STRUKTURAL

STRUKTURAL

IZM I

IZM I

STYLISTYKA

STYLISTYKA

(część I)

(część I)

FERDINAND DE

FERDINAND DE

SAUSSURE

SAUSSURE

• wykształcenie diachroniczne

• Paryż => profesura w Genewie

• trzy serie wykładów

• kruche podstawy językoznawstwa („Skończy się tak,

że napiszę książkę wbrew sobie”)

• rekonstrukcja wykładów na podstawie notatek

studentów („Sale wykładowe są małe i duszne, a

studenci nie wykazują większego zainteresowania

językoznawstwem”)

• „otwarty” charakter kursu – brak analizy

szczegółowych danych, niechęć do stworzenia teorii

holistycznej

• JAK BADAĆ? – problem metodologii językoznawstwa,

stworzenie schematów pracy nad językiem

ZAŁOŻENIA PIERWSZEGO

ZAŁOŻENIA PIERWSZEGO

STRUKTURALIZMU (część I)

STRUKTURALIZMU (część I)

• znak językowy: signifiant (obraz akustyczny)

i signifié (pojęcie, koncept, idea)

• signifiant i signifié jako obiekty mentalne

(obie części znaku są w równiej mierze
psychiczne)

• arbitralność znaku językowego
• wyobrażenie mentalne a pojęcie
• pojęcie jako podstawa wyobrażenia

mentalnego

ZAŁOŻENIA PIERWSZEGO

ZAŁOŻENIA PIERWSZEGO

STRUKTURALIZMU (część I)

STRUKTURALIZMU (część I)

• wyobrażenia mentalne – zbyt

szczegółowe i zbyt ogólne

• gniew, miłość, być, mieć, w, czy,
dobry

ZAŁOŻENIA PIERWSZEGO

ZAŁOŻENIA PIERWSZEGO

STRUKTURALIZMU (część I)

STRUKTURALIZMU (część I)

• pojęcie to zasada kategoryzacji – pojęcie

drzewa to wiedza o tym, czym jest drzewo

(zaliczenie konkretnego obiektu do kategorii

drzew)

• możliwość wyciągania wniosków – co wynika

z tego, że coś jest drzewem

• możliwość używania jednostek, jeżeli

rozumiemy odpowiednie pojęcia (np. w , na,

przy => kategoryzacja relacji przestrzennych)

• czy wyrazy funkcyjne są pojęciami (do, o, jaki,

co, ale, oraz, of, the, a(n))

ZAŁOŻENIA PIERWSZEGO

ZAŁOŻENIA PIERWSZEGO

STRUKTURALIZMU (część I)

STRUKTURALIZMU (część I)

• obraz akustyczny [wdrukowany w

umyśle sposób wypowiedzenia danego
słowa?] => wszystkie wypowiedzenia
słowa różnią się od siebie

• „posiadać” obraz akustyczny jednostki

[X], to znaczy wiedzieć, jak się tę
jednostkę wymawia i jak ta jednostka
brzmi [wiedzieć, który ciąg mówny jest
wymówieniem danego wyrazu]

TYPY ZNAKÓW (

TYPY ZNAKÓW (

CHARLES

CHARLES

PIERCE

PIERCE

)

)

• ikony [relacja podobieństwa]
• indeksy [relacja naturalnego związku]

– symptomy [DYM, objawy choroby]
– ślady [ślad zwierzęcia na śniegu]

• symbole [relacja konwencjonalna]
• rola interpretatora i intencja nadawcy

IKONICZNOŚĆ

IKONICZNOŚĆ

• ikoniczność obrazowa (stuk!, stuk!, au!,

chrobot, chrzęst, kukać, kukułka, puchacz,

ALE TAKŻE: dekolt V, U-rurka)

• ikoniczność diagramatyczna (formy liczby

mnogiej rzeczowników, to a tamten dom

wysoko na wzgórzu)

• ikoniczność sekwencyjna (dopełnienie

przed podmiotem, szyk: POD, PDO, OPD,

ALE NIE: DOP, DPO + Wyszła za mąż i

urodziła dziecko, Zanim urodziła dziecko,

wyszła za mąż)

IKONICZNOŚĆ

IKONICZNOŚĆ

• ikoniczność dystansu (kukać i kukułka, stół i

stolarz, mówić i mówca)

– Książka – zdaje się – jest pod łóżkiem piętrowym.

– Książka jest – zdaje się – pod łóżkiem piętrowym.

– Książka jest pod – zdaje się – łóżkiem piętrowym. [?]

– Książka jest pod łóżkiem – zdaje się – piętrowym. [?]

• znak doskonale ikoniczny (= nie-znak)

• Ikoniczność jako cecha niewystarczająca

(nie wystarczy wiedzieć, że forma liczby

mnogiej rzeczowników jest dłuższa od formy

liczby pojedynczej – trzeba wiedzieć, JAK ją

stworzyć)

INDEKSY

INDEKSY

• indeksowość w języku

– indeksowość czysta (artykulacja osoby pijanej,

chrypa osoby chorej, akcent [fonetyka] osoby

pochodzącej z danego regionu)

– indeksowość zmącona (udajemy chrypę, żeby

wytłumaczyć się z nieobecności z pracy)

– problem: czy to są znaki?

• Czy jesteśmy psem Pawłowa?

(przypadkowe powiązanie zdarzeń, bez

rzeczywistego ich następstwa) – czyli

czym grozi uznanie indeksowości języka

naturalnego ([dževo] => [DRZEWO])

SYMBOLE

SYMBOLE

• arbitralność znaku

– konwencjonalność między oznaczającym i

oznaczanym (myć, zlew I zlewozmywak)

– brak motywacji (myć, zlew A zlewozmywak)
– jest motywacja, ale odczytujemy ją dopiero po

tym, jak już i tak znamy znak (jednak musimy
wiedzieć, że zlewozmywak, a nie naczynioczyst)

• INTENCJONALNOŚĆ znaku arbitralnego –

jest on użyty CELOWO, aby symbolizował
pojęcie

INTENCJONALNOŚĆ

INTENCJONALNOŚĆ

ZNAKU

ZNAKU

• systemy znakowe zwierząt

(koczkodany zielone) – krzyki
ostrzegawcze przed drapieżnikami:
krzyk ‘orzeł’ i krzyk ‘wąż’

– indeksy czy symbole?
– sytuacyjność (kontekstowość)
– A: sposoby poruszania ogonem u małp

(celowość czy instynktowność) [?]

– taniec pszczół (ograniczoność systemu)

UCZENIE SIĘ

UCZENIE SIĘ

SYMBOLICZNOŚCI

SYMBOLICZNOŚCI

• „kaczka” => wyłącznie gumowa kaczka

zrzucana z brzegu wanny

– „kaczka” a kaczki w parku (brak zdolności

kategoryzacji)

– mówienie o gumowych kaczkach a „kaczka”

(wyłącznie element zabawy, taki sam jak ruch)

– „kaczka” jako pojęcie [DEKONTEKSTUALIZACJA]
– „kaczka” = kaczki, gęsi, łabędzie

[ROZSZERZENIE ZNACZENIA – w celu
wyznaczenia granic]

ZNAK A TWARDY

ZNAK A TWARDY

STRUKTURALIZM

STRUKTURALIZM

SAUSSURE’OWSKI

SAUSSURE’OWSKI

• zadaniem językoznawstwa jest wyłącznie

badanie znaków (pojęcie i obraz akustyczny są

nie do oddzielenia – metafora kartki papieru)

• czysta fonetyka i czysta psychologia a

językoznawstwo

• sama myśl i sam dźwięk nie posiadają

struktury, są amorficzne – pojęcia nie mogłyby

istnieć bez systemu znaków ,myślenie nabiera

struktury dopiero pod wpływem języka

• de Saussure a hipoteza Sapira-Whorfa

ZNAK A TWARDY

ZNAK A TWARDY

STRUKTURALIZM

STRUKTURALIZM

SAUSSURE’OWSKI

SAUSSURE’OWSKI

A

B

a

b

C

c

A/a + B/b =>
C/c
[KOT]/kot +
[M.lm.]/-y =>
[KOTY]/koty

ZASADY (CECHY) ZNAKU

ZASADY (CECHY) ZNAKU

WG DE SAUSSURA

WG DE SAUSSURA

• I – dowolność znaku [asocjacja signifiant i

signifié) – brak jakiegokolwiek obiektywnego

czynnika decydującego o tym, dlaczego

znak wygląda tak a nie inaczej

– problem symboliczności (symbol

sprawiedliwości: waga a nie wóz) – symbol nie

może być wymieniony, ale ładunek treściowy nie

jest pusty [motywacja]

– problem dowolności (znak jest za pierwszym

razem dowolny, ale potem już obowiązuje,

mówiący nie może używać go dowolnie)

– wykrzykniki i onomatopeje (różne języki, zmiany

fonetyczne)

ZASADY (CECHY) ZNAKU

ZASADY (CECHY) ZNAKU

WG DE SAUSSURA

WG DE SAUSSURA

• II – linearność znaku (cecha signifié)

=> znak jest rozciągły w jednym
wymiarze – w czasie

• (III) – niezmienność znaku

– w stosunku do społeczności, w której

występuje, znak jest narzucony – musi być
właśnie taki, jaki jest

• [„Wybieraj!, ale będzie to ten znak, a nie inny”]

– jednostka nie może zmienić systemu

językowego, nawet gdyby tego chciała

ZASADY (CECHY) ZNAKU

ZASADY (CECHY) ZNAKU

WG DE SAUSSURA

WG DE SAUSSURA

• niemożność zastąpienia systemu znaków

językowych

– znak nie jest oparty na przesłankach

rozumowych, nie można więc dyskutować nad
jego sensownością

– ogromna liczba znaków
– zbyt złożony charakter systemu (brak

świadomości mówiących)

– holistyczność i wszechobecność języka jako

systemu (por. przepisy kodeksu, sygnały
morskie, obrzędy religijne)

ZASADY (CECHY) ZNAKU

ZASADY (CECHY) ZNAKU

WG DE SAUSSURA

WG DE SAUSSURA

• (IV) – zmienność znaku

– język jako byt umieszczony w czasie (czas

zapewnia językowi ciągłość, ale też prowadzi

do zmienności znaków)

– zmiany fonetyczne signifiant i zmiany

znaczeniowe signifié

– możliwość przesunięcia związku między

signifiant i signifié - z dowolności znaku

wynika to, że nie możemy przeciwstawić się

temu procesowi

– pozorny paradoks: język zmienia się, ale

mówiący nie są w stanie go zmienić

JĘZYK W CZASIE

JĘZYK W CZASIE

langue

parole

JĘZYK

grupa
mówiąca

CZAS

język jako
fakt
społeczny
(langage)

SYNCHRONIA I

SYNCHRONIA I

DIACHRONIA

DIACHRONIA

• dwie osie języka (język jako wartość w sobie

i język jako wartość w czasie => oś

równoczesności [ogół cech] i oś następstw

[jedna cecha] )

• językoznawstwo synchroniczne (statyczne) i

językoznawstwo diachroniczne (ewolucyjne)

• synchronia (stan języka) i diachronia (faza

ewolucji)

• rola synchronii z perspektywy mówiącego

(mówiący widzi STAN języka, nie obchodzi go

historia języka)

• rola świadomości użytkownika

SYNCHRONIA I

SYNCHRONIA I

DIACHRONIA

DIACHRONIA

• dynamiczny charakter synchronii (stan

języka zawiera w sobie relikty stanów

przeszłych i zaczątki stanów przyszłych)

• zmiana językowa (nie dotyczy całości

systemu, tylko jego poszczególnych

elementów – pojedynczych)

ga
st

gas
ti

Ga
st

Gäst
e

EPOKA
A

EPOKA
B

SYNCHRONIA I

SYNCHRONIA I

DIACHRONIA

DIACHRONIA

• fakt diachroniczny istnieje sam w sobie

(a=>ä), jego konsekwencje dla stanu systemu

są całkowicie obojętne (tragit=> trägt) – sam

proces nie ma żadnego związku z liczbą mnogą

rzeczowników

• stan danego języka jest zawsze przypadkowy –

język nie jest coraz doskonalszym

mechanizmem służącym do wyrażania pojęć

(sposób wyrażania liczby mnogiej B nie jest

lepszy od sposobu A)

• zmiany językowe powstają bez udziału intencji

SYNCHRONIA I

SYNCHRONIA I

DIACHRONIA

DIACHRONIA

• fakt synchroniczny znaczy nie sam w

sobie, ale przez opozycję (istnienie w
opozycji wykładnika zerowego)

• język jest systemem, który musi być

badany w synchronicznej łączności

• zmiany językowe dotyczą

poszczególnych elementów i muszą
być badane poza systemem

METAFORY DE

METAFORY DE

SAUSSURE’A

SAUSSURE’A

• rzut ciała na płaszczyznę

• dwa przekroje łodygi (przekrój podłużny i

poprzeczny)

• metafora partii szachów

– stan gry w danym momencie a stan języka

– każdy ruch zmienia miejsce tylko jednej figury,

ale odbija się na całym systemie => gracz nie

jest w stanie przewidzieć jego skutków

– znaczenie pionka (figury) – tylko w opozycji do

innych elementów (daną figurę można zastąpić

czymkolwiek innym)

– różnica: zamiar szachisty (szachista ma zamiar

coś osiągnąć)

PROBLEM PRAWA

PROBLEM PRAWA

JĘZYKOWEGO

JĘZYKOWEGO

• imperatywność i powszechność prawa
• prawo synchroniczne: powszechność [+],

imperatywność [-] (jest tak, ale mogłoby

być zupełnie inaczej)

• prawo diachroniczne: imperatywność

[+], powszechność [-] (nieregularność

przegłosu polskiego)

• punkt widzenia panchroniczny (tak

ogólny, że aż pozajęzykowy – panchronia

dotyczy wyłącznie systemu dźwięków)

ELEMENTY JĘZYKA

ELEMENTY JĘZYKA

• byty konkretne (znaki językowe) i abstrakcyjne

(pojęcia i dźwięki)

• metody delimitacji (rozgraniczania jednostek)

–

BARKAROLA

–

człowiek : ludzie, rok : lata, brać : wziąć

–

trudność uchwycenia bytów językowych (stąd:

WYRAZY)

• problem tożsamości synchronicznej (które różnice

dźwiękowe są nieistotne: wiele razy wymówiony ten

sam wyraz – metafora pociągu Warszawa – Kraków

(12.15) => nowy akt foniczny i psychologiczny, a

tożsamość RELACJI między nimi)

ELEMENTY JĘZYKA

ELEMENTY JĘZYKA

• jednostka a wartość (znaczenie jednostki

w układzie, w stosunku do innych

jednostek – konik szachowy zamieniony

na porcelanową figurkę gęsiarki z taką

samą przypisaną wartością, moneta –

znaczenie w stosunku do innych monet)

fr.
mouton

ang.
mutton

ang.
sheep

WARTOŚĆ W UJĘCIU

WARTOŚĆ W UJĘCIU

POJĘCIOWYM

POJĘCIOWYM

• wynająć = affittare + prendere in affitto
• wartość liczby: opozycja dwóch lub

trzech kategorii

• wartość czasu (opozycja dwóch lub

trzech elementów) [czas przyszły w
języku pragermańskim]

• aspekt czasownikowy (polski a

francuski/ włoski/ angielski)

WARTOŚĆ W UJĘCIU

WARTOŚĆ W UJĘCIU

MATERIALNYM

MATERIALNYM

• wartość w ujęciu dźwiękowym (czy w

języku istnieje dana opozycja, np. r : l
w języku polskim i japońskim, typy e
w języku polskim i francuskim)

• wartość w ujęciu literowym (różnice

między literami, np. ‘t’ i ‘d’)

• W JĘZYKU WYSTĘPUJĄ WYŁACZNIE

OPOZYCJE!!!

ZWIĄZKI SYNTAGMATYCZNE

ZWIĄZKI SYNTAGMATYCZNE

I ASOCJACYJNE

I ASOCJACYJNE

A B C D E
F G D’

D”

D’’
’

Ten sposób zachowania jest nie-
akcept-ow-alny.

nieswój
nienowy
niezapisany
niezbywalny
nieprodukowal
ny

akceptowa
ć
akceptacja
akceptowa
ny
akceptant

lądować
budować
komunikowa
ć
pakować
radować

mierzalny
zachorowalny
wykonalny
osiągalny
przetłumaczalny