stoi

młoda

kobieta,

a

kupującym

jest

mężczyzna).

W tekstach

pisanych

często

- w naukowych

bardzo

często

-

występuje

słownictwo

obce;

wypowiedzi

ustne

unikają

barbaryzmów.

Znaczne

różnice

między

obu

rodzajami

komunikacji

widać

nawet

w

użyciu

spójników.

Tak na przykład

w mowie

raczej

nie używa

się: lecz,

pOl/ieH'aż, jakkolwiek,

aczkolwiek,

oraz,

lub, natomiast,

bowiem

itp. (jako

książkowych),

zastępując

je przez: ale, bo, chociaż,

i,

albo, zol, ho.

NIEKTÓRE

Z./A WISKA

z

I'O<;RANICZA

J\I()~\'Y

I I'IS\IA

113

I

I

cwie

szersze

zastosowanie

we wszełkich

technicznych

rodzaj'1ch

Komuni-

kacji,

np. w wojsku,

w nawigacji.

Istota

alfahetu

Morse'a

pol~ga

na tym,

że tworzywem

liter,

a więc

i całego

Ick<;fll <;q

1~'lkn

dwa

rodzaje

impbl-

sów - krótki

i długi.

Każda

lilera jest

kombinacją

takich

wlJ~nie

sygóa-

łów,

które

mogą

być

wykonane

z każdego

tworzywa,

którd

Iylko

4je

możność

odróżniania

impulsu

krótkiego

od długiego.

Mog;l I(J być (i n~lj-

częściej

bywajq)

impulsy

elektromagnetyczne,

ale też ŚWietIlJjl (czyli

bły-

ski,

krótki

lub

dlugi,

nadawane

If'

przez

latamie

morskie),

akustyctrne

lub graficzne

(kreski

i kropki).

:

Nie. zatrzymując

się na tak szczególnych

zastosowaniach

ell'

rodzaj,lch

pisma,

jak

rozmaitego

typu

s z y f r y,

zauważmy

tylko,

ol'

podobilie

jak

mowa

jest

w

sposób

szczególny

uŻ,ywana

.w poezji

r) Imiczncj.

a

zwłaszcza

w śpiewie,

również

pismo

spełnia

funkcje

fatyczne

li/lub estety-

czne w prasie,

a przede

wszystkim

w sztuce

Plak'.'ltU. gdzic k(i~IOr.kształt.

format

i układ liter staj'l się tworzywem

dzieła

artyslycznego,

I

~

l

NIEKTORE

ZJAWISKA

Z POGRANICZA'

lVIOWY I PISMA

O SZCZEGÓLNYCH

RODZAJACH

I ZASTOSOWANIACH

PISMA

Tempo

mówienia

jest

zazwyczaj

szybsze

niż tempo

zapisu

wypowiedzi

przy użyciu

pisma

alfabetycznego.

Na użytek

sytuacji,

w których

wypo-

wiedzi

ustne

należy

wiernie

zapisać

(np. ważniejsze

rozprawy

w sądach,

debaty

w parlamencie)

powstały

różne systemy

s t e n o g r a f i

i,

czy-

li pisma

szczególnie

ekonomicznego,

operującego

maksymalnie

uprosz-

czonymi

formami

liter oraz prostymi

znakami

na najczęściej

powtarzające

się ciągi

sylabiczne

(np.

-/lienie

w zakończeniu

rzeczowników

odsłow-

nych),

moIfemy

lub wyrazy.

Stenografia

znajduje

zastosowanie

- rzecz

jasna

- tylko

w tekstach

rękopiśmiennych.

Zapis

stenograficzny

stanowi

swoisty

pomost

między

komunikacją

ustlfą i pisan,!,

gdyż jest

wiernym,

graficznym

odwzorowaniem,

czyli utrwaleniem,

wypowiedzi

ustnej.

Z ko-

lei taka

wypowiedź,

np.

wyst<lpienie

w debacie

parlamentarnej,

bywa

wcześniej

skrupulatnie

przygotowana

na piśmic.

Zapis

stcnograficzny

np.

dyskusji

parlamentamych

bywa

odczytywany

(zatem

znów

przejście

od

pisma

do mowy),

przeredagowywany

i publikowany

w postaci

drukowa-

nych

diariuszy

sejmowych.

Ten

przykład

pokazuje

wielokrotne

nieraz

przechodzenie

od ustnej formy tekstu do pisanej

(drukowanej).

Zwykły

tekst pisany

odbiera

się (odczytuje

się) za pomocą

wzroku;

na

użytek

niewidomych

francuski

nauczyciel,

Louis

BraiIle

(1809

-

1852),

stworzył

alfabet,

zwany

jego

nazwiskiem,

który

umożliwia

czytanie

za

pomoC<} dotyku.

Litery

stanowią

kombinację

wypukłych

punkcików,

po-

wstałych

przez

nakłuwanie

specjalnego

kartonu.

Dla

niewidomych

pi-

smem

Braille'a

wydano

u nas podstawowe

dzieła klasyki

literackiej.

Również

w XIX w. Amerykanin,

Samuel

F. Morse

(1791 - 1872), wy-

myślił

specjalny

alfabet

na użytek

telegrafu,

ale jednoczdnie

ma on zna-

Ostre

różnice

w repertuarze

środków

językowych

i

kompozycji

wypowie-

dzi występują

wtedy,

gdy

pojęcie

języka

uslncgo

(m<lwioncgol

dotyczy

wypowiedzi

nacechowanych

spontaniczności'l,

doraźności;l.

sytuacyjno-

ściq, nieoficjalności<!,

dialogowością,

a pojęcie

języka

pisanego

odnosi

się

do tekstów

drukowanych:

naukowych

i popularnonaukowych,

tekst<lw z

podręczników

szkolnych,

periodyków

i gazel,

tekstów

urzędowych

itp.

RóiJlice

nie są bezpośrednio

wymuszone

przez sam fakt. że tebt

jesl wy-

konany

w

tworzywie

mowy

lub

pisma,

ponieważ.

ostatecznie

każd,!

wypowiedź

ustną

można

mniej

więcej

wiernic

zanotować

i każdy

tekst

pisany

daje się odczytać

na głos

lub wygłosić

z pamięci.

czyli

Illoi.liwe

jesl jego

przcniesienie

z komunikacji

pisanej

do listnej.

Zresztą

zanim

poznano

pismo

alfabetyczne,

wykształciła

si..; i do dziś

istnieje

ludowa

literatura

ustna:

przysłowia,

bajki,

pieśni.

baśnie.

podania,

legendy,

a nawet

obszerne

przekazy

kosmogoniczne.

Istnicjq

leż wypo-

wiedzi

ustne

o wysokim

stopniu

oficjalności

- jak glosy

w

naukowej

lub

politycznej

(parlamentarnej)

dyskusji.

przemówienia,

kazania.

wykłady

ilp.

- choć przygotowywane

niekiedy

nawel

bez pomocy

notatek.

sq starannie

przemyślane,

a pod względcm

struktury

Sq one zbliżone

do Icksl(lw

pisa-

nych.

Nawet

w nieoficjalnych,

potocznych

dialogach,

stanowi'lcych

cen-

trum

komunikacji

mówionej,

należałohy

odróinić

picrwiastki

doraźne

od

elementów

powtarzanych,

skonwencjonaliwwanych.

kliszowanych,

Z drugiej

strolly kksty

literackic

(dramat.

powicść

i nowela)

w paniach

dialogowych

st;lr:lj;!

,i,,'

j;d.; najwicrnicj

naślal!ow;lć

i.yw;l mowę.

Poza tym

oba rodzaje zastosowań języka - odmiana ustna i pisana ustawicznie na
siebie oddziałują - typowo "książkowe"

struktury językowe

przechodzą

do żywej mowy i na odwrót: w świadomej lub nawet niezamierzonej sty-
lizacji na potoczność, na poufałość, na zwyczajność elementy języka ust-
nego przenikają do języka pisanego. Ogólnie można powiedzieć,

że w

polszczyźnie

różnice między językiem

ustnym i pisanym są relatywnie

niewielkie.

W mniejszym lub większym stopniu mieszany, czyli pośredni charakter

między komunikacją

ustną a pisaną, widzimy w kOlllunikacji za pośred-

nictwem nowszych środków technicznych, jak telefon (partnerzy się sly-
szą, ale się nie widzą), adapter, magnetofon, radio, telewizor.

A w i e r o waTamara

Aleksandrowna,

1977, K istorii

i

tieorii gr(!f/cmiki, Moskwa.

B e a

LI

g r a n d e Robert-Alain

de,

D r e s s I e r Wolfgang Ulrich, 1990, W5tęp do

lingwistyki tekstu, Warszawa.

C o h e n Marcel,

1956, Pismo. Zarys dziejów, Warszawa.

D i r i n g e r David, 1972, Alfabet, czyli klucz do dziejów ludzko.<ci, Warszawa.
D

LI

n a j

Bogusław

1981 (red.), Studia nad polszczYZ1lą mówifmą Krakowa, Warszawa-

Kraków.

F u r d a 1 Antoni,

1973, Klasyfikacja

odmian

wspólczesnego

języka

polskiego,

Wro-

cław.

G i e y s z t o r Aleksander,

1973, Zarys dziejów pisma laciliskiego, Warszawa.

1 o d ł o w s k i Stanisław,

1979, Losy polskiej ortografii, Warszawa.

K I e m e n s i e w i c z

Zenon, 1953, O róinych

odmianach

w.ljJółczesnej polszczy-

my, Warszawa.

L u b a ś

Władysław

1976 (red.),

Miejska polszcZYZlla mówiona.

Metodologia

badali.

Materiały z konferencji

naukowej

w Sosnowcu

w dniach 20-21 VI 1974, Katowice.

Łoś

lan, 1917, Pisownia polska w przeszłości

i obecnie. Zagadnienia

i wnioski. Kra-

ków.

p i s ark

o w a

Krystyna.

1975, Składnia rozmowy telefimicznej,

Wrocław.

S c h a n k

Gerd,

S c h o e n t h a I

Gisela,

1983, Gesprochene

Sprache.

Eine

EiI!tWmmg in ForschungsallSirtze

und AnalysemetllOden,

wyd. II, Ttibingen.

S c h m i d t Siegfried,

1973, Texttheorie.

Problenle einet' Linguistik

der sprachlichen

Kommunikation,

Mtinchen.

S k u b a I a n k a

Teresa,

1978 (red.), Studia

nad składnią

polszczyzny

mówionej.

Księga referatów konferencji

po'<więconej składni i metodologii

baJtu! języka mówio-

nego (Lublin 6-9 X 1975), Wrocław.

T o I s t a j a

Swiet!ana,

1992, Tekst ustny w języku

i w kulturze, w: "Etnolingwisty-

ka", t. 5, Lublin.

W i I koń

Aleksander,

1987, Typologia odmian językowych

współczesnej

polszczyZllY,

Katowice.