Nakło nad Notecią

miasto powiatowe w woj.

kujawsko-pomorskim

, w Kotlinie Toruńskiej, nad Notecią. 20 100

mieszkańców. W XI - początku XII w. warowny gród pomorski, zdobyty w 1113 przez
Bolesława Krzywoustego; prawa miejskie w 1299; ośrodek ziemi krajeńskiej (Krajny);
w Polsce przedrozbiorowej siedziba powiatu. Przemysł spożywczy (cukrowniczy, młynarski),
elektrotechniczny, maszynowy; w sąsiedniej miejscowości Paterek zakłady naprawcze taboru
kolejowego. Węzeł kolejowy; początek Kanału Bydgoskiego. Muzeum Ziemi Krajeńskiej.

Herb Nakła nad Notecią

Nałęczów

miasto w pow. puławskim, w woj.

lubelskim

, na Płaskowyżu Nałęczowskim, nad Bystrą,

na zachód od

Lublina

. 5100 mieszkańców. Od początku XIX w. znany jako uzdrowisko;

w 1956 status osiedla, prawa miejskie w 1963. Szczawy żelaziste, borowina, mikroklimat;
leczenie chorób układu krążenia. Późnobarokowy pałac z XVIII w., park krajobrazowy z XIX
w. Muzea (Bolesława Prusa, Stefana Żeromskiego, Historii Spółdzielczości). Na miejscowym
cmentarzu został pochowany znany rysownik i ilustrator Michał Andriolli (1836-93).

Herb Nałęczowa

Namysłów

miasto powiatowe w woj.

opolskim

, na Równinie Oleśnickiej, nad Widawą. 16 700

mieszkańców. Prawa miejskie ok. 1250; w 1348 pokój w Namysłowie (potwierdzenie
zależności Śląska od Czech). Do 1945 urzędowa nazwa Namslau. W 1945 spalony przez
Armię Czerwoną po zajęciu (bez walki) opuszczonego przez mieszkańców miasta, po wojnie
odbudowany. Przemysł spożywczy, obuwniczy, elektrotechniczny, metalowy. Węzeł
kolejowy. Gotycki kościół z XV-XVI w., zespół klasztorny Franciszkanów z XIV-XVII w.,
gotycki zamek z XIV w., przebudowany i rozbudowany w XVI-XVIII w., gotycko-

1

renesansowy ratusz z XIV-XVIII w., pozostałości murów miejskich z XIV-XV w. Muzeum.

Herb Namysłowa

Narol

miasto w pow. lubaczowskim, w woj.

podkarpackim

, na Roztoczu Wschodnim, nad Tanwią,

na północny wschód od

Lubaczowa

. 2200 mieszkańców. Lokowany w 1585 na gruntach wsi

Narol jako Florianów (od imienia właściciela, Floriana Łaszcza Nieledewskiego), lecz nazwa
ta nie przyjęła się. W XIX w. utrata praw miejskich, odzyskanych w 1996. Lokalny ośrodek
handlowo-usługowy. Barokowo-klasycystyczny pałac z XVIII w. (zrujnowany) w parku
geometrycznym, ratusz z XIX w.

Herb Narola

Nasielsk

miasto w pow. nowodworskim (mazowieckim), w woj.

mazowieckim

, na Wysoczyźnie

Ciechanowskiej, na północny wschód od

Nowego Dworu Mazowieckiego

. 7000

mieszkańców. Prawa miejskie w 1386. Przemysł elektrotechniczny, metalowy, spożywczy.
Węzeł kolejowy. Neogotycki kościół z końca XIX w.

Herb Nasielska

2

Nekla

miasto w pow. wrzesińskim, w woj.

wielkopolskim

, na Równinie Wrzesińskiej, na zachód

od

Wrześni

. 3000 mieszkańców. Miasto XVII-XVIII w., ponownie prawa miejskie w 2000.

Przemysł spożywczy, drzewny. Ośrodek usługowy. Lokalny węzeł drogowy. Neoromański
kościół z 1900 (wyposażenie XVII-XVIII w.), park geometryczny z XVIII w.

Herb Nekli

Nidzica

miasto powiatowe w woj.

warmińsko-mazurskim

, na obszarze Garbu Lubawskiego, nad

Nidą (górny bieg Wkry). 15 500 mieszkańców. Zał. w 1381 jako Neidenburg (nazwa
urzędowa do 1945) przy zamku krzyżackim; dawna spolszczona nazwa Nibork; podczas II
wojny światowej zniszczona niemal w 80%. Zakłady wełny mineralnej, przemysł precyzyjny
(sprzęt medyczny), spożywczy, drzewny. Węzeł kolejowy. Gotycki zamek z XIV/XV w.,
ratusz z XIV-XIX w., pozostałości murów miejskich z basztami z końca XIV w.

Herb Nidzicy

Niemcza

miasto w pow. dzierżoniowskim, w woj.

dolnośląskim

, na obszarze Wzgórz Niemczańsko-

Strzelińskich, nad Ślężą, na wschód od

Dzierżoniowa

. 3500 mieszkańców. Znana

z bohaterskiej obrony w 1017 przed niemieckim cesarzem Henrykiem II; prawa miejskie
w 1292. Do 1945 Nimptsch. Przemysł maszynowy, włókienniczy, odzieżowy, spożywczy.
Gotycko-renesansowy zamek z XVI-XIX w., barokowe kamieniczki z XVIII w., fragmenty
najstarszych w Polsce kamiennych fortyfikacji z XI-XII w.

3

Herb Niemczy

Niemodlin

miasto w pow. i woj.

opolskim

, na Równinie Niemodlińskiej, nad Ścinawą Niemodlińską.

7000 mieszkańców. Znany od XIII w. (1228 Nemodlim), prawa miejskie w 1283, w XIV w.
stolica księstwa piastowskiego. Do 1945 Falkenberg. W 1945, podczas działań wojennych,
zniszczony w ponad 50%, po wojnie odbudowany i rozbudowany. Do 1975 miasto
powiatowe. Przemysł metalowy, włókienniczy, spożywczy. Zamek z XVI-XVII w., kościół
z XIII-XVI w.

Herb Niemodlina

Niepołomice

miasto w pow. wielickim, w woj.

małopolskim

, na Nizinie Nadwiślańskiej, nad Wisłą,

na zachodnim skraju Puszczy Niepołomickiej, na wschód od

Krakowa

. 7500 mieszkańców.

Powstały w XIV w. jako osada obok królewskiego zamku myśliwskiego; prawa miejskie
w XIX w. Zakłady drobiarskie, wytwórnia Coca-Coli, garbarnia, przemysł metalowy,
drzewny. Zamek z XVI-XVII w., kościół z XIV-XVII w., Kopiec Grunwaldzki usypany
w 500. rocznicę bitwy pod Grunwaldem.

Herb Niepołomic

4

Nieszawa

miasto w pow. aleksandrowskim, w woj.

kujawsko-pomorskim

, na skraju Kotliny

Toruńskiej i Pojezierza Kujawskiego, nad Wisłą, na północny zachód od

Włocławka

. 2200

mieszkańców. Zał. w 1460 na obecnym miejscu (poprzednio, naprzeciw

Torunia

, zał. w 1230,

zburzona na prośbę torunian i przeniesiona w górę Wisły). Przemysł spożywczy. Lokalny
ośrodek handlowo-usługowy. Późnogotycki kościół z XV-XVI w., barokowy zespół
klasztorny Franciszkanów z XVII w. Muzeum biograficzne urodzonego w Nieszawie
wybitnego architekta i rysownika Stanisława Noakowskiego (1867-1928). Mieszkał tu pisarz
i podróżnik Ferdynand Antoni Ossendowski (1878-1945).

Herb Nieszawy

Nisko

miasto powiatowe w woj.

podkarpackim

, w Dolinie Dolnego Sanu, nad Sanem. 15 700

mieszkańców. Znane od XV w. (1439 Niski), prawa miejskie w 1830. Zakłady mięsne,
przemysł metalowy, tartak. Węzeł drogowy.

Herb Niska

Nowa Dęba

miasto w pow. tarnobrzeskim, w woj.

podkarpackim

, na Równinie Tarnobrzeskiej,

w Puszczy Sandomierskiej, na południe od

Tarnobrzega

. 12 200 mieszkańców. Powstała

w 1936 jako osada przy budowanej fabryce amunicji; w 1954 status osiedla, prawa miejskie
w 1961. Zakłady metalowe (zmechanizowany sprzęt gospodarstwa domowego i wojskowy).

5

Herb Nowej Dęby

Nowa Ruda

miasto w pow. kłodzkim, w woj.

dolnośląskim

, w Obniżeniu Nowej Rudy, u podnóża Gór

Sowich. 26 800 mieszkańców. Prawa miejskie w XIV w. Do 1945 Neurode. Do 1975 miasto
powiatowe w woj. wrocławskim. Kopalnia węgla kamiennego (Zagłębie Wałbrzyskie),
wydobycie łupków ogniotrwałych. Przemysł jedwabniczy, odzieżowy. Kościoły:
późnogotycki z początku XVI w. i barokowy z XVIII w., barokowy zespół klasztorny
Salezjanów z XVII w., późnorenesansowy pałac z XVI w. (przebudowany).

Herb Nowej Rudy

Nowa Sarzyna

miasto w pow. leżajskim, w woj.

podkarpackim

, w Dolinie Dolnego Sanu, na północny

wschód od

Rzeszowa

. 7000 mieszkańców. Dawniej Sarzyna, znana od 1524, w 1954 status

osiedla; prawa miejskie w 1973, pod obecną nazwą. Przemysł chemiczny (środki ochrony
roślin, tworzywa sztuczne, żywice syntetyczne, silikony).

Herb Nowej Sarzyny

Nowa Sól

6

miasto powiatowe w woj.

lubuskim

, w Pradolinie Głogowskiej, nad Odrą. 42 700

mieszkańców. Znana od średniowiecza z warzelni soli, prawa miejskie w 1743. Do 1945
Neusalz. Przemysł maszynowy, metalowy, lniarski (nici), spożywczy, obuwniczy, rzeczna
stocznia remontowa. Węzeł kolejowy, port rzeczny. Renesansowo-barokowy kościół z XVI-
XVII w., ratusz i dawne magazyny solne z XVIII w. Muzeum.

Herb Nowej Soli

Nowe

miasto w pow. świeckim, w woj.

kujawsko-pomorskim

, w Dolinie Kwidzyńskiej, u ujścia

Mątawy do Wisły, na północny wschód od

Bydgoszczy

. 6800 mieszkańców. Znane od XII w.,

w 1286 powstał tu klasztor Franciszkanów, prawa miejskie w pierwszej połowie XIV w.
Przemysł meblarski, elektrotechniczny. Gotyckie kościoły z XIV-XV w., pozostałości murów
miejskich i zamku z XIV w.

Herb Nowego

Nowe Miasteczko

miasto w pow. nowosolskim, w woj.

lubuskim

, na skraju Wzgórz Dalkowskich i Pradoliny

Głogowskiej, na południowy wschód od

Zielonej Góry

. 3000 mieszkańców. Prawa miejskie

koniec XIII w. Do 1945 Neustädtel. Przemysł meblarski, spożywczy. Gotycko-renesansowy
kościół z XIV-XVII w., barokowo-klasycystyczny ratusz z XVII-XIX w., klasycystyczny
kościół poewangelicki z XVIII/XIX w.

7

Herb Nowego Miasteczka

Nowe Miasto Lubawskie

miasto powiatowe w woj.

warmińsko-mazurskim

, w Dolinie Drwęcy, nad Drwęcą. 10 800

mieszkańców. Prawa miejskie w 1325. Do 1945 Neumark. Przemysł drzewny, maszynowy,
spożywczy. Gotycki kościół (sanktuarium maryjne) i pozostałości murów miejskich
z bramami z XIV w. Muzeum Ziemi Lubawskiej.

Herb Nowego Miasta Lubawskiego

Nowe Miasto nad Pilicą

miasto w pow. grójeckim, w woj.

mazowieckim

, na skraju Wysoczyzny Rawskiej i w Dolinie

Białobrzeskiej, nad Pilicą, na południowy zachód od

Grójca

. 4500 mieszkańców.

W średniowieczu osada targowa Pobiedna; prawa miejskie 1400-1870, ponownie w 1916.
Lokalny ośrodek handlowo-usługowy. Lotnisko wojskowe. Barokowy zespół klasztorny
Kapucynów i pałac z XVIII w. Muzeum. W klasztorze w Nowym Mieście przebywał od 1892
bł. Honorat Koźmiński (1829-1916), założyciel wspólnot zakonnych - Zgromadzeń
Honorackich.

Herb Nowego Miasta nad Pilicą

8

Nowe Skalmierzyce

miasto w pow. ostrowskim (wielkopolskim), w woj.

wielkopolskim

, na Wysoczyźnie

Kaliskiej, na południowy zachód od

Kalisza

. 5200 mieszkańców. Powstały pod koniec XIX

w. jako osada przy granicznej stacji kolejowej (na ówczesnej granicy niemiecko-rosyjskiej);
w 1956 status osiedla, prawa miejskie w 1962. Wytwórnia urządzeń kolejowych, przemysł
spożywczy.

Herb Nowych Skalmierzyc

Nowe Warpno

miasto w pow. polickim, w woj.

zachodniopomorskim

, na skraju Puszczy Wkrzańskiej, nad

Jeziorem Nowowarpieńskim i Zalewem Szczecińskim, przy granicy z Niemcami, na północny
zachód od

Szczecina

. 1680 mieszkańców (aktualizacja: 2001 r.). Prawa miejskie ok. 1350

(Nowa Warpe). Do 1945 Neuwarp. Przystań rybacka i jachtowa. Ośrodek wypoczynkowy
i kolonii dziecięcych (Podgrodzie). Kościół późnogotycki z XV w., ratusz ryglowy z końca
XVII w. Połączenie promowe ze Starym Warpnem (Altwarp) w Niemczech.

Herb Nowego Warpna

Nowogard

miasto w pow. goleniowskim, w woj.

zachodniopomorskim

, na Równinie Nowogardzkiej,

nad Jeziorem Nowogardzkim. 17 300 mieszkańców. W X w. gród pomorski, prawa miejskie
w 1309; podczas II wojny światowej zniszczony niemal w 60%. Do 1945 Naugard. Do 1975
miasto powiatowe w woj. szczecińskim. Przemysł spożywczy (m.in. przetwórstwo
ziemniaków), skórzany, metalowy, odzieżowy. Późnogotycki kościół z XIV-XVII w.,
fragmenty murów miejskich z XIV w. W pobliżu wydobycie ropy naftowej.

9

Herb Nowogardu

Nowogrodziec

miasto w pow. bolesławieckim, w woj.

dolnośląskim

, na Pogórzu Izerskim, nad Kwisą,

na południowy-zachód od

Bolesławca

. 4100 mieszkańców. Prawa miejskie w 1233. Do 1945

Naumburg am Queis. Wydobycie glin, szlamownia kaolinu. Przemysł materiałów
budowlanych, ceramiczny. Ruiny klasztoru Magdalenek z XIII-XVIII w., późnobarokowy
kościół i ratusz z drugiej połowy XVIII w., kamieniczki szczytowe z XVII-XVIII w.

Herb Nowogrodźca

Nowogród

miasto w pow. łomżyńskim, w woj.

podlaskim

, na skraju Międzyrzecza Łomżyńskiego, nad

Narwią, na północny zachód od

Łomży

. 1800 mieszkańców. Znany od XIV w. (1355 Novi

Grod), prawa miejskie 1427-1870, ponownie w 1918. Drobny przemysł spożywczy
i skórzany. Skansen kurpiowski.

Herb Nowogrodu

10

Nowogród Bobrzański

miasto w pow. zielonogórskim, w woj.

lubuskim

, na skraju Obniżenia Nowosolskiego, nad

Bobrem. 5200 mieszkańców. Dawniej Naumburg (nazwa urzędowa do 1945), leżał
na granicy Śląska; prawa miejskie 1314-1945, ponownie w 1988 po włączeniu sąsiednich
Krzystkowic (do 1945 Christianstadt, miasto 1659-1945, leżało na granicy Saksonii).
Przemysł materiałów budowlanych, spożywczy. Gotycki kościół z XIII-XV w. W pobliżu
wielkie więzienie Krzywaniec. Na północ od Nowogrodu Bobrzańskiego Bóbr spiętrza
zapora, od której biegnie Kanał Dychowski (dł. 20 km) do sztucznego zbiornika wodnego
przy elektrowni szczytowo-pompowej w Dychowie.

Herb Nowogrodu Bobrzańskiego

Nowy Dwór Gdański

miasto powiatowe w woj.

pomorskim

, na Żuławach Wiślanych. 10 500 mieszkańców. Znany

od XVII w. jako Nowy Dwór lub Tiegenhof (nazwa urzędowa do 1945); prawa miejskie
w 1880. Przemysł maszynowy, skórzany, mleczarnia.

Herb Nowego Dworu Gdańskiego

Nowy Dwór Mazowiecki

miasto powiatowe w woj.

mazowieckim

, w Kotlinie Warszawskiej, u ujścia Narwi do Wisły. 27 400

mieszkańców. Znany od końca XIII w. (1294 Nova Curia); prawa miejskie 1374-XVIII w., ponownie
w 1782. Zakłady chemii gospodarczej (środki piorące), wyrobów gumowych, przemysł odzieżowy,
spożywczy. Częścią Nowego Dworu Mazowieckiego jest Modlin.

11

Herb Nowego Dworu Mazowieckiego

Nowy Sącz

miasto na prawach powiatu i powiatowe w woj.

małopolskim

, w Kotlinie Sądeckiej, nad

Dunajcem. 83 800 mieszkańców. Prawa miejskie w 1292. W 1975-98 miasto wojewódzkie.
Przemysł środków transportu (zakłady naprawcze taboru kolejowego i autobusów),
chemiczny (elektrody węglowe), elektroniczny (komputery, kasy fiskalne), maszynowy
(urządzenia górnicze), spożywczy, drzewny, materiałów budowlanych, skórzany, odzieżowy.
Węzeł kolejowy i drogowy. Ośrodek turystyczny. Gotycki kościół św. Małgorzaty z XV w.,
zespoły klasztorne: ponorbertański (obecnie Jezuitów) z XV-XVII w. i Franciszkanów z XIV-
XVII w., ruiny zamku z XIV-XVII w., fragmenty murów miejskich z XIV w., Dom
Kanoniczny z XV/XVI w. (obecnie muzeum regionalne, zbiory sztuki cerkiewnej), kamienice
z XVII-XIX w., eklektyczny ratusz z XIX w. Skansen - Sądecki Park Etnograficzny.

Herb Nowego Sącza

Nowy Staw

miasto w pow. malborskim, w woj.

pomorskim

, na Żuławach Wiślanych, nad Świętą,

na północ od

Malborka

. 4200 mieszkańców. Prawa miejskie w 1343. Do 1945 Neuteich.

Cukrownia. Gotycki kościół z XIV/XV.

12

Herb Nowego Stawu

Nowy Targ

miasto powiatowe w woj.

małopolskim

, w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, u podnóża

Gorców, przy połączeniu Białego i Czarnego Dunajca. 34 300 mieszkańców. Prawa miejskie
w 1336; w Polsce przedrozbiorowej siedziba starostwa niegrodowego. Przemysł obuwniczy,
spożywczy, drzewny, zakłady przemysłu ludowo-artystycznego, rzemiosło skórzane
(kożuchy). Lotnisko sportowe; ośrodek szybownictwa i spadochroniarstwa. Ośrodek
turystyczny; słynne czwartkowe targowisko góralskie. Gotycko-barokowy kościół z XIV-
XVIII w. Muzeum Podhalańskie.

Herb Nowego Targu

Nowy Tomyśl

miasto powiatowe w woj.

wielkopolskim

, na Pojezierzu Poznańskim, nad Szarką. 15 300

mieszkańców. Zał. w 1786 obok wsi Tomyśl (znanej od końca XIII w., dziś Stary Tomyśl).
Fabryka narzędzi chirurgicznych, przemysł spożywczy, drzewny, odzieżowy, chemiczny,
wikliniarsko-koszykarski. Barokowo-klasycystyczny kościół z końca XVIII w. Muzeum
Wikliniarstwa i Chmielarstwa. W pobliżu eksploatacja gazu ziemnego.

Herb Nowego Tomyśla

Nowy Wiśnicz

Wiśnicz Nowy, miasto w pow. bocheńskim, w woj.

małopolskim

, na Pogórzu Wiśnickim,

na południe od

Bochni

. 2700 mieszkańców. Prawa miejskie 1616-1934, ponownie w 1994.

Lokalny ośrodek handlowo-usługowy i ośrodek turystyczno-wypoczynkowy. Renesansowy

13

zamek z XV-XVII w., barokowy kościół i częściowo zachowany zespół dawnego klasztoru
Karmelitów Bosych (obecnie więzienie) oraz ratusz z XVII w. Dom-muzeum Jana Matejki
(Koryznówka). Miasto i okolice objęte przez Wiśnicko-Lipnicki Park Krajobrazowy.

Herb Nowego Wiśnicza

Nysa

miasto powiatowe w woj.

opolskim

, na skraju Doliny Nysy Kłodzkiej i Obniżenia

Otmuchowskiego, nad Nysą Kłodzką. 48 800 mieszkańców. Prawa miejskie w 1220;
od drugiej połowy XIII w. do 1810 stolica księstwa biskupiego; XVI-XVII w. ośrodek życia
religijnego i kulturalnego Śląska; podczas II wojny światowej zniszczona niemal w 70%.
Do 1945 Neisse. Znaczne zniszczenia miasta w wyniku katastrofalnej powodzi w 1997.
Przemysł samochodowy (samochody dostawcze), maszynowy (aparatura chemiczna, maszyny
dla przemysłu spożywczego), spożywczy. Węzeł kolejowy. Ośrodek turystyczny.
Późnogotycki kościół św. Jakuba z XV-XVI w., barokowy pałac biskupi z XVII w., zespół
klasztorny Jezuitów oraz dawnego gimnazjum i kolegium (Carolinum) z XVII-XVIII w.,
zespół klasztorny Bożogrobców z XVIII w., renesansowy ratusz z XVI w., kamienice z XV-
XVIII w., pozostałości fortyfikacji miejskich; większość zabytkowych budowli odbudowana
lub zrekonstruowana po zniszczeniach wojennych w 1945. Muzeum. Z Nysy pochodzili:
pionier polskiej kartografii Maciej Strubicz (1530-1604), słynny zoolog Bernhard Grzimek
(1909-87) oraz biochemik Konrad Bloch (ur. 1912), laureat Nagrody Nobla w 1964 z zakresu
fizjologii i medycyny, a spędził tu ostatnie lata życia i został pochowany niemiecki poeta
okresu romantyzmu Joseph baron von Eichendorff.

Herb Nysy

14