Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład
Zróżnicowanie polszczyzny. Odmiany społeczne i terytorialne. Język pisany i mówiony. Style funkcjonalne polszczyzny
LITERATURA
E. Bańkowska, Z problematyki stylu, w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2003.
Grabias, Środowiskowe i zawodowe odmiany języka – socjolekty, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001
K. Handke, Terytorialne odmiany polszczyzny, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001
H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylistyka polska. Zarys, r. II Główne odmiany stylowe języka polskiego, Warszawa 2001
F. Nieckula, Język ustny a język pisany, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001
K. Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001
język warstw wykształconych; odmiana języka etnicznego mająca zasięg ogólnonarodowy, upowszechniana przez szkołę, media oraz literaturę, przeciwstawiana odmianom terytorialnym i środowiskowym , występuje przede wszystkim w wersji pisanej, wtórnie mówionej.
Język literacki - rozumiany także jako język literatury pięknej, styl artystyczny.
I. Język mówiony - pisany
…
Ja jutro nie mogę się urwać, bo jestem umówiony na wizytę, dzisiaj widziałem, że do Eldomu na Alejach przywieźli takie palniki, do tych kuchenek jak wasza, wiesz. No i radzę pójść szybko. Słuchaj jest sklep Eldomu na Alejach Krasińskiego między Smoleńską a tą księgarnią muzyczną, wiesz, znaczy PWM.
A to wiem, wiem…
No i tam widziałem na wystawie, a dzisiaj przechodziłem tamtędy.
Ale palniki jakie, to znaczy co?
No to, co jest u was rozleciałe, do tej Slabody, kuchenek Slaboda.
Dobra
Są i te większe, i te mniejsze, wiesz.
No to dziękuje ci strasznie. To oczywiście tam pójdę. To otwierają o jedenastej?
No o jedenastej otwierają. Po prostu boję się, że jakbym jutro nie wyskoczył, to…
Nie , a dlaczego masz skakać, skoro ja mogę skoczyć?
No wiesz, bo ci obiecałem, że będę się starał to ci załatwić.
Nic nie masz załatwiać, stary.
Ale… tylko tak nie bardzo jestem zorientowany, czy jednego typu były te kuchenki, tak że raczej żebyś wziął te palniki z domu, wiesz.
Człowieku, czy zdajesz sobie sprawę, jak wygląda taki palnik w środku; w ogóle trzeba zdrapywać nie wiem czym, bracie, w ogóle te kuchenki należałoby wyrzucić, od tego się zaczyna.
Słuchaj, no nie wiem, wiesz bo tamte obsady są dobre, tylko same palniki są do dupy, bo to cienka blaszka jest.
Właśnie, te obsady są złe.
Zobaczysz jak to tam…
To znaczy to, w co się wkłada palnik, a w tej chwili nawet palnik mi się rozpieprzył.
No a są palniki na wystawie, a może w środku jest jeszcze coś więcej, wiesz, ale dwa dni temu tam przechodziłem i nie widziałem tego, także chyba dopiero co przyszło. Chyba żeby nie mieli na wystawie. Tego też nie wiem.
No dobra, zobaczę, jutro będę tam.
(fragment rozmowy telefonicznej)
Przekaz mówiony |
Przekaz pisany |
|
Mówienie wiąże się raczej z bezrefleksyjnym użyciem języka, jest spontaniczne |
Pisanie, jako działanie w większym stopniu przemyślane, uporządkowane, łączy się z pewnym wysiłkiem
|
|
Tekst mówiony ma charakter ulotny: ginie w chwili powstawania
|
Tekst pisany przypomina swoją trwałością przedmioty materialne |
|
Długość wypowiedzi ustnych jest ograniczona przez możliwości człowieka w zakresie pojemności jego pamięci
|
Tekstom pisanym obce są ograniczenia związane ze zdolnością ludzkiego umysłu do percepcji, koncentracji |
|
Mówienie powiązane jest z kontekstem: sytuacją, realiami otoczenia, możliwością obserwowania reakcji rozmówcy |
W przekazach pisanych proces nadawania i odbioru komunikatu są od siebie oddalone w czasie i przestrzeni - wypowiedzi pisane uniezależniają się od sytuacji, w której powstały. |
Cechy języka mówionego
powtórzenia
anakoluty
zdania niedokończone, urwane
autopoprawki, wprowadzane przez wyrażenia to jest, to znaczy
składnia charakteryzująca się nadmiarem spójników (tzw. polisyndeton)
tok zdania - przerywany wyrazami retardacyjnymi i elementami prajęzykowymi
potok składniowy
równoważniki zdań i elipsy
dominującą formą wypowiedzi - dialog - role nadawcy i odbiorcy - przemienne (pisanie - charakter monologowy)
podwójne orzeczenia (wziął zrobił)
szyk - podporządkowany intencji komunikacyjnej – na pierwsze miejsce informacje ważne
związek z sytuacją – elementy odsyłające do rzeczywistości – np. zaimki wskazujące ten, ta to
nieprecyzyjne użycia słów (jechałam zupełnie pustym autobusem)
Dialekt (gwara) - (od gr. dialectos ‘sposób mówienia, rozmowa’), terytorialna odmiana języka; posługują się nią mieszkańcy wsi na jakimś obszarze kraju
Różnice wobec polszczyzny ogólnej :
cechy fonetyczne (np. sposoby realizacji poszczególnych głosek , akcentowania)
zasób leksykalny
gramatyka (fleksja, składnia)
5 dialektów: wielkopolski, małopolski, mazowiecki, śląski, pomorski
Regionalizmy - wyrazy lub właściwości języka (fonetyczne, fleksyjne ) typowe dla osób zamieszkujących jakiś region kraju i nie posługujących się gwarą.
Regionalizmy leksykalne
krakowska piętka, borówka, nagniotek, drzewko, bańka, pluskiewk, na pole - warszawska przylepka, czarna jagoda , odcisk, choinka, bombka, pinezka, na dwór
poznańska górka, tytka, antrejka, ryczka, modry, laczki , sklep, - to warszawskie poddasze, torebka, korytarz, stołeczek, niebieski, kapcie bez pięt, piwnica
Regionalizmy gramatyczne
ten por - obok ta pora, ten seler - obok ta selera,
krak. ta magiel, litra, beretka, krawatka
Regionalizmy fonetyczne
zakres użycia n tylnojęzykowego
tzw. wymowa udźwięczniająca
Spółgłoski na granicy wyrazów przed samogłoskami, a także przed [l, ł, m,n] wymawiane są na południu Polski zawsze dźwięcznie
wymowa warszawska wymowa krakowska
krzak róży [kszak ruży] - [kszag ruży]
kwiat nasturcji [kfiat nasturcji] - [kwiad nasturcji]
dźwięczne przedniojęzykowozębowe po spółgłoskach bezdźwięcznych święty, twój, chwała (tereny zachodnie i nadgraniczne)
h dźwięczne (kresy)
ł przedniojęzykowo-zębowe (tereny wschodnie)
III. Zróżnicowanie społeczne
Socjolekt (społeczna odmiana języka) - odmiana języka, którą posługują się wspólnoty połączone pewnym typem więzi społecznych, a także grupy ludzi wykonujących ten sam zawód. S. różnią się od języka ogólnego przede wszystkim słownictwem i frazeologią.
w grupach zawodowych (np. gwary zawodowe lekarzy, prawników, aktorów)- profesjolekty
w środowiskach działających nielegalnie, np. złodziei, więźniów (np. grypsera, odmiana języka używana przez przestępców, więźniów);
w środowiskach, w których dominują kontakty bezpośrednie, osobiste, indywidualne: w kręgach rówieśniczych i towarzyskich ( gwary środowiskowe, np. uczniów, studentów, karciarzy, szachistów).
Profesjonalizmy - wyrazy potoczne, używane w nieoficjalnych kontaktach osób wykonujących ten sam zawód.
gwary miejskie – byt historyczny
IV. Style funkcjonalne (stylistyczno-funkcjonalne odmiany języka)
Style funkcjonalne - zestawy środków językowych (leksykalnych, składniowych, brzmieniowych itp.) oraz konwencjonalne sposoby ich wykorzystania do ukształtowania wypowiedzi związanych z pewnymi sytuacjami komunikacyjnymi, społecznymi rolami nadawcy i odbiorcy, a także celami komunikacyjnymi mówiącego.
|
styl potoczny |
styl urzędowy |
|
styl naukowy |
styl artystyczny |
|
styl publicystyczno-dziennikarski |
styl religijny |
|
styl retoryczny (wystąpień publicznych) |
|