05.2009 - RECEPTARIUSZ - "OLEJE ROŚLINNE W RECEPTURZE."

maj 2009, nr 33/11 online

OLEJE ROŚLINNE W RECEPTURZE

Znanych jest prawie 100 różnych rodzajów olejów roślinnych, które mają różnorodne zastosowanie w
medycynie, dietetyce bądź w kosmetyce. Także w preparatyce leków recepturowych farmaceuci
wykorzystują te substancje, choć ich wybór najczęściej jest zawężony do kilku tradycyjnie
wykorzystywanych w przepisach olejów – rącznikowego, lnianego i rzepakowego.

Olej rycynowy – (Oleum ricini, Oleum Palmae Christi),
otrzymywany jest z nasion rącznika - Ricinus communis, przez
wyciskanie na zimno i dalszą obróbkę (m.in. wygotowanie). Nazwa
rośliny – rącznik, „dłoń Chrystusa” – pochodzi od kształtu liści
wyglądem przypominających ludzką dłoń. Warto nadmienić, iż nasiona
rącznika przed preparacją są toksyczne, ze względu na zawartość
toksalbuminy rycyny, powodującej aglutynację krwinek. Choć rącznik
nie jest charakterystyczną rośliną dla naszej strefy klimatycznej, bywa
czasami ozdobą ogródków, warto więc pamiętać o szkodliwości nasion,
zwłaszcza będąc opiekunem dziecka.
W recepturze aptecznej najczęściej używany jest do przygotowania
recept pro usu externo, niemniej nie można nie wsponieć o
przeczyszczającym działaniu tego surowca po spożyciu doustnym.
Głównym składnikiem jest gliceryd kwasu rycynolowego. Dzięki

niemu, a konkretnie dzięki obecnym w nim grupom hydroksylowym olej ten rozpuszcza się dobrze w często
używanym w recepturze alkoholu etylowym. Odróżnia go od innych olejów tłustych, a właściwość ta
wykorzystywana jest w przepisach na roztwory alkoholowe. Dodatek oleju rycynowego zmniejsza
właściwości wysuszające spirytusu, na przykład w poniższym przepisie na wcierkę do skóry głowy:

Rp.
Acidi salicylici 2,0
Tinct. Chinae 5,0
Ol. Ricini 3,0
Spiritus Vini 100,0
M.f. Solutio

Działanie natłuszczające i ochronne oleju rącznikowego sprawia, że stanowi on dobry składnik leków
dermatologicznych. Uważany jest także za dobry komponent wszelkiego rodzaju odżywek (m.in. domowych
specyfików regenerujących włosy, brwi czy paznokcie). Jest także dobrym rozpuszczalnikiem dla kwasu
salicylowego.

Rp.
5% Oliwka salicylowa 200,0
M.f. Solutio

Fot. 1. Nieroztarty kwas salicylowy w zimnym oleju
rozpuszcza się powoli.

Przepis zakłada rozpuszczenie kwasu salicylowego w oleju
tłustym. Rozpuszczalność kwasu salicylowego w oleju
rzepakowym jest niewielka (1:70-80), dużo lepiej rozpuszcza
się on właśnie w oleju rącznikowym (1:10). Przekroczenie
rozpuszczalności kwasu salicylowego – czy to w oleju
rącznikowym, czy rzepakowym – grozi wytrąceniem się tego
składnika z roztworu.
Pomimo iż w powyższej recepcie 10 g kwasu salicylowego
powinno się bez trudu rozpuścić już w 100 g oleju
rącznikowego, proces rozpuszczania wcale nie przebiega tak
łatwo. Wrzucenie nierozdrobnionego kwasu salicylowego do
zimnego oleju sprawi, iż przygotowanie recepty zajmie wiele
godzin. Aby możliwie szybko uzyskać klarowny roztwór
zalecane jest roztarcie kwasu salicylowego w moździerzu i
powolne rozrabianie go ogrzanym olejem.

Aptekarz Polski - 05.2009 - RECEPTARIUSZ - "Oleje roślinne w recep...

http://www.aptekarzpolski.pl/index2.php?option=com_content&task=v...

1 z 3

2009-08-29 14:21

Preparat stosowany jest na nadmiernie zrogowaciałą skórę
(np. w przebiegu łuszczycy lub łupieżu). Często zalecany przy

zmianach na skórze owłosionej, ponieważ ze względu na płynną postać łatwo go rozprowadzić. Wydając
taką oliwkę pacjentowi można doradzić nanoszenie jej za pomocą wacika. Stosując na skórę głowy, przy
włosach długich istotne jest ich dokładne odgarnianie. Preparat przed użyciem można lekko podgrzać. Przy
nasilonych zmianach głowę po zaaplikowaniu oliwki można owinąć ręcznikiem, lub czepkiem. Preparat
można zmyć po około 2 godzinach. Zmiękczoną łuskę należy delikatnie wyczesać. Ponieważ zmycie tłustej
warstwy może wymagać kilkukrotnego mycia głowy, dobrze jeśli pacjent ma dobrany delikatny szampon
lub inny łagodny preparat myjący.

Fot. 2. Po ogrzaniu zlewki na łaźni wodnej roztwór nabrał
klarowności, ale ciągle jeszcze widać nierozpuszczone
kryształki kwasu salicylowego.

Receptura ta bywała także przepisywana do zwalczania
ciemieniuchy u niemowląt. Obecnie oliwka salicylowa
przepisywana jest dzieciom bardzo rzadko ze względu na
obecność salicylanów. U dzieci poniżej 12 roku życia mogą
wywołać rzadki, ale bardzo ciężki w przebiegu zespół Reya.
Zapewne farmaceutom dobrze znany jest zakaz podawania
dzieciom preparatów aspirynopodobnych. Niemniej warto
zwrócić uwagę na fakt, iż istnieją doniesienia o występowaniu
zespołu Reya nawet po zastosowaniu miejscowym salicylanu
(żele do dziąseł, tabletki do ssania, maści).

Oleum lini – olej
lniany, otrzymywany jest
przez wyciskanie na
zimno

nasion

lnu

zwyczajnego - Linum
usitatissimum.

W

recepturze

aptecznej

występuje per se, ale
także wchodzi w skład
m.in. Sapo Kalinus. Olej
ten jest bardzo bogaty w
nienasycone

kwasy

tłuszczowe, dzięki czemu
zaliczany

jest

do

czynników aktywnych zwanych witaminą F. Warto wspomnieć, że gotowy preparat oleju lnianego - Linomag
w płynie, znajduje się w wykazie leków gotowych, które mogą być traktowane jako surowce
farmaceutyczne przy sporządzaniu leków recepturowych.

Rp.
Lini olei
Aqua Calcis aa 50,0
M.f. emulsjo

Powyższa recepta przedstawia skład tzw. Linimentum Calcis (Calcareum, wazolimentu wapniowego) –
mazidła stosowanego w leczeniu oparzeń (anticombustivum) i odmrożeń.
Składniki można odważyć bezpośrednio do butelki. Podczas zmieszania składników powstaje mydło
wapienne, które działa jak emulgator W/O. Nie należy martwić się faktem rozwarstwienia się tego
specyfiku. Tworząca się emulsja nie jest po prostu trwała. Należy natomiast pamiętać o wydaniu preparatu
z etykietą „zmieszać przed użyciem”.
Olej lniany zastosowany zewnętrznie działa natłuszczająco, przeciwzapalnie, przyspiesza regenerację
naskórka, działa łagodnie przeciwświądowo. Ponieważ odpowiednia kompozycja kwasów tłuszczowych w
oleju lnianym zapewnia odpowiednią płynność łoju skórnego paradoksalnie olej ten może być stosowany w
łojotoku, trądziku i zmianach zaskórnikowych.

Oleum rapae – olej rzepakowy, otrzymywany jest głównie z nasion
rzepaku, ale – o czym nie wszyscy wiedzą - również z nasion kapusty
rzepiku. Wchodzi w skład m.in. Unguentum leniens (maści
zmiękczającej wg FP VI).

Aptekarz Polski - 05.2009 - RECEPTARIUSZ - "Oleje roślinne w recep...

http://www.aptekarzpolski.pl/index2.php?option=com_content&task=v...

2 z 3

2009-08-29 14:21

Rp.
10% Oleum camphoratum
M.f. Solutio

Olej kamforowy jest roztworem kamfory w oleju rzepakowym. Tak,
jak w przypadku oliwki salicylowej proces rozpuszczania przyspieszymy
rozcierając kamforę i umieszczając zlewkę/moździerz z olejem i
kamforą na łaźni wodnej. Uwaga – zlewka musi być w tym czasie

przykryta, aby zapobiec ulatnianiu się kamfory. Oleum camphoratum wywiera działanie drażniące na skórę,
powoduje miejscowe przekrwienie, działa rozgrzewająco i przeciwbólowo.

Warto wspomnieć, że poszczególne oleje charakteryzuje tzw. proces schnięcia. Oleje schnące to oleje
roślinne, które dzięki zawartości estrów nienasyconych kwasów tłuszczowych po rozprowadzeniu w cienkiej
warstwie utleniają się, tworząc twardą, przejrzystą i elastyczną błonę. Zalicza się do nich olej lniany. Z kolei
oleje półschnące (np. rzepakowy) do pełnego stwardnienia potrzebują wstępnej polimeryzacji. Natomiast
oleje nieschnące nie podlegają utlenianiu i w żadnych warunkach nie twardnieją tj. olej rycynowy.

Roztwory olejowe łatwo ulegają jełczeniu. Powinny być przechowywane w szczelnie zamkniętych
naczyniach, w chłodnym miejscu i zabezpieczone przed światłem. Zarówno przy przygotowywaniu, jak i
przy pakowaniu takich roztworów należy korzystać z utensyliów i naczyń dokładnie wysuszonych.

mgr farm. Olga Sierpniowska

fot. autorki

Zamknij okno

Aptekarz Polski - 05.2009 - RECEPTARIUSZ - "Oleje roślinne w recep...

http://www.aptekarzpolski.pl/index2.php?option=com_content&task=v...

3 z 3

2009-08-29 14:21