POLSKA POEZJA ŚWIECKA XV WIEKU

WSTĘP

I. Rozwój poezji w Polsce do XV w.

1. Tzw. poezja „ludowa” - twórczość przedchrześcijańska zaliczona do

folkloru, niegodna uwieczniania (cudzoziemcy nie znali j. polskiego;

pogaństwo). Poezja „ludowa” w Polsce okresu przedpiśmiennego obejmowała

pieśni obrzędowe: weselne, żałobne, związane z cyklem przyrodniczym

(wiosenne, sobótkowe, żniwne), pieśni dziewczęce i biesiadne, wykonywane

przy rytmicznym klaskaniu w dłonie (prawdopodobnie miało to znaczenie

magiczne). Była to poezja meliczna (przeznaczona do śpiewu) oparta na

wyraziście zaznaczonym rytmie, rzadziej rym i akompaniament

instrumentalny. W późniejszym okresie kronikarze wspominają o pieśniach

okolicznościowych, opiewające wydarzenia znaczące dla państwa lub

poruszające umysły współczesnych Polaków (prawdopodobnie tworzono także

ballady – pozostaje to jednak w sferze domysłów, nie są zaliczane do dziejów

literatury polskiej.

Poezja polsko-łacińska. W Polsce zaczyna się od działalności duchownych.

Pojawia się najpierw proza: od około 970 r. rocznik biskupa misyjnego

Jordana, żywot św. Wojciecha (1004 r., autor Brunon z Kwerfurtu). Dopiero

później pojawia się poezja: sekwencja o św. Wojciechu, wcześniej

występowały wiersze nagrobne, epigrafy.

Twórcą świeckiej liryki był Anonim tzw. Gall, który w tekst „Kroniki” pisanej

prozą wplótł zróżnicowane gatunki poezji. Wprowadził także tzw. wiersze

rytmiczne, oparte na akcencie wyrazowym, wyrównaniu liczby zgłosek w

wersach (izosylabizm) i na rymach.

Mistrz Wincenty Kadłubek w „Kronice” zastosował dialogi postaci

alegorycznych wyrażających żal po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego.

W XIII w. rozwija się liryka religijna, często poświęcona polskim świętym:

św. Wojciechowi, św. Stanisławowi i św. Jadwidze Śląskiej. Autorem dwóch

sekwencji o św. Stanisławie był Wincenty z Kielczy – autor hymnu „Gaude,

mater Polonia” („Raduj się, matko Polsko”); kanonizowano go w 1253 r.

W następnym stuleciu zachowało się 28 sekwencji. Nadal odnoszą się do

głównych patronów polskich, ale oprócz nich uwzględnieni zostają św. Paweł i

św. Jan, Męczennicy oraz Matka Boska, której poświęcono 8 utworów.

Mistrzem sekwencji o wszystkich świętych jest biskup poznański Jan Łodzia z

Kępy, który układał również antyfory i prawdopodobnie hymny.

Więcej tematów świeckich pojawia się po 1400 r., m.in. dzięki odnowionej

działalności Akademii Krakowskiej; także wtedy rozkwit przeżywała liryka

religijna.

Poezja polska. Na przełomie XII/XIII w. powstały spolszczenia „Dekalogu”,

które najczęściej śpiewano podczas nabożeństw.

Tropy rezurekcyjne – „Krystus z martwych wstał je” – XIV w., urzeka prostotą

i pięknem wyrazu.

Na przełomie XIV/XV w. powstały najstarsze znane pieśni pasyjne i maryjne.

Powstało ok. 10 utworów poezji w j. polskim sprzed XV wieku, mają charakter

ściśle religijny. Później doszły kolędy, pieśni o świętych, utwory związane z

nabożeństwami roku liturgicznego.

II. Polska poezja świecka XV wieku

Problem „świeckości”

W tym okresie był problem z rozróżnieniem poezji świeckiej i religijnej. Poezja

świecka to twórczość „powstająca i funkcjonująca poza zasięgiem kulturowych i

ideowych wpływów Kościoła”. Jeśli przyjąć tę definicję, to zasób znanych wierszy

świeckich z XV wieku ograniczałby się do ok. 10 utworów.

Zasób i charakter polskiej poezji świeckiej

- mało utworów świeckich w Polsce

- zacofanie względem kultur Zachodu

- w Polsce nie wykształciła się instytucja rycerstwa na wzór zachodni, która we

Francji, Niemczech i Czechach odegrała istotną rolę w powstaniu liryki miłosnej i

epiki przygodowo – miłosnej

- przekaz ustny – tekstów nikt nie zapisywał, dlatego wg duchownych niewiele

znaczyły

- przyczyną dawnych zniszczeń zasobów bibliotecznych były liczne wojny i pożary,

łupieskie najazdy, rabunkowe działania zaborców

Charakter użytkowy utworów: poezja uczy, napomina, ostrzega, informuje o

zdarzeniach, pomaga zapamiętywać układ świąt czy trudne reguły ortograficzne.

Wiersze najczęściej odzwierciedlają życie współczesne, zawierają rysy obyczajowe i

społeczne, niejednokrotnie zabarwione humorem. Są to w znacznej większości utwory

anonimowe, spisywane z pamięci, dlatego wybrakowane. W manuskryptach pozostały

do XIX wieku.

Uprawiane gatunki pieśni: satyra, dialog, „spór” postaci alegorycznych, epigramat,

wierszowany list miłosny. Grupy tematyczno – funkcjonalne: poezja obyczajowa,

wiersze satyryczne, utwory okolicznościowe i polemiczne, poezja dydaktyczna

związana ze śmiercią, poezja miłosna, eksplicity i marginalia oraz wiersze

mnemotechniczne.

III. Poezja obyczajowa

- Słoty tzw. „Wiersz o chlebowym stole” – powstał na początku XV w., autorem może

być Przecław Słota. Autor związany z dworem Tomka z Węgleszyna (podczaszego

krakowskiego) oraz Jadwigi i Jagiełły, opisuje obyczaje rycerskie późnego średniowiecza

i realia dworu feudalnego (hierarchia); rozpoczyna i kończy się inwokacją do Boga

(prośba o natchnienie i łaski), pochwała stołu, krytyka niewłaściwego zachowania,

wskazówki, hołd złożony płci pięknej; wyszydza błędy (karykatura i satyra): nieumycie

rąk, łapczywość, przepychanie się do misy, milczenie, nadmierna gadatliwość,

zajmowanie nienależnego miej-sca; hołd dla niewiast spowodowany kultem maryjnym,

prawno-obyczajową naturą (dobre imię matki); styl prosty, środki ekspresji (np. dosadne i

praktyczne porównania), brak jedności zgłoskowej (od 6 do 11 sylab, najczęściej 8) i

rymowej. Jest to pierwszy utwór polski podpisany przez autora.

- tzw. „Wiersz o wybieraniu żony” – piosenka ludowa przytoczona w kazaniu dotyczącym

wesela w Kanie Galilejskiej. Kazanie o małżeństwie radzi, aby by żonę wybierać nie ze

względu na urodę i posag, lecz na dobre obyczaje. Uroda przemija, bogactwa nie są

trwałe, a dobre obyczaje pozostają.

IV. Wiersze satyryczne

- „Satyra na chytrych kmieciów” („Satyra na leniwych chłopów”) – ok. 1483. Jest to

odbicie wzrastającego konfliktu społecznego – coraz większe folwarki wymagające taniej

siły robocze; zwiększenie wymagań wobec zamożnych kmieci (pańszczyzna sprzężajna –

jeszcze w XIV w. tylko kilka dni w roku, w XV w. 1-2 dni tygodniowo). Kmiecie mogli

bronić się w sądach, jednak wybierali sabotaże, niedbale wykonując prace przewidziane w

ramach pańszczyzny. Nie z lenistwa wychodzą późno z pracy, posługują się gorszymi,

łatwo psującymi się narzędziami, wprzęgają chore bydło, pracują byle jak, a wszystko to

robią z premedytacją. Kmiecie są chytrzy, przebiegli – starają się maskować sabotażowe

działania. Autor proponuje zwiększenie nadzoru nad pańszczyzną; ukazuje wieśniaka w

kilku sytuacjach i odkrywa jego obłudę. Treść satyry uporządkowana jest wg pewnych

reguł retorycznych. Rozpoczyna ją zwięzła teza o charakterze sentencji, która zakłada

przebiegłość i nieszczerość kmieci wobec panów. Później występuje obszerny materiał

dowodowy. Barwna i szczegółowa narracja odwołuje się do realiów pracy na roli, ukazuje

wieśniaka w różnych sytuacjach, które odsłaniają właściwy charakter jego działań. Utwór

zamyka wniosek, który dobitnie potwierdza maskowaną przebiegłość wieśniaków. Poza

licznymi epitetami brak znaczących środków ekspresji. Wartość literacka polega przede

wszystkim na ukazaniu wyrazistego, szczegółowego, satyrycznego obrazka pracy

pańszczyźnianej. Satyra ta jest dokumentem konfliktów społecznych późnego

średniowiecza oraz stosunków ekonomiczno-socjalnych XV-wiecznej wsi polskiej.

- Drobne wiersze:

- „Satyra na księży” 1414 – krytyka zepsucia obyczajów duchowieństwa: nadużycie

trunków, sianie zgorszenia, obniżenie prestiżu kapłaństwa; wpływ krytyki Husa.

Utwór wyszydza księży

- „Dworak szkoda” 1495 lub 6 zapisany na kartach „Kalendarza astronomicznego” –

charakterystyka 9 stanów (według płci, wieku, sytuacji rodzinnej…): chłop skory

do zwady, żebrak obłudny, mnich rozpustny. Jedynie panny i mężatki są źródłem

radości i pociechy.

- „Kolęda się z Allelują zwadziła” – 2. połowa XV w., charakter satyryczny a zarazem

obyczajowy. Utwór należący do gatunku kolęd, nawiązuje do motywów zaczerpniętych z

liturgii – nie pełni jednak funkcji liturgicznej. Tematem jest „świecki” spór alegorycznych

postaci: Kolędy i Allelui o to, która z nich jest ważniejsza w ciągu roku liturgicznego,

wzajemnie zarzucają sobie uchybienia. Autor pochodzi ze środowiska zakonnego. W

utworze znaleźć można bogate słownictwo, czasem wyrażenia dosadne, żarty słowne.

V. Utwory okolicznościowe i polemiczne

- „Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku” – tematem utworu wydarzenia

życia publicznego. Pieśń nie wskazuje konkretnie czasu opisywanych zdarzeń. Zygmunt

prowadził krucjaty antyhusyckie (1420-1424); drwina z króla; wyrażenia dosadne i

przysłowiowe, obelżywe epitety. Pieśń pochodzi ze Śląska, przez to w tekście występują

wpływy czeskie. Utwór opiewa sukcesy Czechów i niepowodzenia wypraw króla

Zygmunta Luksemburczyka. Utwór przeznaczony był do śpiewania – pieśń mogła mieć

charakter epickiego recytatywu.

- Andrzeja Gałki z Dobczyna tzw. „Pieśń o Wiklefie” – autor był profesorem, wykładał na

Aka-demii Krakowskiej. Zainteresował się nauką Wiklefa, a następnie Husa. Dzieło

napisane w 1449 r.. Jest pieśnią polemiczną i agitacyjną, przepojoną żarliwą wiarą w

dziejowe znaczenie nauki Wiklefa i namiętną krytyką fałszu i nadużyć Kościoła

rzymskiego. Utwór składa się z 3 części: 1. pochwała angielskiego reformatora i

zalecenie jego nauki tym, którzy szukają prawdy; 2. historia Kościoła, zmaganie się

„czystej” nauki Chrystusowej z „wymysłami” papieża i duchowieństwa; 3. pokonanie

antychrystów (utożsamienie z duchowieństwem katolickim) będzie oznaczało osiągnięcie

wewnętrznego spokoju. Pokonać ich można tylko słowem Chrystusa, czyli Ewangelią.

Pieśń kończy się modlitwą o dobrych kapłanów, którzy kierując się prawdą, doprowadzą

wiernych do Chrystusa.

- „Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” – pamflet polityczno-społeczny. Relację z

tego wydarzenia zawarł też Długosz w swoich „Rocznikach”. Wydarzenie opisane w

utworze miało miejsce 16.07.1461. Andrzej Tęczyński był starostą rabsztyńskim. W

utworze do czynienia mamy z antagonizmem stanowym między szlachtą (mającą

pieniądze i władzę) a mieszczaństwem (dużo pieniędzy, niewiele praw). Autor opowiada

się o stronie Tęczyńskich; kieruje obelżywe określenia w stronę pospólstwa i rajców

krakowskich; odpowiednio naświetla wydarzenia (przychylnie dla szlachty), „dorabia”

fakty, wyraża współczucie i pochwały dla zamordowanego, podkreśla zwłaszcza jego

zalety; brak relacji z całego zdarzenia (zwłaszcza przyczyn). Rymy zewnętrzne i

wewnętrzne.

VI. W KRĘGU ŚMIERCI – POEZJA DYDAKTYCZNA

Temat śmierci i umierania szczególnie korzystne warunki do swego rozwoju napotkał

w średniowieczu, a jeszcze chyba bardziej pod koniec tej epoki. W XIV i XV wieku częste

podejmowanie tematu śmierci w literaturze było spowodowane znacznym nasileniem się tzw.

klęsk żywiołowych, a więc przede wszystkim epidemii chorób zakaźnych („czarna śmierć”

szalejąca w 1348 r.), głodów oraz ustawicznych wojen. Te właśnie czynniki przyczyniły się

do tego, że ludzie zaczęli oswajać się ze zjawiskiem ciągle obecnej masowej śmierci. Dlatego

też właśnie w literaturze człowiek średniowiecza mógł znaleźć odpowiedzi na nurtujące go

kwestie odnośnie umierania.

Bardzo ważnym motywem w literaturze średniowiecza był Danse macabre, czyli

„taniec śmierci”. Pojawił się on na terenie Francji i Niemiec w połowie XIV wieku.

Pierwotnie stanowił monolog umierających, a później rozwinął się w dialog żywych

z umarłymi, którzy pojawiali się w roli wysłanników Śmierci, by porwać żyjących ludzi do

upiornego tańca. Wreszcie rolę zmarłych przejęła Śmierć, która do swego tańca zapraszała

najczęściej 24 przedstawicieli różnych stanów i godności niezależnie od ich wieku – od

papieża, cesarza i króla aż po matkę i dziecko w kołysce. Wśród partnerów Śmierci można

znaleźć także cesarzową, kardynała, biskupa, księcia, opata, rycerza, mnicha, jurystę,

kanonika, lekarza, szlachcica, kupca, lichwiarza, zakonnicę, żebraka, kucharza i chłopa.

Podstawowe grupy utworów:

1)

teksty „contemptus mundi” („wzgarda świata”) – gł. XI i XII w., tematyka: marność

rozkoszy i nieubłagana śmierć, która dosięgnie każdego człowieka

2)

skargi i żale – tematyka: oczekiwanie na nadejście śmierci, refleksje i przeżycia.

3)

dialogi – spotkanie osoby żywej z martwą lub upersonifikowaną śmiercią, XII i XIII

w.

4)

dance macabre – XIV w., tematyka: porwanie do tańca 24 przedstawicieli wszystkich

stanów, godności i wieku.

5)

traktaty – „sztuka dobrego umierania” („ars bene moriendi”), pocz. XV w., m.in.

Mateusza z Krakowa (walka diabła i aniołów o duszę człowieka, pokusy i ich

zwalczanie, wiele ilustracji). Były to podręczniki przygotowujące do śmierci, by po

przekroczeniu jej bram ukazywała się droga do zbawienia.

„ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ”

To jeden z najcenniejszych, a zarazem najobszerniejszych (posiada 498 wersów)

zabytków średniowiecznej poezji świeckiej w języku polskim. Jest to utwór o charakterze

dydaktycznym. Miał on bowiem przygotować człowieka do śmierci i oswoić go z nią. Utwór

rozpoczyna się od dwóch apostrof. Pierwsza mająca charakter inwokacji zwrócona jest do

Boga z prośbą o pomoc w pisaniu tego tekstu „ku Twej fały rozmnożeniu/ Ku ludzkiemu

polepszeniu!”.W ten właśnie sposób autor uzmysławia czytelnikowi, że tekst będzie pełnił

funkcję dydaktyczną. W drugiej apostrofie autor zwraca się do wszystkich ludzi, co wskazuje

na uniwersalność tematu, a także na dużą wagę spraw, które w tekście zostaną przedstawione:

„Wszytcy ludzie, posłuchajcie,/ Okrutność śmirci pozna[j]cie!”. Akcja utworu rozgrywa się w

opustoszałym kościele, a czytelnikowi ukazany został dialog człowieka ze Śmiercią. O

człowieku wiadomo tylko tyle, że na imię miał Polikarp i był „mędrcem wielikim, mistrzem

wybranym”, a więc partnerem Śmierci został uczony. Jednak mimo, iż jest człowiekiem

mądrym – dla Śmierci jest tylko „wiłą” (czyli błaznem), „nieborakiem”, „ubogim żakiem” i

„barzo głupi”. Śmierć ma nad nim zatem przewagę nie tylko fizyczną, ale także intelektualną.

Można więc wywnioskować, że dla człowieka umysł okazuje się bezradny wobec potęgi, jaką

jest niewątpliwie Śmierć.

Śmierć w utworze natomiast została tak scharakteryzowana, że czytelnik z łatwością

może ją ujrzeć oczami wyobraźni. Nie jest to szkielet, lecz nagi, przepasany jedynie chustą,

rozkładający się trup kobiecy. Jest chuda, blada, łysa, ma pożółkłą twarz, nie ma nosa i warg,

z oczu płynie jej krew, wypinając żebra wymachuje trzymaną w ręku kosą (kosa jest

najczęstszym atrybutem Śmierci występującym w ikonografii średniowiecznej). Tak

przedstawiona Śmierć miała wywołać w czytelniku uczucie odrazy, wstrętu, ale także miała

przerażać i przejmować grozą. Ten efekt w utworze z pewnością został osiągnięty, ponieważ

Mistrz Polikarp mdleje i upada na ziemię.

W utworze na prośbę Mistrza Polikarpa Śmierć przedstawia swoje pochodzenie. Otóż

momentem jej poczęcia było złamanie zakazu przez Ewę w Raju, gdy zerwała owoc z drzewa

wiadomości dobrego i złego, a narodziny spowodował Adam kosztując jabłka uwalniając

w ten sposób zawartą w nim Śmierć. Tak więc umieranie ma związek z grzechem, a śmierć

można traktować jako narzędzie kary w rękach Boga. Jak wiemy z Biblii – ze śmiercią

zwyciężył jedynie Chrystus poprzez zmartwychwstanie.

Śmierć ma w utworze różne oblicza: jest groźną władczynią, jest również mistrzem

(narrator i Śmierć wspominają o jej szkole, w której uczą się oszuści i zdrajcy, kanonicy

i proboszcze, lekarze). Jest kaznodzieją, ponieważ porusza z Mistrzem Polikarpem kwestie

natury teologicznej i moralnej, ilustruje to przykładami, ostrzega, ale także radzi. Jest też

katem, ponieważ przedstawia rodzaj swej działalności: zabija, łamie kości, sprawiedliwie

karze. Można więc śmiało powiedzieć, że Śmierć panuje nad całym światem, egzekwuje

prawa, jest katem, mistrzem w swojej szkole i kaznodzieją, który napomina błądzących.

Śmierci nie da się przekupić, ani uciec przed nią, gdyż – jak sama twierdzi – to Bóg dał jej

takie zadanie, a ona tylko „umie to działo cudnie”. Jednak w utworze znaleźć można oznaki

także „dobrej śmierci” – ci, którzy wiedli dobre życie nie muszą lękać się śmierci. W

wypowiedziach Śmierci pojawiły się zasady głoszone w XV-wiecznych traktatach o „sztuce

dobrego umierania”. Świadomość powszechności śmierci, której nie da się uniknąć, miała

skłaniać ludzi do refleksji nad przyszłym życiem i nad środkami służącymi osiągnięciu

zbawienia.

Śmierć jest straszna i groteskowa, popędliwa, nerwowa, jest to postać bardzo ruchliwa

i energiczna, co podkreśla jej język (wyrażenia obrazowe, dobitne i rubaszne); Mistrz odnosi

się do niej z wielkim szacunkiem i respektem; „Rozmowa…” jest satyrą na duchowieństwo,

złych mnichów, karczmarzy… widoczny duży realizm w gromadzeniu szczegółów, wiele

przenośni, obrazowe porównania, synonimy (zwłaszcza odnoszące się do śmierci); przeważa

8-zgłosko-wiec i rymy dokładne.

- „SKARGA UMIERAJĄCEGO”

Tzw. „Skarga umierającego” – ok. XV w., pieśń zawiera 22 zwrotki 4 wersowe,

abecedariusz (czyli każda zwrotka zaczyna się od innej litery alfabetu) lub akrostych

alfabetyczny charakterystyczny dla średniowiecznych „skarg”. Człowiek na łożu śmierci

czuje strach przed nieznanym (nie zapewnił sobie podczas życia zbawienia), wyraża żal z

powodu opuszczenia dóbr doczesnych oraz rozgoryczenie (fałszywe współczucie krewnych).

Robi rachunek sumienia: zgrzeszył chciwością, rozpustą, zaniedbaniem obowiązków

religijnych, przeżywa męki fizyczne i duchowe doprowadzają go do spowiedzi, skruchy,

przyjęcia Komunii Świętej i ostatnie-go namaszczenia, sporządza sprawiedliwy testament

(czyli wspiera Kościół). W jego duszy rozgrywa się walka pomiędzy dobrem a złem

(psychomachia).Choremu wskazuje się sposób naprawienia błędów: spowiedź, wzbudzenie w

sobie skruchy, przyjęcie Komunii św. oraz ostatnie namaszczenie. Zaleca się też wyrównanie

wszystkich rachunków ziemskich: zabezpieczenie bytu najbliższej rodzinie przez

sporządzenie dobrego testamentu, materialne wsparcie Kościoła i ubogich, wyrównanie

wszelkich długów materialnych i moralnych. Umierający w zwrocie do Boga wyraża swój żal

doskonały, a także podkreśla swoją jedną zasługę – wytrwałość w wierze. Pieśń kończy się

apelem do żywych: konający prosi o wręczenie mu gromnicy oraz przestrzega, by lepiej

przygotowali się do śmierci.

- „Oto usta już zamkniona” – dokończenie „Skargi umierającego”, relacja z sytuacji w

domu po śmierci męża i ojca, spór o spadek, udany lament żony i dzieci (wypada

rozpaczać), podkreślenie marności spraw ziemskich, zmarły znajduje się na marginesie tej

krzątaniny.

- tzw. „Pieśni Sandomierzanina” – dwie pieśni o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim

(religia + świeckość):

1)

„Mękę Bożą spominajmy” – wykład moralny lub alegoryczny dotyczący każdego z

ostatnich siedmiu słów Chrystusa; exemplum (przykład), je-den epitet o silnym

zabarwieniu emocjonalnym: w potrzebach należy uciekać się do Boga, a nie do

czarownic „przeklętych”.

2)

„Mamy wszyćcy k temu się dziś brać” („Pieśń o gniewie Pańskim”) – cechy

modlitwy, kazania (exempla) i apelu moralno-politycznego; te-matem lęk przed

gniewem Boga; napiętnowanie hazardu; przykłady wojen i rzezi (m.in. Troja,

Sandomierz); wezwanie do poprawy i podję-cia walki z poganami; rozważania

zamyka prośba o zmiłowanie i przy-jęcie do Królestwa Niebieskiego; występują tu

motywy antyczne; ostat-nia zwrotka to poetycki podpis (Chrystusowy kapłan).

3)

nia zwrotka to poetycki podpis (Chrystusowy kapłan).

VII.

Poezja miłosna.

- miłość nie odgrywała dużej roli w poezji, którą spisywali duchowni; autorami wierszy

miłos-nych byli głównie żacy.

- „Chcy ja na pannu żałować” – ok. XIV w., „cantilena inhonesta” (piosenka

nieprzyzwoita), opis zalotów: od niechęci przez igraszki do złamania oporu panny; topika

aluzyjna (odwołania do realiów ludowych); brak obfitości środków stylistycznych: tylko

jedno porównanie, jeden epi-tet, liczne zdrobnienia i zwroty do panny, dwuznaczniki i

symbole (zwłaszcza o podtekście erotycznym – wieniec pierzyna).

- ułamki erotyków – wplecione w dysputy i traktaty religijne (najważniejszą zasadą przy

przepi-sywaniu było nie marnować pergaminu!); krótkie „westchnienia”: „Ach, miły

Boże, toć boli” i „Ach, miłość, coś mi uczyniła”, przypowieści i zaklęcia „Miłuj, miła,

miłuj wiernie”.

- wierszowane listy miłosne – ok. XV w., siedem łacińskich i sześć polskich; „Dawnom

zwiedził cudze strony” – odnaleziony ideał kobiety, przysięga wierności, lojalności…

liczne powtórze-nia („żałość”), dwa epitety: „śliczna” i „wszech śliczna”; „W jedności,

stałości serca mego” – bogatszy niż poprzedni, pisany według średniowiecznych

podręczników epistolografii (artes dictaminis), rozpoczyna się zapewnieniem o ochronie i

poufności wyznań, pozdrowieniem i wyznaniem miłości (świadkiem Bóg), opis siły

uczucia, tęsknoty (pragnienie spotkania) i mąk miłosnych, autor prosi o odpowiedź, znów

zapewnia o stałości, zaufaniu i życzliwości, opis stanu psychicznego zakochanego, kończy

dwukrotnym powierzeniem ukochanej Bogu, brak podpisu (dla bezpieczeństwa), P.S. do

posłańca o pozdrowienie, zaniesienie listu i przeczyta-nie jej; wiele zwrotów, epitetów,

liczne synonimy, sytuacje nieprawdopodobne i paradoksy.

VIII. Eksplicity i marginalia.

- eksplicit – formuła na końcu utworu, oznajmiająca zakończenie całości lub części,

najczęś-ciej: „Tu kończy się”

- marginalia – hasła, tytuliki odpowiednich ustępów tekstu, czasem drobne wierszyki

zawierają-ce myśli przepisywaczy i czytelników, np.: o jedzeniu, pieniądzach, aforyzmy,

przysłowia, za-gadki, zaklęcia, podziękowania do Boga, prośby o błogosławieństwo i

szczęście, czas i miej-sce zrobienia kopii, podpis kopistów.

IX.

Wiersze mnemotechniczne.

- wokabuły wierszowane – sprawują funkcje poezji (dydaktyczna i mnemotechniczna, czyli

uła-twiająca zapamiętywanie), ważny rym i rytm, słowniki (wokabularze łacińsko-

polskie).

- cyzjojany – wierszowane kalendarze (oznaczanie dat świąt nieruchomych i dni

poszczegól-nych świętych w ciągu roku), na jeden miesiąc przypadają dwa wersy (tyle

sylab, ile dni w miesiącu, święto przypada na ten dzień, gdzie pada imię patrona); XIII w.

w Niemczech; pol-skie najstarsze z początku XV w.: cyzjojany płockie i wrocławski,

zawierają treści religijne; cy-zjojan kłobucki – tekst gospodarczy (zawiera wskazówki i

dotyczy spraw wiejskich), wymienia nazwy miesiąca; „Wiersz o miesiącach” ok. 1455 –

nazwy miesięcy i ich charakterystyka.

- Jakub Parkoszowic i „Obiecadło” – pierwsza połowa XV w., pierwszy w dziejach traktat

o or-tografii polskiej; wstęp anonimowy; inspiracją dla Parkoszowica była praca Husa o

reformie

ortografii

czeskiej;

niepraktyczność

i

niekonsekwencja;

wiersz

mnemotechniczny – zasady je-go pisowni.

X.

Wersyfikacja.

- na przełomie antyku i średniowiecza zanika iloczas, ale nadal układane są wiersz

metryczne na starych zasadach, potem stopniowo stała liczba sylab, akcenty i rymy, na

literaturę polska oddziałuje czeska; kilka systemów wersyfikacji: asylabizm (najczęściej

8- lub 13-zgłoskowiec), sylabizm względny i sylabizm ścisły.

- rymowanie – zjawisko niestałe, paroksytony z oksytonami (wielozgłoskowe i

monosylaby); przestrzeń współdźwięczności (półtorazgłoskowa do jednozgłoskowej) lub

jednej samogłoski, asonanse, rymy gramatyczne (od rzymskiej retoryki; przeklęknął –

stęknął), rym styczny, parzysty, czasem potrójny, rym tylko dodatek; rzadko pojawia się

przerzutnia; w pieśniach równa liczba sylab.

TEKST

Zgodnie ze spisem lektur, w tej pozycji obowiązują nas utwory: „Wiersz o chlebowym

stole” oraz „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Oba te utwory szczegółowo

omówiłam i streściłam we wstępie, dlatego tu już ich nie kopiuję ;)