Dekonstrukcjonizm w teorii literatury – Ryszard Nycz

1. Dekonstrukcjonizm – literaturoznawcza orientacja ukształtowana przez

badaczy amerykańskich (Jonathan Culler, Harold Bloom, Paul de Man,

Hartman) zainspirowanych filozoficzną twórczością Jacquesa Derridy.

a. Za moment inauguracyjny uważa się referat Derridy Struktura, znak i

gra w dyskursie nauk humanistycznych (1966).

b. Dojrzałą postać nurt osiąga na przełomie lat 70. i 80.

2. Najistotniejsze dla dekonstrukcjonizmu jest zakwestionowanie nie tylko

istniejących do tej pory teorii literatury, lecz także powszechnie

akceptowanych pojęć, metod i założeń. Opierał się on zatem na całkowitym

przewartościowaniu myślenia o kulturze.

3. Filozofia i literatura to modelowe przykłady dwóch różnych aspektów

wszelkich dyskursów.

a. Dekonstrukcjonizm zakłada, że tak naprawdę wszelkie rodzaje

dyskursów są zbudowane tak samo. Filozofia i literatura stanowią

najklarowniejsze przykłady dwóch różnych aspektów semantycznej

organizacji każdego tekstu.

b. Filozofia – filozofowie zazwyczaj odżegnują się od wszelkich

związków z pisarstwem, uważając, że język, którym piszą swoje teksty,

jest językiem absolutnie przezroczystym, neutralnym, wolnym od

wszelkiej retorycznej organizacji i służącym do przekazywania czystej

myśli. Derrida zaś zwraca uwagę na to, że ślady retorycznej organizacji

(tropy, figury i strategie

retoryczne etc.) mogą zostać w

tekstach

filozoficznych

zdekonspirowane przy uważnej

lekturze. A zatem nawet

najbardziej

przezroczysty

dyskurs nie pozostaje wolny od

zabiegów typowych dla

literatury.

c. Literaturę z kolei postrzega się zazwyczaj jako zupełnie inny od

filozoficznego sposób wyrażania wiedzy o świecie – sposób

afilozoficzny i aintelektualny. Tymczasem u podstaw każdego tekstu

literackiego tkwią opozycje metafizyczne, które zostały ukształtowane i

wypracowane na gruncie filozofii.

c.i. Myśl w filozofii zachodniej zawsze zorganizowana jest przy

pomocy binarnych opozycji (np. bycie/nicość; istoty/zjawiska;

wewnętrzne/zewnętrzne;

rzeczywistość/przedstawienie;

rzecz/znak; dobro/zło; prawda/fałsz; duch/materia;

bezpośrednie/zmediatyzowane etc.). opozycje te są zbudowane

hierarchicznie – pozytywnie wartościowany jest zawsze ich

pierwszy człon, drugi zaś postrzegany jest jako coś

dodatkowego i wtórnego względem pierwszego.

4. Dekonstrukcja jako metoda polega na docieraniu do głębokich warstw

semantycznej organizacji, które nie zostały dostrzeżone przez autora (a zatem

nie zostały refleksyjnie stematyzowane), ale są w tekście obecne. Dąży się

więc do konfrontacji między tym, co bezwiednie stosowane i nieświadomie

zakładane, z tym, co wprost wyrażane i argumentowane w tekście.

a. Metoda ta zakłada, że dla każdej binarnej opozycji, którą odnaleźć

można w tekście, odnaleźć też można dodatkowy element, który nie

daje się ująć w jej ramy, a zatem podważa jej sens.

b. W ten sposób podważa się możliwość dania jakiejkolwiek stałej i

zamkniętej interpretacji danego tekstu. Każde dzieło samo podważa

sensy, które głosi. Nie istnieje zatem jedno określone i jednolite

rozumienie tekstu ani jedno jego właściwe znaczenie, które czytelnik

musiałby odkryć.

c. Metoda czytania dekonstrukcjonistycznego dąży do rozłożenia danej

opozycji i usytuowania jej w innym kształcie. Proces ten powinien

przebiegać wedle następujących dwóch punktów:

c.i. Wykazania, że dana opozycja (np. mowa/pismo) jest narzucona

przez metafizykę i ideologię

c.i.1.

Wydobycie na jaw presupozycji i roli, jaką gra

ona w systemie wartości metafizycznych

c.i.2.

Ukazanie, jak zostaje ona unieważniona w

tekstach, które ją głoszą.

c.ii. Zachowanie opozycji

c.ii.1.

Posługiwanie się nią w rozumowaniu (określenie

specyfiki każdego z jej członów).

c.ii.2.

Przywrócenie jej po nadaniu jej innego statusu.

d. Powyższą metodę Derrida zastosował np. wobec opozycji

mowa/pismo, która znalazła się w Kursie językoznawstwa ogólnego de

Saussure’a. De Saussure uważał pismo za coś niewartego uwagi, gdyż

według niego stanowiło ono tylko odbicie mowy, a więc przedstawienie

przedstawienia. Tymczasem Derrida w piśmie właśnie, dotąd

identyfikowanym jako dodatkowe i wtóre względem, rozpoznaje

generalne i modelowe cechy obu członów opozycji.

e. Dekonstrukcja dąży do wpisania binarnych opozycji w ramy odkrytego

przez siebie układu uwarunkowań. Istniejący repertuar pojęć

sytuowany jest w kontekście pozwalającym na odkrycie jego

historycznej i kulturowej genezy oraz uwarunkowań.

f. Dekonstrukcja może służyć do analizowania wszelkich tekstów, a nie

tylko tekstów literackich.

5. Pantekstualizm rozumieć należy w dwóch zasadniczych znaczeniach.

a. Nie ma niczego poza tekstem, a

więc tekst nie ma poza sobą

żadnej podstawy – wszelkie

odniesienia zewnętrzne są

iluzjami retorycznych strategii

języka.

b. Tekst nie ma granic, a

tekstualność w najogólniejszym

znaczeniu jest właściwa

sposobowi istnienia tego, co

rzeczywiste.

c. W znamionach tekstu kulminują cechy kluczowych pojęć słownika

Derridy, określających trzy najważniejsze językowe procesy:

c.i. Różnia – „prymarna aktywność czasoprzestrzennego

różnicowania”. Wydaje się, że pod tym pięknym terminem kryje

się quasi-transcendentne źródło wszelkich różnic, które są

kluczowe dla tworzenia znaczenia (znaki nie znaczą w izolacji,

ale w relacji negatywnej do innych znaków, kojarzymy to ze

strukturalizmu).

c.ii. Dyseminacja – zjawisko rozplenienia znaczeń, które zależą od

kontekstu, dlatego nie można ich domknąć czy raz na zawsze

dookreślić.

c.iii. Suplementacja – zjawisko powodujące, że dwa człony binarnej

opozycji nie są sobie przeciwstawne, ale nie stają się też sobie

ekwiwalentne. Zamiast „A jest przeciwieństwem B”

otrzymujemy „B jest zarazem dodatkiem i zastępnikiem A”, jak

w wypadku opisanej wyżej opozycji mowa/pismo. Oba człony

nie są sobie przeciwstawne, ale zaczynają być w pewnym

stopniu ze sobą tożsame.

6. Opozycja dzieło/tekst – zakłada, że dzieło jest duchową całością, zamkniętą,

spójną i harmonijną, która wiernie oddaje intencje autora, podczas gdy tekst

jest niedoskonałym zapisem dzieła, utrwalającym tylko część jego kształtu.

Tymczasem według dekonstrukcjonizmu opozycja taka nie istnieje –

jakiegokolwiek znaczenia tekst nabiera dopiero po odczytaniu, które zawsze

odbywa się w jakimś kontekście. Dostęp do bezkontekstowego, pełnego

wymiaru tekstu jest niemożliwy – nie posiada on pierwotnego kontekstu, a

czytelnik zawsze osadza go w swoim. Tekst wprowadzony w pole odbiorcy

nabiera pewnych znaczeń, ale dokonuje się to kosztem innych, równie

uprawionych postaci.

7. Opozycja tekst/interpretacja zakłada, że interpretacja to sztuka parafrazy –

krytyk odkrywa sens tekstu, wyrażony w specyficznym dla dzieła języku, i

przekłada go na język czytelniejszy. Tak rozumiany sens dzieła musi być

integralny i spójny, pomija się zatem te elementy dzieła, których się nie

rozumie. Tymczasem dekonstrukcjonizm właśnie tymi elementami,

podważającymi ustaloną interpretację dzieła, zajmuje się najchętniej. Ponieważ

te składniki i tak znajdują się w tekście, oznacza to, że w istocie dekonstruuje

się on sam, a krytyk jest tylko katalizatorem tych operacji.

a. Żadne odczytanie nie jest ostateczne, gdyż jest podważane przez inne,

równie uprawnione. Każde odczytanie jest zatem nieodczytaniem.

A tymczasem Wittgenstein: