O przestrzeni w dziele

literackim

źródło: Krzysztof Dariusz Szatrawski

Przestrzeń w dziele literackim. Kategoria poznawcza i kod kulturowy

„Zeszyty Naukowe WSP w Olsztynie” T.I, Olsztyn 1995

Stratyfikacje przestrzenne

Stratyfikacje przestrzenne w dziele literackim, określane często

również jako formy spacjalne (od angielskiego spatial forms in

literature), bądź wprost jako przestrzeń to termin o bliżej nie

sprecyzowanym zakresie znaczeniowym, odnoszący się

zarówno do treści jak i struktury utworu. Poza tym określenia

te obejmują swoim znaczeniem liczne elementy znaczeniowe i

wyobrażenia, które pełnią istotną rolę zarówno w konstrukcji

dzieła literackiego, jak i świata przezeń przedstawianego.

Wyobrażenia przestrzenne związane są ponadto z pojęciami

i wartościami filozoficznymi, religijnymi i kulturowymi.

Określenie pełnego układu przestrzennych odniesień dzieła

literackiego zakłada interdyscyplinarność badań oraz

konieczność określenia możliwie jednoznacznej, łączącej często

różne dziedziny terminologii. Zastosowanie jednak dowolnej

metody analizy zjawisk przestrzennych zakłada wcześniejsze

zajęcie stanowiska wobec kwestii teoretycznych, a zwłaszcza

sprecyzowanie poglądów na temat społecznego, bądź

indywidualnego charakteru kategorii spacjalnych

Przestrzeń w filozofii

Przestrzeń pojmowana jako kategoria poznawcza

rozpatrywana była w dociekaniach filozoficznych już w

Starożytności. W nowszych pracach dominują dwa

poglądy na kategorię przestrzeni, z jednej strony ujmuje

się przestrzeń jako konstrukcję intelektualną, swoiste

uogólnienie perspektywy poznawczej, z drugiej zaś strony

przestrzeń pojmowana jest jako wspólne dla określonej

społeczności, kultury, czy też okresu historycznego

wyobrażenie konstrukcji rzeczywistości naocznej. Tak

rozgraniczone perspektywy z jakich postrzegano

przestrzeń w dociekaniach filozoficznych obserwować

można również w dwudziestowiecznych pracach

filozoficznych, kulturoznawczych i humanistycznych.

Początkowo w badaniach literackich dominował

wywodzący się od Kanta epistemologiczny punkt

widzenia, a w naukach społecznych, w tym

w religioznawstwie i teorii kultury, często zwracano

uwagę na przestrzeń jako wspólną kategorię zbiorowej

świadomości.

Przestrzeń w religii

Wyobrażenia przestrzenne funkcjonowały w najwcześniejszych systemach

religijnych i filozoficznych jako jedna z podstawowych kategorii poznawczych.

Sposób pojmowania przestrzeni często stawał się wyróżnikiem odrębności

systemów intelektualnych, bądź kulturowych. Interesującym jest fakt, iż

badania dotyczące struktury spacjalnej dzieła literackiego podjęto w

stosunkowo nieodległej przeszłości, mimo że problematyka ta obecna była w

dociekaniach filozoficznych już od czasów starożytnych. Najszerzej problem

przestrzeni przedstawił Pitagoras i jego uczniowie. Wywodząc czystą

przestrzeń ze stosunków liczbowych szkoła ta określiła wszystkie jej wymiary,

nie znaleziono jednak sposobu na uzasadnienie przejścia od przestrzeni

czystej do jej wypełnienia w rzeczywistości postrzeganej zmysłowo.

Przestrzeń i jej atrybuty przynależą do wyróżnionych przez Arystotelesa

kategorii ontologicznych, określanych również mianem kategorii

rozumowych. Arystotelesowskie kategorie miejsca, relacji i położenia, które

dopiero w filozofii nowożytnej zinterpretowane zostały jako kategorie

przestrzennne, zakładały postrzeganie przestrzeni jako cechy przynależnej

przedmiotom. Znacząca jest zmiana perspektywy w nowożytnych naukach

przyrodniczych i filozoficznych: to przedmioty rozmieszczone są

w przestrzeni, której zresztą nie wypełniają szczelnie. Konsekwencją owej

zmiany jest skonstruowanie modelu przestrzeni apriorycznej, co sprawia, że

kategoria przestrzeni we współczesnych badaniach rozumiana jest przede

wszystkim jako element porządkujący obraz postrzeganego świata. Stąd też w

wielu przypadkach pełni ona rolę czynnika konstrukcyjnego, określającego

strukturę rzeczywistości, czy nawet wartościującego opisywane zjawiska.

Kant...

Krytyka czystego rozumu Immanuela Kanta stała się istotnym

krokiem w ukształtowaniu filozoficznego poglądu na zjawisko

przestrzeni. Po raz pierwszy ustalone zostały zasadnicze tezy

określające kategorie przestrzenne. W ujęciu królewieckiego filozofa

przestrzeń jest pojęciem apriorycznym, konstrukcją porządkującą

elementy świata naocznego (rzeczy same w sobie) w postaci

fenomenów, a więc formą osobistego postrzegania świata.

W podsumowaniu rozważań o przestrzeni Kant formułuje

dwuczłonową tezę, która określa przestrzeń jako konstrukcję

abstrakcyjną wypełnioną konkretnymi przedstwieniami

postrzeganymi przez zmysły: "Przestrzeń nie przedstawia żadnych

własności jakichkolwiek rzeczy samych w sobie ani też ich samych w

ich stosunkach między sobą, tj. nie stanowi żadnego ich określenia,

które byłoby przywiązane do samych przedmiotów i które

pozostawałoby, choćbyśmy nawet abstrahowali od wszelkich

podmiotowych warunków oglądania(...) Przestrzeń nie jest więc

niczym innym jak tylko formą wszelkich zjawisk zmysłów

zewnętrznych, tj. podmiotowym warunkiem zmysłowości, pod którym

jedynie naoczność zewnętrzna jest dla nas możliwa (...) O przestrzeni

(...) możemy przeto mówić tylko ze stanowiska człowieka. Jeżeli

pominiemy warunek podmiotowy (...), to przedstawienie przestrzeni

nic nie znaczy". Idealistycznie pojmowana przestrzeń w dziele Kanta

ujęta została więc jako konstrukcja nadrzędna wobec poznania

zmysłowego, a wręcz jako funkcja intelektu. Konsekwencją tak

określonej funkcji przestrzeni jest odrzucenie absolutnego charakteru

przestrzeni znanej z geometrii euklidesowej

Kartezjusz...

Badania nad naturą i funkcją przestrzeni jako kategorii

epistemologicznej i estetycznej rozpoczęto w filozofii nowożytnej, zaś

punktem wyjścia stał się zastosowany w astronomii i fizyce model

pustej przestrzeni kartezjańskiej i układu współrzędnych. Prace

Kartezjusza umożliwiły Newtonowi dokonanie wielu odkryć

matematycznych, m.in. rachunku różniczkowego oraz metody

stycznych. Newton dostrzegał, iż "absolutna przestrzeń w swej

własnej naturze, bez odniesienia do czegokolwiek zewnętrznego,

pozostaje zawsze podobna i nieporuszona", całkowicie natomiast inną

naturę przypisał przestrzeni relatywnej, która jest "pewnym

ruchomym wymiarem albo miarą absolutnej przestrzeni, którą nasze

zmysły określają wedle jej pozycji wobec ciał". Zainteresowanie

Newtona modelem przestrzeni absolutnej pozwoliło mu na

sformułowanie wniosków wykraczających poza nauki przyrodnicze, a

nawet odwołujących się do Boga, który "trwa wiecznie i jest

wszechobecny, i istniejąc zawsze i wszędzie, tworzy trwanie i

przestrzeń". Kartezjański układ współrzędnych zapoczątkował

przewrót w sposobie postrzegania kategorii przestrzennych, który

ostatecznie dokonał się w ontologii i epistemologii Kanta. Jak

zauważył Martin Heidegger, ustalenia Kartezjusza nie pozwalają

"ontologicznie pojąć ani przestrzenności świata, ani najpierw

odkrywanej przestrzenności bytu napotkanego w otoczeniu, ani

wreszcie przestrzenności samego jestestwa", mimo to jednak jego

zdaniem "Kartezjusz przygotował wstępne zrozumienie pewnego

apriori, którego zawartość bardziej dogłębnie ustalił później Kant".

Kartezjusz...

Badania nad naturą i funkcją przestrzeni jako kategorii

epistemologicznej i estetycznej rozpoczęto w filozofii nowożytnej, zaś

punktem wyjścia stał się zastosowany w astronomii i fizyce model

pustej przestrzeni kartezjańskiej i układu współrzędnych. Prace

Kartezjusza umożliwiły Newtonowi dokonanie wielu odkryć

matematycznych, m.in. rachunku różniczkowego oraz metody

stycznych. Newton dostrzegał, iż "absolutna przestrzeń w swej

własnej naturze, bez odniesienia do czegokolwiek zewnętrznego,

pozostaje zawsze podobna i nieporuszona", całkowicie natomiast inną

naturę przypisał przestrzeni relatywnej, która jest "pewnym

ruchomym wymiarem albo miarą absolutnej przestrzeni, którą nasze

zmysły określają wedle jej pozycji wobec ciał". Zainteresowanie

Newtona modelem przestrzeni absolutnej pozwoliło mu na

sformułowanie wniosków wykraczających poza nauki przyrodnicze, a

nawet odwołujących się do Boga, który "trwa wiecznie i jest

wszechobecny, i istniejąc zawsze i wszędzie, tworzy trwanie i

przestrzeń". Kartezjański układ współrzędnych zapoczątkował

przewrót w sposobie postrzegania kategorii przestrzennych, który

ostatecznie dokonał się w ontologii i epistemologii Kanta. Jak

zauważył Martin Heidegger, ustalenia Kartezjusza nie pozwalają

"ontologicznie pojąć ani przestrzenności świata, ani najpierw

odkrywanej przestrzenności bytu napotkanego w otoczeniu, ani

wreszcie przestrzenności samego jestestwa", mimo to jednak jego

zdaniem "Kartezjusz przygotował wstępne zrozumienie pewnego

apriori, którego zawartość bardziej dogłębnie ustalił później Kant".

Heidegger...

Sformułowaną przez Kanta ideę przestrzeni przejęli filozofowie przełomu

antypozytywistycznego i twórcy fenomenologii. Wilhelm Dilthey zdecydowanie odróżnił

elementy przedstawione w dziele literackim od elementów świata rzeczywistego, twierdząc

iż rzeczywistość w akcie twórczym podlega idealizacji, a proces literacki pociąga za sobą

"nerwowe spotęgowanie rzeczywistości". Źródłem owej metamorfozy jest wyobraźnia poety, a

na przestrzeń dzieła składają się zarówno obrazy zapamiętane, jak i samodzielnie

konstruowane: "Proces idealizacji w obrazach przypomnianych i potęgowania w

przedstawieniach dotyczących przyszłości są uwarunkowane tym, że treści przedstawieniowe

rozciągają się i przekształcają jak gdyby w swobodnej przestrzeni. A więc wewnętrzne

pokrewieństwo sprawia, że obraz przypomnieniowy i przestrzeń przyszłościowa

przygotowują poecie jego przedstawienia".

Subiektywność pojęcia przestrzeni, tak silnie podkreślana przez Kanta, w pracach

neokantystów potraktowana została jako problem epistemologiczny; zaś jako elementarny

problem teoretyczny, analizę przestrzeni podjęła fenomenologiczna estetyka oraz teoria

literatury. Stanowisko Kanta wobec przestrzeni Martin Heidegger interpretował również jako

problem ontologiczny wskazując na istotny element kantowskiego wywodu: "przestrzeń różni

się od określonych poszczególnych swych części nie stopniem i bogactwem złożoności, lecz

nieskończenie, tzn. istotowo". Rozwijając tę myśl we własnej filozofii Heidegger znacznie

poszerza kantowską koncepcję przestrzeni podmiotowej. W swojej fundamentalnej pracy

Sein und Zeit Heidegger zjawisko przestrzenności analizuje w trzech aspektach:

przestrzenności tego co wewnątrz świata poręczne, przestrzenności bycia-w-świecie oraz

przestrzenności jestestwa wobec przestrzeni. Odnosząc zjawisko przestrzenności do zjawisk

otoczenia, Heidegger stwierdza iż "aktualny świat odkrywa przestrzenność należącej doń

przestrzeni". Dopiero bycie-w-świecie, "od-dalenie i ukierunkowanie jako konstytutywne

charaktery bycia-w określają przestrzenność jestestwa, zatroskane przeglądowe bycie w

odkrytej, wewnątrzświatowej przestrzeni". Uznanie owej indywidualnej, podmiotowej

przestrzenności, zżycie się z nią, określane przez Heideggera jako "oznaczoność" warunkuje

istotową współotwartość przestrzeni. Egzystencjalizm Heideggera sprowadził zatem

przestrzeń świata do postaci zespołu przestrzenności indywidualnych, stwierdzając jej

podmiotowy, ale zarazem ponadindywidualny charakter. Pogląd podobny obejmujący jednak

społeczeństwo rozumiane jako wspólnota kulturowo-światopoglądowa odnaleźć można

zarówno w pracach filozofów zbliżonych do Koła Wiedeńskiego, jak i badaczy o odległych od

neokantyzmu założeniach.

Husserl, Ingarden, koło

wiedeńskie

Z epistemologicznego (bliskiego idealizmowi Kanta) punktu widzenia przestrzeń utworu literackiego jest

swoistą przestrzenią fenomenologiczną, lub jak określił to Edmund Husserl w odniesieniu do przestrzeni

postrzeganej "przestrzenią zjawiskową". Konsekwencją tego poglądu stało się wyróżnienie "przestrzeni

obiektywnej" oraz "przestrzeni realnej". Najszerszym jednak pojęciem, obejmującym nie tylko przestrzeń,

ale także należące do niej przedmioty oraz ożywiający ten układ czas jest świat przeżywany (Lebenswelt),

który określany jest jako "jedyny świat naprawdę doświadczany". Roman Ingarden, zainspirowany

ustaleniami Husserla, wyróżnił "przestrzeń realną", "przestrzeń zorientowaną" (będącą "konstytutywną

warstwą przejawiania się w spostrzeżeniu jedynej realnej przestrzeni"), "przestrzeń idealną" oraz

"przestrzeń wyobrażeniową". Przestrzeń dzieła literackiego określił Ingarden mianem "przestrzeni

przedstawionej", zastrzegając, iż pojęcie to nie pokrywa się z żadnym z wcześniej wymienionych. Zauważa

on m.in.: "Przestrzeń przedstawiona nie da się włączyć (...) ani w realną przestrzeń, ani w różne

spostrzeżeniowe przestrzenie zorientowane, uporządkować jako ich część (...) i to nawet wtedy, gdy

przedmioty przedstawione są wyraźnie przedstawione jako «znajdujące się» w określonej okolicy realnej

przestrzeni". Jedyny pozytywny związek przestrzeni przedstawionej i przestrzeni realnej wynika

z przyjętych przez Ingardena założeń ontologicznych i epistemologicznych. Wprawdzie stwierdza on, iż "nie

ma między nimi żadnego przestrzennego przejścia", jednak referując w jednym z kolejnych paragrafów

pełnione przez przedmioty przedstawione funkcje określa związki zachodzące pomiędzy przedstawieniem

literackim, a światem realnym jako odtwarzanie i reprezentowanie: "funkcja reprezentowania ma za

podstawę funkcję odtwarzania przedmiotu przedstawionego (...). Pod tym względem różni się ona przeto

radykalnie od funkcji przedstawiania spełnianej przez stan rzeczy. Stany rzeczy nie są bowiem wcale

«obrazami» przedmiotów przedstawionych, lecz je tylko «odsłaniają», będąc właśnie zachodzącymi w nich

ich stanami rzeczy, natomiast «przedstawiające», tzn. reprezentujące coś przedmioty są odtworzeniami

tego, co jest odtwarzane dzięki zachodzącemu między nimi podobieństwu". Przytoczone definicje i

klasyfikacje zjawisk spacjalnych wyznaczają porządek ontologiczny i epistemologiczny, u którego podstaw

leżą założenia kantowskiego idealizmu subiektywnego, koncepcje świata jako woli i wyobrażenia

Schopenhauera i świata jako mocy Nietzschego, nie wyczerpują one jednak dorobku filozoficznego w tej

dziedzinie. Równocześnie z podobnych założeń wyrastały poglądy traktujące przestrzeń jako kategorię

wspólną. Z kręgu Koła Wiedeńskiego wywodzą się poglądy Jaakko Hintikki. Na gruncie logiki filozoficznej

fiński filozof doszedł do wniosku, iż istnienie światów alternatywnych implikuje umowny charakter świata

uważanego za realny. Inspirację z poglądów Hintikki czerpie natomiast Umberto Eco, który analizując

strukturę rzeczywistości przedstawionej odwołuje się do konstrukcji logicznych tego filozofa. Zwraca przy

tym uwagę, iż zarówno struktury światów możliwych, jak i świata odniesienia uwarunkowane są kulturowo.

Skoro "Świat możliwy jest konstruktem kulturowym", to naturalną konsekwencją jest, iż "w ramach

konstruktywistycznego pojmowania światów możliwych także tzw. realny świat odniesienia należy pojmować

jako konstrukt kulturowy".

Durkheim i kulturowe

konstrukty...

Opozycją wobec subiektywnego, odnoszącego się do indywidualnej refleksji

pojmowania przestrzeni były poglądy filozoficzne Emila Durkheima. Analizował on

przestrzeń w znaczeniu społecznym, jako wspólną dla określonej społeczności kategorię

rozumową, swoistą konstrukcję intelektualną będącą wypadkową indywidualnych

kategoryzacji i (podobnie jak czas) wiążącą społeczność wspólnym układem

odniesienia. Konstruując socjologiczny punkt widzenia problematyki przestrzennej,

Durkheim zdecydowanie odrzucał tezy Kanta na temat przestrzeni: "nie jest ona tym

płynnym i nieokreślonym środowiskiem, jakim wyobrażał ją sobie Kant: czysta i

absolutnie homogeniczna nie służyłaby do niczego i byłaby nawet nieuchwytna dla

myśli. Przedstawienie przestrzenne polega zasadniczo na pierwszej koordynacji danych

doświadczenia zmysłowego.(...) Sama przez się nie ma ona [przestrzeń - przyp.KDS] ani

lewicy, ani prawicy, ani góry, ani dołu, ani północy, ani południa itd. Wszystkie te

rozróżnienia pochodzą najwyraźniej stąd, że z posazczególnymi regionami wiązane są

rozmaite wartości uczuciowe. Ponieważ wszyscy ludzie tej samej cywilizacji

przedstawiają sobie przestrzeń w taki sam sposób, potrzeba najwidoczniej, by te

wartości uczuciowe i zależne od nich rozróżnienia były im równie wspólne; wynika z

tego niemal koniecznie, że są one pochodzenia społecznego".

Społeczne aspekty wyobrażeń przestrzennych pełnią w wywodach Durkheima istotną

rolę jako element analizy zjawiska religijności, jednak w jednakowym stopniu można je

odnieść do pozostałych zjawisk kulturowych, w tym także literatury. Przestrzeń jako

element strukturalny dzieła literackiego odwołuje się do pojęć i wyobrażeń

pozaliterackich, pozostając zarazem składnikiem porządkującym konstrukcję utworu

oraz istotne z punktu widzenia jego treści elementy rzeczywistości przedstawionej. Rolę

tę spełniają odniesienia przestrzenne, które realizowane na wielu płaszczyznach,

w różnych gatunkach literackich i przez różnych twórców, przyjmują niepowtarzalne

formy oraz pełnią wielorakie funkcje, zawsze jednak zakładają zewnętrzną czytelność, a

więc pozostają w kręgu konstruktów kulturowych.

Markiewicz o przestrzeni...

Najczęściej przestrzeń w dziele literackim spełnia rolę nie

przedstawianego, bądź przedstawionego w sposób pośredni układu

odniesienia opisywanych wydarzeń, bezpośrednio przedstawione

elementy przestrzeni pojawiają się również w opisach, jako składniki

świata przedstawionego, często też, zwłaszcza w utworach

poetyckich, skonkretyzowane elementy przestrzeni pełnią istotne

funkcje semantyczne i symboliczne. Przestrzeń dzieła literackiego

rozpatrywać można także w aspekcie przedmiotowym, jako element

kompozycyjny. Henryk Markiewicz omawiając znaczenie przestrzeni

w formach narracyjnych zwraca uwagę, iż "rzeczywistość

przedstawiona stanowi (...) globalny układ znaczeniowy o cechach

przestrzennych i wypełniony przedmiotami przestrzennymi, z drugiej

zaś strony utwór literacki (...) wypełnia (...) pewien fragment

przestrzeni". W rozważaniach teoretycznych Markiewicza przestrzeń

ujmowana jest jako nadrzędny porządek świata przedstawionego, a

zarazem jako element konstruujący formę dzieła literackiego,

uprzywilejowany w utworach poetyckich, zaś podporządkowany

przedstawieniom temporalnym w prozie narracyjnej. Również aspekt

przestrzenny konstrukcji utworu, rozplanowanie tekstu na stronie

w licznych przypadkach staje się elementem znaczącym, co w

najszerszym zakresie miało miejsce w poezji graficznej, carmina

figurata, wielu utworach renesansowych i barokowych, czy wreszcie

w dwudziestowiecznych eksperymentach Mallarmégo, Apollinaire'a

oraz w poezji konkretnej.

Sławiński o przestrzeni...

Wieloznaczność pojęcia przestrzeni literackiej uwidacznia się w

różnorodności stanowisk badawczych i postaw metodologicznych. Ich

klasyfikację przeprowadził Janusz Sławiński, który wyróżnił siedem

perspektyw badawczych dominujących w dociekaniach na temat przestrzeni

dzieła literackiego: 1. Przestrzeń w poetyce systematycznej ujmowana jest

jako jedna z zasad organizacji planu kompozycyjno-tematycznego. 2. W

poetyce historycznej rozważania dotyczą schematów kompozycyjnych

przestrzeni przedstawionej, ujęć konwencjonalnych w obrębie określonej

kultury, epoki, prądu, czy gatunku. 3. Terenem dociekań semantycznych są

wykrywane w systemie znaczeniowym języka wyobrażenia przestrzenne

oraz nadbudowane systemy znaczeniowo-stylistyczne, w których pierwotne

wyobrażenia ulegają reinterpretacji i aktualizacji. 4. Badania kulturowych

wzorców doświadczania przestrzeni, w tym przestrzennych relacji między

sacrum i profanum, prowadzą do ustalenia roli przedstawień przestrzennych

w modelowaniu świata przedstawionego. 5. Badania archetypicznych

uniwersaliów przestrzennych wiążą się z problemami stylistyki, poetyki

historycznej, kulturologii, najczęściej stanowiąc fundament

wyspecjalizowanych badań. 6. Rozważania o charakterze filozoficzno-

spekulatywnym dotyczące przestrzeni literackiej traktują ją jako

odwzorowanie przestrzeni fizycznej. 7. Zasadniczo odmiennym rodzajem

refleksji są badania nad przestrzennym uformowaniem dzieła

literackiego, których terenem są dociekania dotyczące morfologii utworu,

układu fabuły, przestrzeni samego przekazu. Wobec powyższej klasyfikacji

znaczącym wydaje się fakt, iż wszystkie stanowiska badawcze dążą do

wspólnego, nadrzędnego celu, jakim jest pełne i wszechstronne

odwzorowanie przestrzennych elementów dzieła literackiego.

Bachelard o przestrzeni...

Poglądy fenomenologów na ontologiczną i poznawczą

funkcję wyobrażeń przestrzennych znalazły swą

kontynuację w pracach różnych szkół krytycznych.

Hermeneutyczne założenia przyświecały zarówno szkole

genewskiej (z której wywodzi się nurt krytyki

tematycznej) jak i szkole tartuskiej, choć były one różnie

interpretowane i każdy z teoretyków wyprowadzał z nich

odmienne kategoryzacje. W pracach teoretyków

francuskich przestrzeń dominuje jako kategoria

ontologiczna i jako element poetyki. Pod wpływem

filozofów niemieckich, a zwłaszcza Husserla pozostawał

jeden z najwybitniejszych badaczy twórczej wyobraźni

Gaston Bachelard. W dociekaniach nad mechanizmem

świadomości poety i funkcją twórczej wyobraźni stwierdził

on podstawowe znaczenie pojętego jako funkcja

wyobraźni twórczej obrazu w twórczości poetyckiej, oraz

nadrzędnej w stosunku do obrazów, organizującej kolejne

obrazy w całość przestrzeni, z zastrzeżeniem jednak, iż

nie chodzi tu o przestrzeń rzeczywistą:

Bachelard, fragment...

"Przy pierwszym podejściu fenomenologicznym do

wyobraźni poetyckiej obraz pojedynczy, zdanie, obraz ten

zawierające, wers, a czasami stanca, w której obraz

poetycki promieniuje - stanowią przestrzenie języka,

którymi powinna by się zająć topo-analiza. (...) Pontalis

dodaje formułę, która zasługuje na zapamiętanie jako

niezawodna wskazówka dla fenomenologii ekspresji:

«Podmiot mówiący to cały podmiot.» I nie wydaje nam się

paradoksem stwierdzenie, że podmiot mówiący zawiera

się bez reszty w obrazie poetyckim, jeśli bowiem podmiot

nie oddaje się bez zastrzeżeń obrazowi, nie może

wkroczyć w przestrzeń poetycką obrazu. Obraz poetycki

w sposób oczywisty przynosi jedno z najprostszych

doświadczeń przeżytego języka. A jeśli zgodnie z naszą

propozycją rozważymy ten obraz jako prapoczątek

świadomości, przynależy on oczywiście do fenomenologii".

Poulet o przestrzeni...

Podobne zależności filozoficzne wykazują prace krytyczne Georgesa Pouleta,

zaliczanego do nurtu krytyki tematycznej. Nie tworząc własnej teorii

literatury, a opierając się na osiągnięciach niemieckich fenomenologów, w

swych dociekaniach wykorzystał on teorie literatury i przestrzeni artystycznej

znane z prac Husserla i Ingardena. Nie analizując zjawiska od strony

teoretycznej, przedstawił Poulet historyczną analizę zjawisk przestrzennych

w literaturze, przy czym przestrzeń w jego pracach ujmowana jest często w

znaczeniu metaforycznym. Wydana w 1961 roku pod tytułem "Les

métamorphoses du cercle" praca obejmuje przemiany postrzegania

przestrzeni w europejskiej literaturze od okresu średniowiecza po wiek XX.

Interesującą cechą wywodu Pouleta jest przyporządkowanie przestrzeni

stałych odniesień światopoglądowych, dotyczących religijnego, bądź

racjonalnego postrzegania świata. Jak stwierdził badacz: "na przestrzeni

wieków zmienia się w sposób szczególny znaczenie wielkiego symbolu środka

i sfery". Zasadniczy kierunek tej zmiany, zdaniem Pouleta, wskazuje na stały

proces desakralizacji przestrzeni - o ile w średniowieczu w centrum

wszechświata znajdował się Bóg, począwszy od renesansu, aż po wiek XX,

miejsce to coraz częściej zajmował człowiek. Równocześnie z rozszerzaniem

się granic przestrzeni postrzeganej i rozumianej jako rzeczywistość

materialna, zawęża się krąg przestrzeni posiadającej znaczenie religijne:

"człowiek nie obejmuje już wzrokiem boskiej sfery, lecz wyłącznie sferę

naukowej wiedzy. Boska «cykliczność» zastąpiona zostanie przez zwykłą

«encyklopedię». W oczywisty sposób to odniesienie do encyklopedii jest

nawiązaniem do obowiązującego kodu kulturowego i wyznacza przyjęty w

określonym momencie historycznym zakres pojęciowy.

Przestrzeń w perspektywie

krytyki tematycznej

Cechą łączącą francuskich naukowców określanych mianem "krytyki

tematycznej" są tendencje do psychologicznej i metaforycznej analizy

przestrzeni w badaniach literackich. Przekonanie o znaczeniu

wszechstronnej, zakładającej wiele perspektyw badawczych, a jednocześnie

skierowanej na poznanie człowieka i twórcy analizy dzieła pojawiło się

znacznie wcześniej w pracach strukturalistów, lecz jako pierwszy ludzkim

wymiarem przestrzeni i jej leksykologicznymi aspektami zajął się Georges

Matoré w pracy L'espace humain. L'expression de l'espace dans la vie, la

pensée et l'art contemporains. W omówieniu pracy Matoré'a Gerard Genette

wskazuje na porządkującą rolę przestrzeni, pisząc o dwudziestowiecznej

literaturze i pojęciu przestrzeni zauważa, iż człowiek współczesny "szuka

ukojenia, rzutując swe myślenie w otaczające rzeczy, wykreślając płaszczyzny

i figury, które od przestrzeni geometrów zapożyczają nieco trwałości i

stabilności". Zauważa on również, że "jak w epoce baroku, tak i dziś

przestrzeń jest zarazem pociągająca i niebezpieczna, przyjazna i złowroga.

Tak określone znaczenie przestrzeni literackiej znajduje swoje

odzwierciedlenie w strukturze dzieła. Zainspirowany pracą Georgesa Matoré

L'Espace humain Gerard Genette dowodzi, iż przestrzeń występuje jako

signifié, gdy w ramach zmiennego przedmiotu wypowiedzi terminologia

przestrzenna nadaje wypowiedzi formę oraz jako signifiant, zazwyczaj w

postaci metaforyki przestrzennej, co określa on jako "przestrzeń konotowaną,

przyzwaną raczej niż nazwaną, mówiącą raczej niż omawianą, która ukazuje

się przez metaforę". Francuski językoznawca stwierdza także, iż

"niesymetryczność funkcji, jakie pełnią te dwie przestrzenie, mówiąca i

omawiana, jest istotniejsza od wszelkich różnic treściowych".

Bachtin o przestrzeni...

Syntetyczną, łączącą liczne wpływy filozoficzne teorię przestrzeni i czasu w

literaturze opracował Michaił Bachtin. Powiązał on przestrzeń przedstawioną

z procesem jej kształtowania (stawaniem się) przebiegającym w czasie,

definiując powstałą w ten sposób wartość czasoprzestrzenną, określaną przez

Bachtina jako chronotop: "Istotne wzajemne powiązanie stosunków

czasowych i przestrzennych przyswojonych artystycznie w literaturze (...)

Czasoprzestrzeń w literaturze artystycznej jednoczy cechy przestrzenne i

czasowe w ramach znaczącej i konkretnej całości. (...) Cechy czasu odsłaniają

się w przestrzeni, zaś przestrzeń znajduje w czasie swój sens i miarę. To

krzyżowanie się porządków i złączenie cech stanowi o charakterze

czasoprzestrzeni artystycznej". Pojęcie czasoprzestrzeni ustalone przez

Bachtina obejmuje różne gatunki literackie. W zależności od gatunku i formy

zmieniają się proporcje, formy spacjalne częściej i bardziej wyraziście

występują w poezji, natomiast formy temporalne dominują w prozie

narracyjnej, gdzie przestrzeń podporządkowana jest postaci bohatera, zaś

uporządkowanie formalne zakłada przede wszystkim zmiany temoporalne. W

teorii Bachtina przestrzeń i czas traktowane są jednak łącznie, jako dwie

kategorie uzupełniające się wzajemnie. Z jednej strony przestrzeń ulega

ciągłym przemianom, z drugiej zaś elementy tej przestrzeni wskazują na

upływający czas. Istotną cechą Bachtinowskiej czasoprzestrzeni jest jej

wartość formalna i znaczeniowa. Jak stwierdza teoretyk, "czasoprzestrzeń

określa artystyczną jedność utworu literackiego w jego relacji do

rzeczywistości. Dlatego też czasoprzestrzeń w utworze zawsze zawiera

czynnik wartościujący, który można wyodrębnić z całości czasoprzestrzeni

artystycznej jedynie metodą analitycznej abstrakcji".

Łotman o przestrzeni...

Badania dotyczące istoty i miejsca przestrzeni artystycznej w strukturze dzieła literackiego

kontynuował Jurij Łotman, którego ustalenia jako konsekwentnie wynikające z wcześniejszch

dokonań w dziedzinie przestrzennego uformowania rzeczywistości przedstawionej, najpełniej

określają zjawisko przestrzeni w literaturze. Przestrzeń w pracach Łotmana zyskuje miejsce tak

dalece uprzywilejowane, że Henryk Markiewicz uznaje wręcz, iż Łotman "ignoruje" tak znaczącą u

wcześniejszych teoretyków problematykę czasu. Przestrzeń w dziele literackim postrzega on

zarówno w znaczeniu fenomenologicznym, jak i metaforycznym. W odróżnieniu od bachtinowskiej

teorii czasoprzestrzeni, Łotman ujmuje przestrzeń artystyczną jako samodzielną warstwę struktury

literackiej, wskazując przy tym na konieczny związek form spacjalnych z zagadnieniami fabuły i

punktu widzenia. Strukturę przestrzenną ujmuje równocześnie jako podstawową warstwę

semiotyczną tekstu, wyznaczającą podstawowy układ odniesienia, a zarazem sposób postrzegania

rzeczywistości: "Struktura przestrzeni tekstu staje się (...) modelem struktury Wszechświata, a

wewnętrzna syntagmatyka elementów wewnątrz tekstu - językiem modelowania przestrzennego".

W wielu punktach swej teorii pozostaje Łotman bliski Bachtinowi - podobnie zakłada wartościujące

funkcje struktury przestrzennej: "Najogólniejsze społeczne, religijne, polityczne, moralne modele

świata, za pomocą których człowiek na różnych etapach swojej duchowej historii nadawał sens

otaczającemu go życiu, okazują się niezmiennie wyposażone w charakterystyki przestrzenne, to w

postaci przeciwstawienia «niebo - ziemia», albo «ziemia - królestwo podziemne» (pionowa

trójczłonowa struktura zorganizowana na osi góra - dół), to w formie pewnej społeczno-politycznej

hierarchii z zaznaczonym przeciwstawieniem «góry» «dołom», to w postaci moralnego

nacechowania przeciwstawienia «prawe - lewe»". Podstawową cechą różniącą teorię Łotmana od

poglądów Bachelarda jest jednak hierarchia ważności elemenów tych teorii - u Bachelarda

wyobrażenia przestrzenne pozostawały elementem pojmowanej jako wartość nadrzędna wyobraźni

twórczej, czego konsekwencją było symboliczny i metaforyczny sposób jej rozpatrywania, natomiast

Łotman uznaje przestrzeń za konstrukcję o podstawowym znaczeniu semiotycznym. Z jednej strony

wyobrażenia przestrzenne są kategorią konstruującą rzeczywistość, równocześnie zaś hierarchie

przestrzenne wyznaczają systemy wartościowania elementów świata. Problem przestrzeni

artystycznej obejmuje także metaforyczne znaczenie przedstawień przestrzennych. Łotman

stwierdza istnienie elementów nieprzestrzennych, które wtopione są w przestrzenny model świata

jako elementy charakteryzujące przestrzeń.

konkluzja...

Teoria Łotmana oraz przedstawione wcześniej elementy teorii

filozoficznych i literackich pozwalają na ujęcie zasadniczych założeń,

dzięki którym możliwe było omówienie zjawiska przestrzeni jako

elementu konstrukcyjnego dzieła literackiego. Wskazane elementy

owych teorii pozwoliły również na określenie roli jaką pełnią w dziele

literackim wyobrażenia przestrzenne, chociaż problemem

podstawowym pozostawała przestrzeń jako element konstruujący

świat przedstawiony. Umowność świata przedstawionego oraz

umowny charakter obrazowania rzeczywistości są zjawiskami

zbieżnymi, wynikającymi z natury przekazu. Zawarte w strukturze

dzieła literackiego formy spacjalne kształtują zatem układ odniesień

pomiędzy rzeczywistością przedstawioną, a elementami

rzeczywistości pozaliterackiej. Przestrzeń artystyczna jest modelem

przestrzeni rzeczywistej, zaś metafora przestrzenna pozwala na

określenie charakteru owego modelu i punktu widzenia obserwatora.

Formy temporalne współistnieją z przestrzenią przedstawioną,

wpływając na dynamikę jej obrazu. Przestrzeń artystyczna

porządkując elementy świata przedstawionego przypisuje im również

wartości, i dopiero w ramach wyznaczonych w ten sposób obszarów

kształtowana jest struktura aksjologiczna stanowiąca zasadniczą

treść literackiego przekazu.