Mechanizmy rozwoju emocji

destrukcyjnych

Dr Elżbieta Zdankiewicz-Ścigała

SWPS 2014/15

1

Kompetencje emocjonalne



Jednostka ma świadomość przeżywanych emocji;



Posiada emocjonalne kompetencje umożliwiające jej na

różnicowanie emocjonalnych doznań;



Potrafi adekwatnie nazywać doświadczane emocje;



Jest zdolna do świadomej refleksji i analizy

przeżywanych emocji;



Potrafi przywoływać w wyobraźni określone stany czy

epizody emocjonalne i swobodnie kontrolować własne

przeżycia.

2

Analfabetyzm emocjonalny

jako konsekwencja traumy



Ograniczenie dostępu do własnych procesów

emocjonalnych – deficyty występują w trzech zakresach:



psychicznej reprezentacji emocji



behawioralnych wskaźników emocji (w tym także ekspresji

emocjonalnej)



fizjologicznych wskaźników emocji (pobudzenie fizjologiczne

bywa utożsamiane z emocją).



Brak zdolności do identyfikacji uczuć oraz

wykorzystywania języka do opisu uczuć, ubóstwo w

zakresie marzeń i fantazji, tendencja do rozwlekłego

opisywania epizodu emocjonalnego (operacyjny styl

myślenia

3

Aleksytymia jako konsekwencja

chronicznej traumy



niezdolność do werbalizacji emocji

-

powoduje ona,

że człowiek przeżywa nieokreślone pobudzenie

emocjonalne, nie potrafi prawidłowo zdiagnozować

własnego stanu emocjonalnego i dobrać odpowiednich

technik kontroli emocji;



niezdolność

od

odróżnienia

pobudzenia

fizjologicznego od emocji

–

co może prowadzić do

uruchomienia mechanizmów radzenia sobie z emocjami,

wtedy, gdy nie jest to konieczne, dlatego też emocje nie

mogą pełnić funkcji sygnałowej informującej o stanie

podmiotu, aleksytymik wnioskuje o przeżywanych

emocjach na podstawie zmian fizjologicznych;

4

Aleksytymia jako konsekwencja

chronicznej traumy



ubóstwo życia wyobrażeniowego

-

ogranicza to ilość pomysłów,

jakie osoby aleksytymiczne są w stanie wygenerować w sytuacji

problemowej, jednak trudności te dotyczą jedynie marzeń na temat

zdarzeń i spraw nacechowanych pozytywnie, wyobrażenia związane

z poczuciem winy i lękiem przed niepowodzeniem pojawiają się u

nich bardzo łatwo;



operacyjny stylem myślenia

–

jest on związany z

koncentrowaniem się na powierzchownych aspektach zjawiska,

niechęcią do sięgania do istoty rzeczy oraz pewną konkretnością,

sprawia on, że jednostka jest demotywowana do dokonywania

zmian w istniejącej sytuacji, aleksytymicy funkcjonują poznawczo w

sposób mało elastyczny, gubią się w sytuacjach niestandardowych,

koncentrują się na powierzchniowych aspektach zjawisk, nie mają

potrzeby zmiany istniejącego stanu rzeczy, rezultatem konkretyzacji

są trudności w interpretowaniu materiału symbolicznego

;

5

Cechy charakteryzujące osoby z wysokim

poziomem aleksytymii i osoby z niskim

poziomem aleksytymii

Aleksytymicy



wysokie natężenie emocji

negatywnych



niskie natężenie emocji

pozytywnych



wąskie zainteresowania



myślenie konkretne



ukierunkowanie na fakty



preferowanie rzeczy znanych



niezdolność do radzenia sobie

ze stresem

Niealeksytymicy



niskie natężenie emocji

negatywnych



wysokie natężenie emocji

pozytywnych



szerokie zainteresowania



myślenie abstrakcyjne



ukierunkowanie na fantazję i

wyobraźnię



poszukiwanie nowości



odporność na stres

6

7

Emocje destrukcyjne

– te, które są szkodliwe dla

odczuwającej je osoby lub dla innych ludzi

Wątpliwości:



Czy są emocje, które zawsze są destrukcyjne?



Czy emocje negatywne (złość, strach, gniew, rozpacz itp.)

są zawsze destrukcyjne, a emocje pozytywne (duma,

radość itp.) są zawsze konstruktywne?



Czy destrukcyjne są emocje (stany emocjonalne), czy też

rodzaj emocjonalności, względnie stałe tendencje do

przeżywania emocji i uczuć określonego rodzaju?

Emocje destrukcyjne

8

Emocje destrukcyjne

– te, które są szkodliwe dla

odczuwającej je osoby lub dla innych ludzi

Wątpliwości:



Czy są emocje, które zawsze są destrukcyjne?



Czy emocje negatywne (złość, strach, gniew, rozpacz itp.)

są zawsze destrukcyjne, a emocje pozytywne (duma,

radość itp.) są zawsze konstruktywne?



Czy destrukcyjne są emocje (stany emocjonalne), czy też

rodzaj emocjonalności, względnie stałe tendencje do

przeżywania emocji i uczuć określonego rodzaju?

Emocje destrukcyjne

9



lęk

– trwożne przewidywanie przyszłych zagrożeń lub

nieszczęść, któremu towarzyszą uczucia dysforyczne lub

somatyczne objawy napięcia (DSM-IV)



dysforia – zaburzenia nastroju ze skłonnością do drażliwości, agresji
i wybuchowości nieadekwatnej do sytuacji



strach

– różni się od lęku tym, że jest wywoływany przez

rozpoznawalny bodziec i wiąże się z zachowaniami

zaradczymi (ucieczka, unikanie)



kiedy próby radzenia sobie zawodzą, strach przeradza się

w lęk, zatem lęk można interpretować jako nierozwiązany

strach, czy też stan nieukierunkowanego pobudzenia

następującego po spostrzeżeniu zagrożenia (Epstein)

Strach i lęk

Różnice między lękiem a strachem

10

W ujęciu klinicznym lęk rozumiany jest na 2 sposoby:



stan emocjonalny, który jest wywoływany w określonym

kontekście i ma ograniczony czas trwania (np. epizodyczne

napady paniki)



cecha osobowości – nawracający i uporczywy lęk, którego

natężenie jest nieadekwatne do zagrożenia, często

paraliżuje człowieka powodując bezradność i upośledzając

funkcjonowanie psychospołeczne lub fizjologiczne

Objawy lęku:



somatyczna hiperaktywność – pocenie się, rumienienie się,

płytki oddech, kołatanie serca



lęk poznawczy (psychiczny) – natrętne i niechciane myśli,

ruminacje, niepokój, martwienie się

Strach i lęk

Rodzaje lęku klinicznego

11

Cztery kategorie fobii i sytuacji fobicznych (Arrindell i in. 1991):



Fobia społeczna

– lęki dotyczące wydarzeń lub sytuacji

interpersonalnych (lęk przed krytyką i interakcjami

społecznymi, konfliktami i oceną, agresją, widokiem aktów

seksualnych i agresji)



Hematofobia

– lęki związane ze śmiercią, obrażeniami

cielesnymi, chorobami, krwią, zabrudzeniem, omdleniem



Zoofobia

– fobia na punkcie zwierząt, lęk dotyczący

zwierząt domowych i innych małych stworzeń rojących się i

pełzających (owady i gady)



Agorafobia

– obawy przed przebywaniem w miejscu

publicznym i w tłumie, a także przed zamkniętymi lub

otwartymi przestrzeniami

Strach i lęk

Fobie i sytuacje potencjalnie fobiczne

12

Cztery kategorie fobii są odzwierciedleniem podstawowych
systemów behawioralnych powstałych w trakcie ewolucji i

dotyczą sytuacji potencjalnie ważnych dla przetrwania.

Oddziaływanie tych zasadniczo adaptacyjnych systemów może

się odwrócić na niekorzyść i doprowadzić do powstania fobii,

jeżeli reakcja strachu zostanie uwarunkowana na bodziec,

który w ekosystemie współczesnego człowieka jest

nieszkodliwy.

Strach i lęk

Fobie i sytuacje potencjalnie fobiczne

13

Panika, lęk fobiczny i intensywny lęk przejawiany przez ofiary

PTSD w momencie przypominania sobie urazu są wynikiem

aktywowania tej samej reakcji lękowej, stanowiącej

ukształtowany w drodze ewolucji mechanizm

przystosowawczy.

To nie sama reakcja lękowa jest nieprzystosowawcza, ale

problemem może być:



wyzwalanie jej w dysfukcjonalnym kontekście (w fobiach)



dysfunkcjonalnie niski prób wyzwalania reakcji lękowej

(np. w reakcji paniki)

Strach i lęk

Lęk z perspektywy funkcjonalnej

14

Strach i lęk

Przetwarzanie informacji

generujące lęk

system oczekiwań

świadome

spostrzeganie

zagrożenia

ew

aluator

znac

zenia

system pubudzenia

det

ekt

ory

cech

15



Decydującą rolą w generowaniu lęku odbywa interakcja

nieuświadamianej aktywności systemów somatycznych z

interpretującym systemem świadomego spostrzegania.



Fobie i napady paniki to skutki automatycznej aktywacji

systemu pobudzenia przez specyficzne cechy wykrywane

przez detektory cech. Aktywacja ta powoduje wzrost

pobudzenia fizjologicznego, którego sygnały docierają do

systemu świadomego spostrzegania.



w przypadku fobii pobudzenie fizjologiczne wyjaśnia się jakimś

czynnikiem zewnętrznym



w przypadku paniki przypisywane jest ono wewnętrznemu wrogowi



w PTSD istnieje pierwotny uraz, który maksymalnie mobilizuje

reakcje obronne jednostki, w rezultacie czego dochodzi do

uwarunkowania sygnałów, które będą automatycznie mobilizować

system pobudzenia

Strach i lęk

Przetwarzanie informacji generujące lęk

16

I wstyd i poczucie winy wynikają z doświadczenia porażki.
Najczęstsze rozróżnienie między wstydem a poczuciem winy

dotyczy tego, w jakim kontekście są przeżywane:



Wstyd – emocja przeżywana w sytuacji, gdy inni ludzie są

świadkami naszej porażki (sfera publiczna)



Poczucie winy – emocja przeżywana w sytuacji, gdy

porażka dotyczy standardu osobistego i ma miejsce w

sferze prywatnej

Wstyd i poczucie winy

Emocje samoświadomościowe

17

Wstyd jako emocja samoświadomościowa

Teoria poznawczo-atrybucyjna

PYCHA

WSTYD

DUMA

POCZUCIE

WINY

normy i zasady

OCENA

PORAŻKA

SUKCES

OCENA

AUTOATRYBUCJA

SZCZEGÓŁOWA

18



Wstyd jest wynikiem niepowodzenia w stosunku do norm,

zasad i celów wtedy, gdy człowiek dokonuje całościowej

oceny Ja.



Wstydu nie wywołują konkretne sytuacje, ale prowadzi do

niego dokonywana przez jednostkę interpretacja zdarzenia



Fenomenologiczne doświadczenie wstydu łączy się z

pragnieniem ukrycia się, zniknięcia lub śmierci. Stan ten

łączy się z zakłóceniem bieżącego zachowania, splątaniem

myśli, niemożnością mówienia.



Fizycznym objawem wstydu jest skurczenie ciała.



Wstyd uruchamia motywację do pozbycia się tego stanu (w

tym reinterpretację, rozszczepienie osobowości, wyparcie)

Wstyd jako emocja samoświadomościowa

Geneza i znaczenie funkcjonalne wstydu

19



Jeżeli ofiara przypisuje molestowanie całościowej,

wewnętrznej przyczynie, to doświadcza wstydu.



Wstyd jest prawdopodobną przyczyną objawów

następujących po molestowaniu seksualnym.



kobiety, które jako dzieci były wykorzystywane seksualnie i

które jako osoby dorosłe odczuwają cierpienia psychiczne i

mają niższe poczucie własnej wartości, częściej wykazują

stabilny, całościowy styl atrybucji zdarzeń negatywnych



samoobwinianie jest stylem atrybucji związanym z zatajaniem

molestowania i bardziej drastycznymi formami nadużyć

seksualnych



z badania Lewisa (2005) wynika, że po okresie 6 miesięcy od

upływu zdarzenia molestowania jedynie nasilenie wstydu (a

już nie drastyczność zdarzenia) korelowało z depresją

Wstyd jako emocja samoświadomościowa

Molestowanie seksualne i wstyd

20



Skutkiem maltretowania jest większe nasilenia wstydu,

mniejsze dumy u ofiar – maltretowane dzieci są mniej

dumne ze swoich sukcesów, a bardziej zawstydzone

porażkami, niż dzieci niemaltretowane.



Różnice między płciami:



u maltretowanych dziewczynek zauważono większy

wstyd z powodu porażek w wykonaniu zadań i mniejszą

dumę z sukcesów niż u dziewczynek niemaltretowanych



u maltretowanych chłopców zaobserwowano stłumienie

zarówno wstydu, jak i dumy



w wyniku traumy maltretowania u dziewczynek wzrasta

depresja, a u chłopców ogólne stłumienie emocji oraz

pojawienie się agresji (nie tłumionej odczuciem wstydu)

Wstyd jako emocja samoświadomościowa

Maltretowanie i wstyd

21



Złość organizuje i reguluje wewnętrzne procesy

fizjologiczne i psychiczne związane z samoobroną i

dominacją, a także kontrolowaniem zachowań społecznych



Złość reguluje zachowania interpersonalne, ale także jest

regulowana w kontekście interpersonalnym – w trakcie

socjalizacji



Trudności w radzeniu sobie ze złością na przestrzeni całego

życia są powiązane z rozwojem psychopatologii i chorób,

natomiast wyrażanie (a nie tłumienie!) złości w sposób

społecznie konstruktywny wiąże się z lepszymi

osiągnięciami w szkole

Rozwój złości i wrogich emocji

Funkcjonalne znaczenie złości

22



Złość stanowi ważne źródło energii dla zachowań

przystosowawczych u niemowląt i wiąże się z poczuciem

skuteczności.



W okresie przedszkolnym dzieci reagują stresem i

pobudzeniem emocjonalnym w sytuacji gdy obserwują

nasycone złością interakcje między dorosłymi, czego

wynikiem może być skłonność do agresji



W okresie przedszkolnym rodzina i rówieśnicy nakładają na

dziecko ogromne wymagania dotyczące regulowania

emocji i wyrażania ich w sposób konstruktywny społecznie.

Niektóre dzieci przejawiają trudności z radzeniem sobie z

emocjami (szczególnie złości), a trudności te są

predyktorem gorszego funkcjonowania społecznego.

Rozwój złości i wrogich emocji

Złość i jej regulacja

23



W okresie szkolnym widoczne są trudności z regulowaniem

złości w sytuacji prowokacji przez dzieci odrzucane i/lub

agresywne.



Trudności w kontaktach z rówieśnikami w dużym stopniu

zmniejszają szanse dziecka na nauczenie się radzenia sobie

ze złością w konstruktywny sposób.



Dysregulacja emocjonalna – wzorzec słabej samoregulacji i

intensywnej negatywnej emocjonalności. Ogranicza ona

elastyczność reakcji i stanowi czynnik ryzyka

psychopatologii. Wiąże się też z ryzykiem problemów

behawioralnych.

Rozwój złości i wrogich emocji

Złość i jej regulacja cd.

24

Bibliografia

Lemerise, E.A. i Dodge, K.A. (2005). Rozwój złości i wrogich interakcji.

W: Lewis, M. i Haviland-Jones, J.M. (red.) Psychologia emocji.

Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. (s. 745-757)

Öhman, A. (2005). Strach i lęk z perspektywy ewolucyjnej, poznawczej

i klinicznej. W: Lewis, M. i Haviland-Jones, J.M. (red.) Psychologia

emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. (s. 719-

740)

Literatura Uzupełniająca

Maruszewski, T., Ścigała E. (1998). Emocje – aleksytymia – poznanie. Poznań.

Wyd. Fundacji Humaniora.

Goleman, D. (2003) Emocje destrukcyjne. Jak możemy je przezwyciężyć?

Dialog naukowy z udziałem Dalajlamy. Poznań: Rebis.

Lewis, M. (2005). Emocje samoświadomościowe: zażenowanie, duma, wstyd,

poczucie winy. W: Lewis, M. i Haviland-Jones, J.M. (red.) Psychologia

emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. (s. 781-797)