FILOZOFIA ANTYCZNA
NIEWYCZERPANE ŹRÓDŁO KULTURU
EUROPEJSKIEJ

LITERATURA

1.

Ajdukiewicz K., Zagadnienia i kierunki filozofii,

Warszawa 1983

2.

Copleston F., Historia filozofii, (kolejne tom)

Warszawa 2001

3.

Diogens Laertios, Żywoty i poglądy słynnych

filozofów, Warszawa, 1982

4.

Gilson E., Duch filozofii średniowiecznej

5.

Jonas H., Religia Gnozy, 1994

6.

Kuksewicz Z., Zarys filozofii średniowiecznej,

Warszawa, 1973

7.

Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. I-V

Lublin, 2001

WSTĘP
CO TO JEST FILOZOFIA?

Etymologia słowa „filozofia” –

umiłowanie mądrości

z gr. Φιλεω, (fileo) – miłuję, dążę

z gr. σοφια (sofia) – mądrość, wiedza

TRADYCYJNE DYSCYPLINY
FILOZOFICZNE



EPISTEMOLOGIA



ONTOLOGIA



METAFIZYKA



ETYKA



ESTETYKA



LOGIKA

TRADYCYJNE DYSCYPLINY
FILOZOFICZNE



TEORIA POZNANIA (EPISTEMOLOGIA)
z gr. επιστημη (episteme) – wiedza lub
gnoseologia z gr. γνωσις (gnosis) –
poznanie



PROBLEMATYKA EPISTEMOLOGII

badanie źródeł, granic i prawomocności

ludzkiej wiedzy (głównym zagadnieniem
teoria prawdy)

TRADYCYJNE DYSCYPLINY
FILOZOFICZNE



METAFIZYKA –

pyta o podstawę wszelakiego

istnienia (co i jak istnieje)
z gr. τα μετα τα φυσικα (ta meta ta fysika)- to co
po fizyce



PROBLEMATYKA:

refleksja ontologiczna spekulacyjna, refleksja
ontologiczna przyrodnicza, refleksja wyrastająca
z religii i rozważań etycznych

TRADYCYJNE DYSCYPLINY
FILOZOFICZNE



ONTOLOGIA

- ogólna teoria bytu

z gr. το ον (to on) – to co jest



PROBLEMATYKA ONTOLOGII

m.in. odpowiedź na pytania: „co to jest rzecz?”, „co to jest
ciało?”, „co to jest ciało?”, „co to jest relacja?”



GŁÓWNE STANOWISKA

monistyczne, pluralistyczne, dualistyczne, realistyczne,

spirytualistyczne, idealistyczne, materialistyczne

TRADYCYJNE DYSCYPLINY
FILOZOFICZNE

FILOZOFIA PRAKTYCZNA



ETYKA

gr. έτηος, łac. moralis – obyczaj



PROBLEMATYKA ETYKI:

zagadnienie moralnych źródeł,

kryteriów i

celów ludzkich działań



etyka opisowa – etyka normatywna
„jak jest” – „jak powinno być”

TRADYCYJNE DYSCYPLINY
FILOZOFICZNE



ESTETYKA

z gr. αιςτηετικος – dotycząca postrzegania



PROBLEMATKA:

uchwycenie i analiza wartości tkwiącej w dziele

sztuki, teoria piękna, relacja twórca-tworzywo

TRADYCYJNE DYSCYPLINY
FILOZOFICZNE



LOGIKA

z gr. logike techne – umiejętność rozumowania
lub
logos – słowo



Logika formalna



Semiotyka

-

semantyka

-

syntaktyka

-

pragmatyka



Metodologia

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ

1.

Okres naturalistyczny (jońska filozofia
przyrody, pitagorejczycy, eleaci, atomiści,
pluraliści)

2.

Okres humanistyczny (sofiści, Sokrates,
szkoły cyników i cyrenaików)

3.

Okres wielkich syntez (Platon, Arystoteles)

4.

Okres wielkich szkół hellenistycznych
(epikureizm, stoicyzm, sceptycyzm)

5.

Okres eklektyczny (eklektyzm,
neosceptycyzm, neoplatonizm)

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody

Tales z Milety (ok. 625 r. p.n.e -545 r.

p.n.e)



problematyka kosmologiczna, filozofia phyisis



zasada – „tym, z czego wywodzą się na
początku i w co się rozpadają na końcu
wszelakie byty” jest „rzeczywistością, która
pozostaje tak sama, choć zmienią się jej
właściwości” [Arystoteles Metafizyka]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody



zasadą jest wodą
„twierdził, że woda jest zasadą (…) Zapewne
doszedł do tego wniosku na drodze obserwacji, że
pożywienie jest wilgotne i że samo ciepło powstaje z
wilgoci i dzięki niej żyje (…) Na podstawie tego oraz
faktu, że nasiona wszystkich rzeczy mają wilgotną
naturę, powziął myśl, że woda jest naturalnym
początkiem wszystkich rzeczy wilgotnych.”
[Arystoteles Metafizyka]



zasada jest wieczna i odwieczna, bogowie są
wieczni stąd świat jest pełen bogów, ponieważ
wszystko jest przeniknięte zasadą-wodą

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody

Anaksymander z Miletu (ur. ok.547 r. p.n.e)



wprowadza termin arche dla określenia pierwszej
zasady



zasadą jest aperion czyli bezkres coś
nieskończonego lub nieograniczonego



aperion jest nieokreślony zarówno jakościowo i
ilościowo



pierwotny substrat o nieograniczonym potencjale
stawania się

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody



aperion jest nieskończonością
„Albowiem wszystko albo jest zasadą, albo pochodzi z
zasady. Nie istniej natomiast zasada nieskończoności,
bo gdyby taka istniała, byłaby jej kresem. Co więcej,
będąc

zasadą

jest

zarazem

niestworzona

i

niezniszczalna. Wszak to, co powstaje, musi mieć swój
koniec a to co ginie swój kres. Twierdzimy wobec tego
że nieskończoność nie ma swojej zasady, lecz że ona
sama uchodzi za zasadę innych rzeczy (…). Większość
filozofów przyrody zgada się z Anaksymandrem, gdyż
twierdzi, że nieskończoność jest boska, bo jest
nieśmiertelna i niezniszczalna. [Arystoteles Fizyka]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody



wszystkie rzeczy powstają z bezkresu
[nieskończoności]



przez rozdzielenie przeciwieństw: ciepłe-
zimne, suche-mokre



powstawanie i rozpad jest powiązane z
winą i niesprawiedliwością a także z
koniecznością kary za winię

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody



jedno przeciwieństwo zwycięża drugie



nieskończoność jest zasada stąd
nieskończona jest ilość światów



nasz świat jest jednym z wielu



światy powstają i trwają w wyniku
równowagi sił a giną w chwili ich zachwiania

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody

Anaksymenes z Miletu (ur. ok.585 r. p.n.e-528 r. p.n.e)



zasada jest powietrzem



zasada jest nieskończona i nieokreślona jest

nieskończonym powietrzem



wszystkie rzeczy powstają z powietrza albo z jego różnych

postaci



powietrze jest zasadą, gdyż wszystko żyje dopóki oddycha,

ginie gdy powietrza braknie



powietrze jest w ciągłym ruchu i ma siłę zagęszczania lub

rozrzedzania



z rozrzedzania powstał ogień, zagęszczania woda a

następnie ziemia

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody



„Anaksymenes mówi, że materia, ściśnięta i
skondensowana jest zimna, a rozrzedzona i
luźna jest ciepła. Dlatego nie jest
pozbawione racji powiedzenie, że człowiek
wypuszcza z ust zarówno ciepło, jak i
zimno. Oziębia się bowiem oddech ściśnięty
i zagęszczony wargami, gdy jednak usta się
rozluźniają, wylatuje i staje się ciepły
wskutek rozrzedzenia” [Plutarch]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody

Heraklit z Efezu (ur. ok. 594 r. p.n.e – 484 r.

p.n.e)



rozszerza problematykę zapoczątkowaną przez
filozofów z Miletu



wszystko jest w nieustannym ruchu



wszystko się zmienia, wszystko płynie



stawanie się jest ciągłym przechodzenie z
jednego przeciwieństwa do drugiego



żywioły są w ciągłej walec

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Jońska filozofia

przyrody



„wojna jest matką wszech rzeczy i wszystkich
królową”



wojna jest zarazem harmonią, gdyż zawsze
prowadzi do ładu, zwycięstwa jednej ze stron lub
na ich zgody i pojednania



zasadą jest ogień, gdyż jest w wiecznym ruchu,
jest życiem, które żyje śmiercią tego co spala,
jest nieustanną przemianą



ogień jest boskim atrybutem, któremu
przysługuje mądrość



naturą duszy ludzkiej jest natura zasady – ogień,

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Pitagorejczycy

Pitagoras (ok. 542r. p.n.e. – 497 r. p.n.e)



religijne korzenie filozofii pitagorejskiej (sekta
pitagorejska)



nauka środkiem do osiągnięcia życia doskonałego



tworzy wokół siebie sektę, której celem jest
samodoskonalenie jej członków



ONTOLOGIA I EPISTEMOLOGIA PITAGOREJSKA



apeironem – liczba i konstytutywne jej elementy

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Pitagorejczycy

„Tak zwani pitagorejczycy pierwsi zająwszy się naukami

matematycznymi nauki te rozwinęli, a zaprawiwszy się w

nich sądzili, że ich zasady są zasadami wszystkich rzeczy

(…); dostrzegli też w liczbach właściwości i proporcje

muzyki; (…) sadzili, że elementy liczb są elementami

wszystkich rzeczy, a całe niebo jest harmonią i liczbą”.

[Arystoteles Metafizyka]

elementy liczb są pierwotnym budulcem rzeczy



podstawą jest przeciwieństwo i harmonia liczb

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Pitagorejczycy



przejście od liczby do rzeczy (od abstraktu do

konkretu)



jedynka to punkt, określony w czasie i przestani,

dwójka to linia itd..



kosmos – świat jest porządkiem, jest harmonią

ukonstytuowaną przez liczbę, liczbą i według liczb



w istocie liczby jest zakorzeniona prawda

WIARA PITAGOREJSKA



orfickie korzenie wiary pitagorejskiej



idea metempsychozy



dusza jest nieśmiertelna, istniej przed ciałem,

związek z ciałem jest wbrew naturze duszy

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Pitagorejczycy



ciało jest więzieniem dla duszy



drogą oczyszczenia dla pitagorejczyków była
nauka dla orfików obrzędy religijne



zapoczątkowali kontemplacyjny sposób życia –
życie pitagorejskie

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Eleaci

Parmenides z Elei (ok. 510r. p.n.e- 470r. p.n.e)



trzy drogi badań: droga absolutnej prawdy, droga złudnych
mniemań, czyli absolutnego fałszu, droga mniemania
możliwego do przyjęcia



droga absolutnej prawdy: byt jest i nie może nie być; nie-
byt nie jest i nie może w żaden sposób być



byt jest czystą pozytywnością a nie-byt negatywnością

DROGA ROZUMU



parmenidejska ontologiczna zasada niesprzeczności

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Eleaci



byt nie powstaje i nie ginie jest wieczny i
odwieczny



byt jest niezmienny, doskonały i kompletny



byt jest jednorodny i niepodzielny



byt nie jest zasadą Jończyków



nie podlega zmianie i przekształceniu tak jak
arche w jońskiej filozofii przyrody



jest to rewolucyjna zamiana w podejściu do
zagadnień ontologicznych



pierwszy krok w stronę metafizyki spekulacyjnej

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Eleaci

DROGA BŁĘDU



droga zmysłów, gdyż informują one nas o stałości i o
zmianie zatem o bycie i nie-bycie



zmysły są zatem źródłem błędu: mniemanie
śmiertelnych

polega

na

dopuszczeniu

równoczesnego istnienia bytu i nie-bytu oraz na
dopuszczeniu przejścia z bytu do nie-bytu i
odwrotnie



zmysły podpowiadają nam, że przeciwieństwo
jednego jest jego negacją, czyli nie-bytem a nie-bytu
przecież nie ma

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Eleaci

DROGA TRZECIA



Parmenides

nie

negował

całkowicie

prawomocności poznania empirycznego



ludzie błędnie uznali przeciwieństwa (noc-dzień,
gorące-zimne) za wykluczające się elementy byt i
nie-byt



tym czasem dobrze poinstruowane rozumem
zmysły dowodzą tego, że są to dwie części tej
samej całości tzn. bytu:

światło i noc są sobie równe i dlatego jedno i drugie

jest bytem

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Eleaci

Zenon z Elei (ok. 490 r. p.n.e – 430 r. p.n.e)



twórca metody dialektycznej



argument Zenona przeciw ruchowi

1.

argument dychotomii: ruch jest niemożliwy,
ponieważ aby ciało dotarło do jakiegoś punktu
musi najpierw osiągnąć połowę drogi, którą ma
do przebycia, zanim osiągnie tą połowę to musi
osiągnąć połowę tej połowy i tak w
nieskończoność

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Eleaci

2.

argument Achilles: w wyścigu najszybszy
biegacz (Achilles) nie dogoni nigdy
najwolniejszego (żółwia), gdyż ścigając
go musi osiągnąć najpierw punkt z
którego żółw już wyruszył

3.

argument strzały: wystrzelona strzała
jest nieruchoma, gdyż w każdym
momencie, na jaki można podzielić czas
lotu, strzała zajmuje to samo miejsce, co
nie znaczy że zajmuje identyczne miejsce

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Eleaci

4.

argument stadion: prędkość jest względna, a
tym samym ruch - to, co się porusza, nie
porusza się ani w miejscu, w którym jest, ani w
miejscu, w którym nie jest

argumenty Zenona przeciwko wielości – nie istniej

wielość bytów

1.

aby istniała wielość, musi istnieć nieskończona
wielość jednostek, stąd każdy byt musiałby być
jednocześnie

nieskończenie

wielki

i

nieskończenie mały a to sprzeczność

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Eleaci

2.

jeżeli byty są nieskończone co do wielkości to muszą
być też nieskończone co do liczby – dla Zenona to
absurd

3.

wszystko co istniej znajduje się w przestrzeni. Jeżeli
istniej przestrzeń, w której istnieją rzeczy to gdzie
istniej przestrzeń – oczywiście w innej przestrzenia
a ta w innej itd.. Stąd przestrzeń nie istnieje

4.

sprzecznym jest: zachowanie rzeczy wziętej w
wielości i wziętej pojedynczo np. wiele ziaren
rzuconych wydaje dźwięk, jedno pada bezdźwięcznie



przesuwa problematykę filozoficzną z dyskusji byt –
nie-byt na problem jedności – wielości

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Atomiści

Leukippos z Abdery (V w. p.n.e)



„atom” jako zasada wszechrzeczy



„atomy” są rozdrobnieniem parmenidejskiego

byt-jedności

na

nieskończenie

wiele

jednorodnych wielości tak aby zachować jak

najwięcej cech bytu w założeniu Eleatów



„atom” jest formą, są jakościowo jednorodne a

ilościowo i geometrycznie zróżnicowane

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Atomiści



„atom” nie ginie i nie powstaje, jest
wieczny i odwieczny



„atomów” jest nieskończenie wiele a tym
samym światów które powstają przez ich
połączenie



„atomy” są w ciągłym ruchu, tworzą
jednostki łącząc nie w wielości rzeczy a
rozdzielając się rzecz ulega rozpadowi

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Atomiści

Demokryt z Abdery (460 r. p.n.e - ?)

ETYKA DEMOKRYTEJSKA



szczęście celem życia



„szczęście i nieszczęście stale przebywają
w duszy”

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres naturalistyczny

Atomiści



„ani ciało, ani bogactwo nie czynią człowieka
szczęśliwym, lecz prawość i mądrość”



„dzielnym jest nie tylko ten, co odnosi
zwycięstwa nad swymi nieprzyjaciółmi, lecz także
ten, co triumfuje nad pożądaniami”



„dobro nie polega jeszcze na nieczynieniu zła,
lecz na tym, by go nie pragnąć”



„przed człowiekiem mądrym cała ziemi stoi
otworem; bo dla duszy wzniosłej ojczyzną jest
cały świat”

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Pluraliści

Empedokles z Agrygentu (ok. 484 r. p.n.e – 424 r.

p.n.e)



„jest niemożliwe, aby coś powstawało z tego, co zupełnie

nie istnieje; i jest rzeczą niemożliwą i niesłychaną, aby

zginęło to, co istnieje”



„powstanie” i „ginięcie” rozumiane jako wyjście z nicości i

do nicości powrót jest niemożliwe



„ginięcie” jest przemianą z jednej rzeczy istniejącej w
drugą



narodziny i śmierć są mieszaniem się i rozpadem czterech

pierwotnych substancji: ognia, wody, eteru (powietrza,

pneumy) i ziemi

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Pluraliści



Empedokles proponuje swoistą syntezę wcześniejszych

filozofii wprowadzając zasadę czterech substancji jako

pierwotnego arche



są one jakościowo niezmienne i nie ulegają

przekształceniu



wielość i różnorodność dana jest przez ich wymieszanie



pojawia się idea pluralizmu jako odpowiedź na joński

monizm – zasada jest czymś strukturalnie mnogim



odpowiedzialnym za łączenie się żywiołów są dwie siły

kosmiczne: miłość i nienawiść (przyjaźń i niezgoda) –

miłość łączy, niezgoda dzieli



świat i kosmos jest wynikiem nie dominacji miłości

(łączenia) ale efektem przewagi niezgody (podziału)

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Pluraliści



kiedy przeważą „miłość” żaden z elementów nie
oddziela się od pozostałych, tworząc tym samym
doskonałą jedność – nazwaną przez Empedoklesa
sfajrosem



kiedy absolutną przewagę ma „nienawiść” wszystkie
zasady są całkowicie rozdzielone i nic nie może
powstać



dlatego też najbardziej pożądana jest ciągła zmian
miedzy zawartością „miłości” i „nienawiści” w kosmosie



balans między siłami kosmosu jest gwarancją
przechodzenia ze stałości i jedności sfajrosa do
mnogości i różnorodności kosmosu

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Pluraliści



poznanie ludzkie jest możliwe między wymianą
zasad składających się na byt ludzki z zasadami
wchodzącymi w skład kosmosu (podobne
rozpoznaje podobne)



dusza ludzka wędruje od jednej przemiany do
kolejnej, poprzez oczyszczenie może wcielać się
w coraz doskonalsze byty



nawiązuje on w tym względzie do orficko i
pitagorejskie filozofii

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sofiści

Sofiści



sofiści sprowadzają problematykę filozoficzną z

kosmosu na ziemie, koncentrują się na człowieku i jego

potrzebach



znaczenie terminu „sofista” – pierwotnie termin ten

oznaczał mędrca, mówcę, znawcę problemu, osobę

posiadającą wiedzę



negatywne znaczenie tego słowa pojawiło się już w

starożytności, za sprawą Platona, Ksenofonta i

Arystotelesa



spowodowane było to negatywną oceną pracy sofistów:

1.

uznano sofistykę za mądrość pozorną, powierzchowną

2.

a ponadto uprawianą dla zysku, pieniędzy i poklasku

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sofiści



„Sofiści mówią, aby wprowadzać w błąd i piszą dla
własnego zysku, i nikomu w niczym nie pomagają
(…)” [Platon, Sofista]



„Sofistyka jest bowiem mądrością pozorną, a nie
rzeczywistą, a sofista to człowiek, który z pozornej,
a nie rzeczywistej wiedzy ciągnie zyski” [Arystoteles
O dowodach sofistycznych]



sofiści koncentrują się w swojej pracy na rozwijaniu
wiedzy praktycznej



stosują w swoich wywodach jako pierwsi metodę
indukcyjną



cele ich pracy są praktyczne a nie teoretyczne

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sofiści



na pierwszy plan wysuwają zagadnienie

wychowania i zaangażowanie pedagogiczne



jako pierwsi pobierają pieniądze za soją naukę

„Toteż taki mam zwyczaj przy odbieraniu

wynagrodzenia. Skoro ktoś u mnie ukończył

naukę, jeśli chce, płaci tyle, ile ja stale biorę.

Jeśli zaśnie, idzie do świątyni i przysięga, ile też

jego zdaniem, warta była nauka i tyle płaci”

[Platon Protagoras]



jako pierwsi wychodzą poza obszar greckiego

polis



w swoich rozważania cenili wolność ducha

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sofiści



TRZY GRUPY SOFISTÓW

1.

wielkich i sławnych mistrzów, zdaniem
Platona godnych szacunku

2.

„erystów”,

3.

„politycy-sofiści”

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sofiści

Protagoras z Abdery (ok. 480 r. p.n.e – 410 r. p.n.e.)



zasada „homo-mensur”
„człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że

istnieją i nie istniejących, że nie istnieją” [Platon Teajtet]



głosząc tę zasadę Protagoras wprowadza swoistą

względność pojęciową i relatywizm: tak jak wielu ludzi tak

wiele sądów dlatego nie ma absolutnych kryteriów

odróżnienia byt od nie-bytu, prawdy od fałszu

„Tak więc Protagoras przyjmuje tylko to, co jawi się

poszczególnym jednostką i w ten sposób wprowadza

zasadę relatywizmu” [Sektus Empiryk Zarysy Pyrrońskie]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sofiści



zasada dwóch sprzecznych ze sobą sądów



o każdej rzeczy możemy orzec dwa sprzeczne ze
sobą sądy, wszystko możemy stwierdzić lub temu
zaprzeczyć



nauczanie „cnoty”

„Moje nauczanie ma na oku zręczność zarówno w

sprawach prywatnych – czyli jak najlepiej zarządzać
własnym domem, jak i w sprawach publicznych – to
znaczy jak stać się w najwyższym stopniu biegłym
w kierowaniu sprawami publicznymi, i w czynach i
w słowach” [Platon Protagoras]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sofiści



„zręczność”

jest

biegłością

w

przemawianiu



utylitaryzm Protagorasa: każdy człowiek
jest istotą odczuwającą i postrzegającą,
jest miarą prawdy i fałszu, jest miernikiem
tego co mu użyteczne. Dobrem i złem,
prawdą i fałszem jest to co odpowiednio
użyteczne i szkodliwe dla człowieka

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sofiści

Gorigiasz z Leonti (ok. 485 r. p.n.e. – 375 r. p.n.e)



wychodzi ze stanowiska skrajnego nihilizmu



nie istniej byt to znaczy nic nie istniej



gdyby coś istniało to i tak byłoby nie poznawalne



gdyby uznać że byłoby poznawalne to i tak nie można

byłoby tego przekazać



tezy te prowadzą do całkowitego zanegowania istnienia

„prawdy”



spekulacje prowadzone przez filozofów przyrody znoszą

same siebie, przy wielości tak różnych poglądów nie

sposób podać ostatecznego argument ani kryterium tzn.

byt nie istniej

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sofiści



byt jest niepoznawalny



nawet gdyby byt był poznawalny to byłby
niewyrażalny



odrzuca także poznanie zmysłowe



słowo jest nośnikiem wszystkiego co może być
użyteczne –sztuka przekonywania

„umieć na ludzi przekonująco działać słowami (…),

w sądzie na sędziów a w radzie radców, a na
zgromadzeniu publicznym publiczność i na
każdym innym zebraniu, jakie tylko bywają
zebrania obywatelskie” [Platon Gorgiasz]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sokrates

Sokrates

(ur. ok. 470 r. p.n.e – 399 r. p.n.e)



Sokrates niczego nie napisał



dowiadujemy się o jego filozofii z drugiej ręki (np.
dialogi Platona)

Etyka sokratejska



odrzucał filozofię physis



wiedza o kosmosie jest dla człowieka niedostępna



przenosi swoje zainteresowania filozoficzne z
przyrody na człowieka

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sokrates



zadaniem Sokratesa określenie istoty

człowieczeństwa



człowiekiem jest jego dusza



dusza jest naszą myślącą i działającą

świadomością, naszym rozumem



celem człowieka poznać samego siebie i

doskonalenie swojej duszy



droga ta pozwala osiągać szczęście i cnotę



cnota to wiedza, poznanie; przeciwieństwem

cnoty to ignorancja



dwie zasady sokratejskie: cnota jest wiedzą; nikt

nie grzeszy dobrowolnie – błądzi z braku wiedzy

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sokrates



Sokrates oddaje panowanie nad życiem ludzkim

rozumowi



nie można czynić dobra jeśli się nie pozna co jest dobre



poznając co jest dobre z konieczności trzeb czynić dobro



Sokrates zaleca „panuj nad sobą” jest to największe

dobro dla człowieka



autarkia – autonomia cnoty i człowieka cnotliwego:

1.

niezależność w stosunku do potrzeb i podniet fizycznych

dzięki kontroli ze strony rozumu

2.

sam rozum wystarcza do osiągnięcia szczęścia



przyjemność i dobro są tym samym



dobro jest pożytkiem

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Sokrates

Dialektyka Sokratesa



podstawą dialog (wymiana myśli)



celem tej dialektyki jest doskonalenie duszy



wyjściem stwierdzenie swojej niewiedzy:

„wiem że nic nie wiem”



w stosunku do rozmówcy przyjmuje postawę ucznia



Sokrates udaje ignoranta – ironia sokratejska



dwa momenty ironii (zbijania i akuszerski)

1.

doprowadza rozmówcę do stwierdzenia jego niewiedzy:

poprzez

wykazanie

sprzeczności

w

rozumowaniu,

wprowadzenie definicji itd.

2.

oraz etap wydobywania wiedzy z rozmówcy poprzez

naprowadzanie

go

odpowiednio

sformułowanymi

pytaniami

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Szkoła cyników

Antystenes (przełom V-IV w. p.n.e.)



sokratyk „mniejszy”



twórca szkoły cyników



orędownik „całkowitej wolności”



cnota wystarcza do szczęścia



szczęście polega na wolności duszy od rzeczy



ideał wolności niczego-nie-potrzebować



przyjemność jest zła



przyjemność za każdym razem kiedy się jej szuka

czyni z człowieka niewolnika

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Szkoła cyników



nikt kto kocha pieniądze nie jest dobry



honor, sława, dobra opinia nie mają żadnego znaczenia



celem ostatecznym jest brak złudzeń, czyli wszystkich

mniemań, które pochodzą od społeczeństwa



w etyce zakłada ciągły wysiłek i trud którego celem

jest walka z przyjemnością i wyzwolenie z ograniczeń

polis



twórca cynizmu (etymologicznie cynik-pies)



pies – czujność, cynicy cały czas czujni w walce z

przyjemnością



Diogense (pies) z Synopy, uczeń Antystenesa

doprowadza do skrajności jego naukę, negując cały

obszar życia społecznego greckiego polis

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Szkoła cyrenaików

Arystyp z Cyreny (ok. 490 r. p.n.e – 350 r.

p.n.e)



uczeń Sokratesa



dobro ciała jest dobrem najwyższym



przyjemność jest zawsze dobrem –

hedonizm



„rzeczą chwalebną nie jest odmawiać

sobie przyjemności, lecz umieć nad nią

panować i nie być jej niewolnikiem”

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Szkoła cyrenaików



tak jak Sokrates odrzuca badania nad przyrodą



filozofować należy jedynie na tematy etyczne

„Z tego też względu niektórzy sofiści, jak Arystyp,

traktowali matematykę z pogardą, bo w innych sztukach,
mówili, nawet rzemieślniczych, takich jak ciesielstwo i
szewstwo, ocenia się wszystko jako dobre czy złe,
podczas gdy w naukach matematycznych nie uwzględnia
się dobrego i złego” [Arystoteles, Metafizyka]



poznawalne są tylko nasze subiektywne doznania
zmysłowe



subiektywnych doznań nie można intersubiektywnie
przykazać

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Szkoła cyrenaików

Hedonizm cyrenaików



Arystyp mówi:

„Siebie zaliczam (…) do rzędu ludzi, którzy pragną żyć

najłatwiej i najprzyjemniej” [Ksenofont Wspomnienie o

Sokratesie”]



przyjemne są tylko te doznania, które są tylko wywołane

przez „ruch łagodny”, przykre te które wywołuje „ruch

nagły”



zaś brak przyjemności lub cierpienie jest wynikiem

zastoju ruchu, stanem podobnym do snu



nie ma hierarchii przyjemności, każda jest wynikiem

„łagodnego ruchu” i każda jest dobra, nawet ta która

powstaje dzięki czemuś, co uznawane jest za

nieprzyzwoite

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres humanistyczny

Szkoła cyrenaików



przyjemność cielesna jest o wiele cenniejsza niż
duchowa, a cierpienie fizyczne w wiele bardziej
dotkliwe niż moralne, dlatego też przestępców każe
się karą fizyczną a nie duchową



przyjemność ma miejsce w danej chwili i w tej chwili
trwa



dlatego też należ uczyć się tą chwilę wykorzystywać



przyjemność

chwilowa

jest

ważniejsza

niż

„szczęście”, gdyż jest ono stanem nieokreślonym



życie należy wieść kierując się przyjemnością,
hamowanie pragnień jest złem ale przesada w
zaspakajaniu rządzy jest też godna pogardy

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon

Platon

(427 r. p.n.e - 347 r. p.n.e)

„Mówią, że Sokrates miał sen, iż młody

łabędź siadł mu na kolanach i natychmiast

rozwinąwszy skrzydła odleciał słodko

śpiewając; i dzień później dołączył do

niego Platon, on zaś powiedział, że Platon

jest właśnie owym ptakiem” [Diogenes

Laertios, III, 5]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon



najwybitniejszy uczeń Sokratesa



pisma Platona to 36 pism (w większości dialogi)

I.

Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon

II.

Kratyl, Teajtet, Sofista, Polityk

III.

Parmenides, Fileb, Uczta, Fajdros

IV.

Alkibiades I, Alkibiades II, Hipparach, Rywale

V.

Teages, Charmides, Laches, Lysis

VI.

Eutydem, Protagoras, Gorgiasz, Menon

VII.

Hipiasz

Większy,

Hipiasz

Mniejszy,

Ion,

Meneksenos

VIII.

Klejtofon, Państwo, Timajos, Kritiasz

IX.

Minos, Prawa, Epinomis, Listy

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon



podejmuje

polemikę

z

filozofią

przyrody,

wykazując sprzeczność myśli Jończyków



wykazuje, że naturalistyczny składnik filozofii
przyrody jest tylko pierwszym elementem -
metafora drugiego żeglowania (nowa metoda)



dwa etapy „drugiego żeglowania”

1.

teoria idei: byt inteligibilny - świat idei

2.

płaszczyzna zasad (pierwsze i najważniejsze
zasady)- nauki niepisane

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon



idea

–

idea

platońska,

pierwotny

jakościowy element niematerialny



cechy idei:

1.

inteligibilność

2.

niecielesność

3.

bytowość w sensie pełnym

4.

niezmienność

5.

samoistność

6.

jedność

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon



relacja świata idei do świata zmysłowego:

•

mimesis – naśladownictwo

•

methexis – partycypacja

•

koinonia – wspólnota

•

parousia – obecność



ontologia platońska

•

byty same przez się (człowiek, koń)

•

byty znajdujące się w relacjach do innych

-

przeciwstawne (równy – nierówny)

-

współzależne (wielki - mały)

•

liczby idealne i byty matematyczne

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon



platońska hierarchia bytowości

I.

byt inteligibilny i wieczny: idee, byty matematyczne

(byty w pełnym znaczeniu)

II.

byt, który powstaje, ginie, staje się (byt w znaczeniu

cząstkowym, a nie pełnym

III.

nie-byt



DEMIURG – pierwotna przyczyna metafizyczna



platońskie poznanie:

•

poznanie jest anamnezą – przypominaniem
„Trzeba bowiem, aby człowiek dochodził do wrażeń

pojęciowych,

przechodząc

od

mnogości

wrażeń

zmysłowych do jednego ujęcia myślowego. Na tym

polega przypominanie sobie tego, co kiedyś widziała

nasza dusza” [Platon, Fajdros]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon

•

stopnie poznania

poziom poznania

poziom bytowania

doksa, czyli

mniemanie,
opinia

eikasia,

czyli
wyobrażeni

a
pistis,czyli
wiara

obrazy

zmysłowe
przedmioty
zmysłowe

świat

zmysłowy

episteme,
czyli wiedza

dianoia,
czyli

poznanie
pośrednie
noesis,czyli
intelekcja

przedmioty
matematyczn
e (byty

pośrednie z
nauk
niepisanych
idee i idea
Dobra

świat

inteligibilny

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon

•

zwykłym ludziom dostępna jest tylko doksa

•

Mistyczno-religijno-ascetyczny

składnik

platonizmu

•

myśl Platona koresponduje z poglądami orfickim i
pitagorejskimi

•

oryginalne rozwinięcie tek myśli w świetle teorii
idei

•

centralnym zagadnieniem jest nieśmiertelność
duszy

•

wędrówka dusz

•

życie powinno koncentrować się na życiu dla duszy

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon



dopóki mamy ciało jesteśmy umarli



ciało jest korzeniem zła, źródłem żądz,
które uśmiercają duszę



oczyszczanie duszy polega na wznoszeniu
się do kolejnych etapów poznania



miłość platoniczna”

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon



stopnie na skali miłości

I.

miłość fizyczna

II.

miłość płodna co do duszy

III.

najwyższy stopień miłości to oślepiający
ogląd Idei Piękna – Absolutu



miłość

platońska

jest

procesem

przejścia od tego co zmysłowe do świata
idei

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon



polityczny składnik platonizmu

•

teoria państwa idealnego

•

społeczeństw podzielone jest na klasy – kasty (klasa

pracujących, klasa wojowników i zarządzających,

klasa prawdziwi filozofowie)

•

na każdą kastę są nałożone ograniczenia

•

doskonałe państwo jest określane przez cnoty

kardynalne: sprawiedliwość, mądrość, męstwo i

umiarkowanie

•

każdy obywatel powinien robić tylko te rzeczy, do

których przeznaczyła go natura a tym samym prawo

•

każdy obywatel jest wychowywany zgodnie z

modelem obowiązującym w jego kaście

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez:

Platon



„mit jaskini”



symbolika „mitu jaskini”

•

symbolizuje różne poziomy ontologiczne
rzeczywistości

•

symbolizuje płaszczyzna poznania

•

symbolizuje ascetyczny i mistyczny aspekt platonizmu

•

symbolizuje platońską koncepcję polityki



„drugie żeglowanie” pozwala wprowadzić do filozofii
opozycje: cielsne-niecielesne, zmysłowe-
ponadzmysłowe, empiryczne-ponadempiryczne,
fizyczne-ponadfizyczne

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles

Arystoteles ze Stagiry

(384 r. p.n.e – 322

r. p.n.e)



uczeń Platona



nauczyciel Aleksandra Wielkiego



jedna z największych postaci Akademii



założyciel „Lykeionu” nazywanego także
„Peripatos”

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



PISMA ARYSTOTELESA

I.

Dialogi

•

Eudemos

•

Zachęta do filozofii

•

O filozofii

•

O dobru

•

O ideach

II.

Traktaty logiczne (Organon)

•

Kategorie

•

Hermeneutyka

•

Analityki pierwsze

•

Analityki wtóre

•

Topiki

•

O dowodach sofistycznych

III.

Pisma fizyczne

•

Fizyka

•

O niebie

•

O powstawaniu i ginięciu

•

Meteorologia

IV.

Pisma psychologiczne

•

O duszy

•

Prava naturalia

V.

Pisma przyrodnicze

•

Zoologia

•

O częściach zwierząt

•

O ruchu zwierząt

•

O

poruszaniu

się

przestrzennym zwierząt

•

O rodzeniu się zwierząt

VI.

Metafizyka

VII.

Pisma etyczne i estetyczne

•

Etyka wielka

•

Etyka Eudemejska

•

Etyka Nikomachejska

•

Polityka

•

Retoryka

•

Poetyka

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



relacja Arystotelesa do Platona

•

podejmuje krytykę teorii idei jak i etapu
„drugiego żeglowania”

•

miejsce transcendentnej idei zajmuje
immanentna forma

•

odrzuca orficki składnik platonizmu

•

Arystoteles kładzie nacisk na nauki
empiryczne

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles

•

Arystoteles

tworząc

metodę

naukową

wprowadził konieczność systematyzacji wiedzy



Metafizyka Arystotelesa

•

metafizyczna

refleksja

Arystotelesa

jest

konsekwencją „drugiego żeglowania”

•

metafizyka jest nauką bezwzględnie pierwszą

•

daje możliwość czystego poznania

•

metafizyka jako badanie pierwszych przyczyn

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles

•

CZTERY PRZYCZYN:

formalna,

materialna,

przyczyna

sprawcza, przyczyna celowa

I.

przyczyna formalna

II.

przyczyna materialna

III.

przyczyna sprawcza

IV.

przyczyna celowa

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



Byt według Arystotelesa:
„Byt pojmuje się różnorodnie, w relacji wszakże do
czegoś jednego, ze względu na jakaś jedną naturę, a
nie całkiem różnoznacznie.” [Arystoteles Metafizyka]

•

elementem jednoczący różnorodność bytu jest
substancja



różna ujęcia Bytu

I.

byt według różnych kategorii

II.

byt w akcie i w możności

III.

byt jako prawda i fałsz

IV.

byt jako przypadłość

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



zagadnienie substancji

•

pojęcie wieloznaczne

•

substancja jako forma (kształt)

•

połączenie materii i formy

I.

tkwi w czym innym i nie jest orzekana o czymś
innym

II.

może istnieć samoistnie

III.

jest czymś konkretnie określonym (nie w
ogólności)

IV.

jest wewnętrznie jednolita

V.

substancją jest to co jest aktem lub w akcie

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



Fizyka Arystotelesa

•

„filozofia druga”

•

przedmiotem jej badań jest rzeczywistość zmysłowa

•

metafizyka tego co zmysłowe

•

ruch istotną cechą natury

•

pojęcie miejsca, próżni i czasu są implikowane przez
pojęcie ruchu
„Zmiana miejsca elementarnych ciał naturalnych,
takich np. jak ogień i ziemia itp., wykazuje nie tylko
to, że miejsce jest czymś, ale i to, że wywiera ono
pewien wpływ” [Arystoteles, Fizyka]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles

„(…) miejsce jest tym, co otacza bezpośrednio to, czego
jest miejscem, (…) nie jest rzeczą [Arystoteles Fizyka]

•

pojęcie czasu – centralny punkt fizyki Arystotelesa
„Czas nie istnieje bez zmiany; bo gdyby stan naszej
myśli w ogóle nie podlegał zmianie, albo gdybyśmy nie
doznawali tych zmian, nie odczuwalibyśmy upływu
czasu” [Arystoteles Fizyka]

•

czas nie jest ruchem ani zmianą choć oba te elementy
wchodzą w jego skład

„(…) Czas jest (…) ilością ruchu ze względu na „przed” i

„po”

[Arystoteles Fizyka]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



Psychologia Arystotelesa (koncepcja duszy)

•

zasada udzielająca życia – dusza (wyróżnia byty ożywione)

„(…) dusza musi być substancją rozumianą jako „forma ciała

naturalnego posiadającego w możności życie”, ale

substancja ta jest aktem, konsekwentnie (dusza) jest aktem

takiego ciała”

[Arystoteles O duszy]

•

Arystoteles proponuje syntezę: dusza presokratyków

(zasada fizyczna) i platoński dualizm dusza-ciało (dusza byt

idealny)



trójpodział duszy

•

dusza: wegetatywna, zmysłowo-motoryczna, rozumna
„Co się tyczy władz duszy wyżej wzmiankowanych, to jedne

jestestwa (…) posiadają je wszystkie, inne tylko niektóre z

nich, inne wreszcie jedną jedyną” [Arystoteles O duszy]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



dusza wegetatywna



dusza zmysłowa



dusza rozumna

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



ETYKA
Wszelaka sztuka i wszelakie badanie, a podobnie też
wszelakie zarówno działanie jak i postanowienie,
zdaje się zdążać do jakiego dobra i dlatego trafnie
określono dobro jako cel wszelakiego dążenia”
[Arystoteles Etyka Nikomachejska]

•

najwyższe dobro to eudaimonia – szczęście

•

prawdziwe dobro polega na rozumnej działalności
człowieka ,

•

prawdziwą wartością nie mogą być ani wartości
zewnętrzne (bogactwo) ani wartości cielesne

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles

„Wśród dóbr rozróżniono trzy rodzaje, te
które nazwano dobrami zewnętrznymi,
duchowymi i cielesnymi: owóż my uważamy
dobro duchowe za dobro w najwłaściwszym
tego słowa znaczeniu i za najważniejsze”
[Arystoteles Etyka Nikomachejska]

•

szczęście polega na działaniu zgodnie z
cnotą

•

cnoty etyczne

•

złoty środek

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



cnota etyczna

•

łagodność

•

męstwo

•

wstyd

•

umiarkowanie

•

sprawiedliwość

•

hojność

•

godność

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles



cnoty dianoetyczne

•

cnoty najbardziej szlachetnej części duszy – duszy
rozumnej

•

cnoty rozumu (rozsądek, mądrość)

•

dusza rozumna ma dwie części: rozum praktyczny i
rozum teoretyczny

•

rozsądek cnotą mądrości praktycznej – polega na
umiejętności poprawnego życia

•

rozsądek wskazuje na trafnie środki do osiągnięcia celu
„dzielność (cnota) bowiem sprawi, że cel jest trafnie
obrany, a rozsądek, że są nimi środki wiodące do celu

[Arystoteles Etyka Nikomachejska]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich syntez

Arystoteles

•

mądrość cnotą mądrości teoretycznej

•

mądrość dotyczy tego co jest ponad
człowiekiem

•

pokrywa się z naukami teoretycznymi
szczególnie z metafizyką

•

przyjaźń jest to poszukiwanie w drugim
pożytku, przyjemności i dobra

•

przyjaźń jest konieczna dla szczęścia

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Epikureizm

EPIKUR Z SAMOS (341 r. p.n.e – 270 r. p.n.e)



podejmuje polemikę z Platonem i Arystotelesem



zakłada w Atenach konkurencyjną szkołę –
OGRÓD



odrzuca ideę „drugiego żeglowania”



odrzuca platońską dialektykę, twierdząc, że
zmysły dostarczają prawomocnej wiedzy



wraca do physis presokratycznego

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Epikureizm



nawiązuje do atomizmu i eleatów



„sokratejski intelektualizmu”



dominująca rola etyki

•

celem jest podanie recepty na godne życie

•

tworzy nowy ethos człowieka

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Epikureizm



ETYKA EPIKURA

•

przyjemność fundamentem etyki

•

materia jest istotą człowieka – stąd dobre dla niego

musi być materialne
„Utrzymuje więc [Epikur], że nie potrzeba ani

rozumować, ani rozprawiać o tym, dlaczego

rozkoszy należy pragnąć, a bólu unikać. Jego

zdaniem, same nasze zmysłowe odczucia upewniają

nas, że ogień jest gorący, śnieg biały, a miód słodki.

(…). A czyż prócz rozkoszy i bólu zna ona i rozróżnia

jeszcze coś innego, wedle czego bądź pożądałaby,

bądź unikałaby niektórych rzeczy?”

[Cyceron]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Epikureizm

•

„łagodny ruch” - „przyjemność statyczna”

•

nieobecność bólu

•

ciało cieszy się tym co obecne (tu i teraz),

dusza cieszy się także tym co przeminęło

•

cierpienie duszy - cierpienia ciała

•

„Żadna rozkosz nie jest sama w sobie

czymś złym; atoli pewne rzeczy zdolne do jej

wywoływania przynoszą ze sobą częstokroć

więcej kłopotów niż przyjemności”

[Diogenes Laertios, Główne myśli Epikura]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Epikureizm

•

klasy przyjemności:

-

naturalne i konieczne

-

naturalne ale niekonieczne

-

nienaturalne i niekonieczne

•

asceza wobec przyjemności niezgodnych z
ludzką naturą

•

nieograniczone pragnienia i rządze – gwałt na
naturze

•

największe bogactwo i szczęście (autarkia)
polega na samowystarczalności

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Epikureizm

„Ból cielesny nie trwa bez przerwy; ból ostry trwa krótko, a
taki, który zaledwie przewyższa rozkosz cielesną, nie
utrzymuje się przez wiele dni. Co się zaś tyczy chorób
przewlekłych, to dostarczają one więcej przyjemności niż
przykrości”

[Diogenes Laertios, Główne myśli Epikura]

•

ból fizyczny jest krótki i łatwo go znieść

•

cierpienie duszy wynika tylko z błędnych przekonań człowieka

•

śmierć nie jest złem
„Staraj się oswoić z myślą, że śmierć jest dla nas niczym,
albowiem wszelakie dobro i zło wiąże się z czuciem, a śmierć
jest niczym innym, jak właśnie całkowitym pozbawieniem
czucia”

[Diogenes Laertios, List do Menoikeusa]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Epikureizm

•

szczęście jest cnotą

•

cnota jest techniką życia w sposób
przyjemny i szczęśliwy

•

„Żyj w ukryciu”

•

ethos greckiego polis

•

wszystko jest dobre co pożyteczne dla
jednostki i daje jej przyjemność

•

przyjaźń jest celem – zaczyna się od korzyści,
ale gdy się rozwinie jest dobrem samym w
sobie

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Epikureizm



„Czwórmian” leczniczy

1.

nieuzasadniony jest lęk przed bogami i światem

2.

lęk przed śmiercią jest bezpodstawny

3.

przyjemność, kiedy ją się dobrze rozumie, jest
dostępna wszystkim

4.

cierpienie trwa krótko albo jest łatwe do
zniesienia



Człowiek, który stara stosować te zasady osiąga
spokój ducha i szczęście

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Stoicyzm



Zenon z Kition (333 r.p.n.e – 262 r. p.n.e)



nawiązuje do szkół sokratyków mniejszych –
cyników



twórca szkoły stoickiej:

„stoa” z gr. portyk



odrzuca ideę „drugiego żeglowania”



idee to myśli ludzkiego umysłu



dusza nie różni się w swej naturze od ciała

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Stoicyzm



nawiązuje do nauki Heraklita



dusza jest pneumą i ogniem

„Natura jest twórczym ogniem, systematycznie

zmierzającym do tworzenia, powiewem ognistym
i twórczym”

[Diogenes Laertios]



okresy szkoły stoickiej

1.

starej szkoły – koniec IV wieku i cały wiek III
przed Chr.

2.

szkoła średnia – II i I wiek przed Chr.

3.

rzymskiej szkoły stoickiej

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Stoicyzm



podział filozofii i logosu

•

logika, fizyka, etyka – metafora sadu, jajka



logika stoików

•

zadaniem logiki jest wypracowanie kryteriów absolutnej prawdziwości i

pewności

•

wypracowali oryginalne ujęcie logiki

•

kryterium prawdy: człowiek jest jak „nie zapisana tablica” i dopiero drogą

doświadczenia nabywa wiedzę - stąd kryterium prawdy dostarczają nam

nasze zmysły, a ściśle - przedstawienia i wyobrażenia

•

przedstawienie kataleptyczne – ogląd całości – dostarcza pewności

•

podmiotowy aspekt poznania (prawdy) – przyzwolenie logosu

•

dzielą logikę na dialektykę i retorykę: dyskurs prowadzony za pomocą

argumentów i dyskurs krasomówczy:

„Retorykę nazywają stoicy umiejętnością dobrego mówienia o rzeczach

wymagających wyjaśnienia, a dialektyką – należyte rozprawianie za

pomocą pytań i odpowiedzi; dlatego też określają ją jako wiedzę o tym, co

prawdziwe i fałszywe, jak również o tym, co nie jest ani takie, ani takie”

[Diogenes Laertios]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Stoicyzm



fizyka stoików

•

rozważania nad ontologią przygotowują grunt dla

refleksji etycznej (podejście przedsokratejskie)

•

przyjmują

stanowisko

materializmu

–

monizm

panteistyczny

•

odrzucają istnienie rzeczywistości czysto duchowej

•

bytem jest to co działa i doznaje

•

byt złożeniem materii i formy – zasady biernej i czynnej



etyka stoików

•

celem życia jest osiągnięcie szczęścia

•

etyka ma zadanie określić czym jest szczęście

•

dewizą stoików ŻYĆ ZGODNIE Z NAKAZAMI NATURY

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Stoicyzm

•

rozum podstawą etyki
„A co jest najlepsze w człowieku? Rozum. Dzięki niemu to

wyprzedza człowiek zwierzęta i kroczy śladami bogów. (…) a

dobrem przeznaczonym dla człowieka jest rozum, to gdy go

udoskonalił, staje się godny pochwały i dotarł do swego

naturalnego celu”

[Seneka]

•

dobrem jest cnota, złem jest tylko wada – dobrem to co pożyteczne

(ciału lub umysłowi), złem to co szkodliwe (dla ciała i umysłu)
„Stoicy twierdzą, że spośród rzeczy istniejących jedne są dobre,

inne złe, a jeszcze inne ani dobre ani złe. Do rzeczy dobrych należą

cnoty, jak przezorność, sprawiedliwość, dzielność, powściągliwość

i inne. Złe są rzeczy im przeciwne. (…) Ani dobre, ani złe są takie,

które ani nie przynoszą korzyści, ani nie wyrządzają szkody, np.

życie, zdrowie, przyjemność, piękno, siła, bogactwo, dobra sława,

szlachetne urodzenie oraz rzeczy przeciwne.

[Diogenes Laertios]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Sceptycyzm

Pirron z Elidy (ur. 365-360 r. p.n.e – 275-270 r.

p.n.e)



twórca ruchu sceptyckiego



odrzuca zarówno metafizykę, jak i ontologię, neguje

zarówno „pierwsze”, jak i „drugie żeglowanie”



nie istnieją żadne wartości, nic nie jest ani dobre ani

piękne, ani dobre ani złe

„Żadna rzecz (…) nie jest w większym stopniu taka niż

inna”

[Diogenes Laertios]



każda rzecz jest i nie jest



nie mamy żadnego kryterium, którym możemy

dokonywać wartościowań

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Sceptycyzm



same rzeczy są nieokreślone i nieodróżnialne, dlatego też nasze
zmysły nie mogą prawomocnie informować nas o prawdzie bądź
fałszu



człowiek powinien powstrzymać się od wydawania sądów



zasada obojętności wobec rzeczy

„Nic go nie mogło wyprowadzić z równowagi; nawet
jeżeli słuchacz w środku jego przemówienia wychodził,
mowę swą doprowadzał do końca – mimo że w młodości
był bardzo czuły na aplauz (…). Gdy pewnego razu
Anaksarchos wpadł do kałuży, przeszedł obok niego i nie
pomógł mu; a gdy czyniono mu za to wyrzuty, sam
Anaksarchos pochwalił go za obojętność i zimną krew”

[Diogenes Laertios]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres wielkich szkół hellenistycznych

Sceptycyzm



zasada „afazji” – „nieorzekania” – nie polega na

całkowitym milczeniu, ale na nie wypowiadaniu

sądów o naturze i istocie rzeczy



przyjęcia „afazji” doprowadza do „ataraksji” – życia

w równowadze
„Gdy towarzysze podróży, z którymi płynął okrętem,

podczas burzy wpadli w przygnębienie, Pirron

zachował spokój i wszystkich pokrzepiał na duchu;

wskazując świnkę, która się spokojnie pożywiał,

powiedział; Patrzcie, przyjaciele, tak niewzruszony

musi być mędrzec w podobnych wypadkach”

[Diogenes Laertios]



celem najwyższym zobojętnienie - apatia

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Eklektyzm

Cyceron (ur. 106 r. p.n.e – 43 r. p.n.e)



filozof rzymski



eklektyzm – z greckiego wybierać i ponownie
łączyć, styl uprawiania filozofii zapoczątkowany
przez Filona z Laryssy



powstanie

eklektyzmu

wyczerpanie

się

intelektualne starych szkół (Akademii, Perypatu,
Ogrodu i Portyku)



przeniesienie centrum do Rzymu

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Eklektyzm



Cyceron w każdej dyskusji stosuje metodę rozpatrywania za i

przeciw

„toteż zawsze podoba mi się zwyczaj perypatyków i

Akademii rozprawiania o wszystkich rzeczach z

dwóch przeciwnych punktów widzenia i to nie tylko

dlatego, że inaczej nie można dociec, co w każdej

rzeczy jest podobne do prawdy, lecz również dlatego,

że tak najlepiej ćwiczy się wymowę”

[Cyceron]



prawda

jest

nie

osiągalna,

ale

pozostaje

zawsze

prawdopodobieństwo, które nas do niej przybliża



do prawdopodobieństwa dochodzi się nie wtedy, gdy trzyma się

dogmatycznie jednej szkoły, ale wtedy gdy pozostawia się sobie

wolność wyboru – istota eklektyzmu



eklektyzm probabilistyczny

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Eklektyzm



kryterium prawdy-

„Albowiem największe znaczenie mają w filozofii dwie

rzeczy: rozeznanie [kryterium] prawdy tudzież
najwyższe dobro; i nie może być mędrcem, kto nie
zdaje sobie sprawy bądź z tego, że istnieje początek
poznania, bądź z tego, że jest kres naszych zamierzeń,
tak iż nie wie, skąd ma wyruszyć albo dokąd podążać”

[Cyceron]



kryteria prawdy: świadectwo zmysłów (nie daje
pewności, ale jest punktem wyjścia), dopiero zdrowy
rozsądek,

powszechna

zgoda,

dostarcza

prawdopodobieństwa

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Eklektyzm



Fizyka i psychologia

•

nie interesują go zagadnienia ontologiczne
„Wszystko to jest ukryte, Lukullusie, osłonięte i otoczone
gęstymi ciemnościami, tak iż nie ma na tyle bystrego umysłu
wśród ludzi, by zdołał przeniknąć do niebios i zagłębić ziemię”

[Cyceron]

•

jednak nie neguje znaczenia refleksji ontologicznej
„Nie sądzę jednak, żeby należało przeszkodzić tym dociekaniom
badaczy przyrody. Albowiem zastanawianie się nad przyrodą i
przyglądanie się jej to niby jakiś naturalny pokarm dla naszych
dusz i naszych umysłów (…), a kiedy myślimy o sprawach
wyższych, niebieskich, nabieramy pogardy do tych naszych jako
marnych i bardzo niewiele znaczących”

[Cyceron]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Eklektyzm

•

rozpatruje problemy zawsze z punktu widzenia

etycznego i antropologicznego

•

dusza ludzka
„Początku duszy nie można odnaleźć na ziemi; w

duszach bowiem nie ma nic zmieszanego lub

złożonego, co by wyglądało na zrodzone lub utworzone

na ziemi (…) Istota i własności duszy są więc jakieś

szczególne, nie mające nic wspólnego z tymi

pospolitymi żywiołami. Przeto czymkolwiek jest to, co

czuje, ma rozum, żyje i wykazuje aktywność, musi być

niebiańskie i co za tym idzie, boskie i wieczne”

[Cyceron]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Eklektyzm



Etyka

•

działalność praktyczna jest królową
„Wobec tego przyjmujemy, że powinności wynikające
ze współżycia ludzi są bardziej zgodne z naszymi
przyrodzeniami niż powinności wypływające z dążeń
poznawczych. (…) Albowiem nasze poznawanie i
badanie natury byłoby jakieś niedokładne czy
niepełne, gdyby po nim nie następowało żadne
działanie. Działanie to zaś przejawia się głównie w
dbałości o pożytek ludzi (…).”

[Cyceron]

•

proponuje eklektyczną syntezę różnych szkół

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neostoicyzm



Seneka (5 w. p.n.e – 65 w. n.e.)

•

filozof i retor rzymski

•

nauczyciel i doradca Nerona



cechy neostoicyzmu

•

centralna problematyka – etyka

•

ograniczenie roli fizyki i logiki

•

skierowany na jednostkę

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neostoicyzm

•

akcentuje związek człowieka z bóstwem

•

platonizm – życie upodobnianiem się do Boga

•

mocno nasycony religijnie

•

filozofem może być i niewolnik (Epiktet) i król

(Marek Aureliusz)



charakterystyka myśli Seneki

•

w pełni eklektyczna
„Mówiąc „mojego” nie wiążę się z nauką żadnego

z mistrzów stoickich. Ja także mam prawo do

myślenia – własnym rozumem”

[Seneka]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neostoicyzm

•

nie odrzuca myśli Epikura
„Ja na przekór wszystkiemu trwam osobiście w tym

przekonaniu – a powiem to na przekór moim współrodakom

(stoikom) – że przykazania Epikura są w gruncie rzeczy

zarówno godziwe, jak prawe, a jeśli w nie głębiej wnikniesz

– nawet surowe”

[Seneka]

•

odchodzi od panteizmu w stronę spirytualizmu
„Czym innym jest rzeczywistości natura, jeżeli nie bogiem i

boskim rozumem, przenikającym wszechświat i jego części”

[Seneka]

•

duch ludzki – Bóg

„Bóg jest w pobliżu ciebie, jest On z tobą, jest w tobie samym”

[Seneka]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neostoicyzm

•

utrzymuje dualizm ducha i ciała
„Pieniądz nie ma żadnego znaczenia dla ducha,(…).
Drogocenne kamienie, złoto, srebro i wielkie wyszlifowane z
marmuru kręgi stołów są to ciężkie przedmioty ziemskie,
których nie może pokochać duch czysty i świadomy swojej
natury”

[Seneka]

•

wychodzi poza stoicki materializm

•

sumienie – duchową i moralną siłą
„Wszystkie więc zmysły należy doprowadzić do stanu
odporności i równowagi. Jeśli chodzi o duszę, to trzeba ją
przyzwyczaić do codziennego rachunku sumienia”

[Seneka]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neostoicyzm

•

największą karą są wyrzuty sumienia

„(…) dla występków biczem jest nieczyste sumienie i że

największa jego udręka polega na tym, iż gnębi je i męczy
ciągły niepokój (…)

[Seneka]

•

równość wszystkich ludzi – cnota jest dostępna wszystkim

•

egalitaryzm

„Wszelaka doskonałość duszy dostępna jest dla wszystkich i

wszyscy mamy potrzebne do tego szlachectwo. Filozofia
nie odrzuca nikogo, ani nie wybiera: przyświeca
wszystkim”

[Seneka]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neostoicyzm

Marek Aureliusz (121 r. n.e. – 180 r. n.e.)

•

cesarz Imperium Rzymskiego

•

filozof stoicki – zafascynowany filozofią
Epikteta

•

pozostawił po sobie dzieło życia –
Rozmyślania

•

ostatnia znacząca postać ruchu stoickiego

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neostoicyzm



przemijanie wszystkiego
„Jak wszystko zanika szybko: w świecie sami ludzie, w czasie
i wspomnienia o nich! Takie są wszystkie rzeczy pod zmysły
podpadające, a przede wszystkim to co wabi przyjemnością
lub przejmuje obawą bólu lub co z powodu pozornej swej
wielkości jest na ustach wszystkich. Jak to jest drobne i mało
ważne, i nędzne, i znikome, i trupie, to ma pojąć nasza
władza myślenia.”

[Marek Aureliusz, Rozmyślania]



nic nowego, marność wszystkiego

„(…) patrz na sprawy ludzkie zawsze jako na jednodniowe i

marne. Co wczoraj było kroplą śluzu, jutro już będzie mumią
lub prochem”

[Marek Aureliusz, Rozmyślania]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neostoicyzm



jedna jest materia – monizm panteistyczny



człowiek jako ciało, dusza i rozum

„Z trzech części się składasz: z ciała, tchu i rozumu. Z tych

dwie pierwsze są twymi tak długo, jak długo się o nie

starać musisz, a jedynie trzecia jest twoją bezwzględnie”

[Marek Aureliusz, Rozmyślania]



ucieczka do wnętrza

„Pamiętaj, że wola staje się nieprzezwyciężona, gdy

skupiwszy się w sobie, czuje dostateczne zadowolenie z

siebie, że nie czyni czego nie chce (…) Dlatego

niezdobytą warownię przedstawia dusza wolna od

namiętności.

[Marek Aureliusz, Rozmyślania]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neostoicyzm



Ewangeliczny wymiar myśli Marka Aureliusza

„Właściwością duszy rozumnej jest również miłość

bliźniego, prawda, skromność”

„Jest właściwe człowiekowi miłować nawet tych,

którzy błądzą [znieważają]

[Marek Aureliusz, Rozmyślania]



bezwzględny materializm i pojawienie się religii
chrześcijańskie doprowadziło do zaniku myśli
stoickiej

jako

samodzielnej

formacji

intelektualnej

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neosceptycyzm



Sekstus Empiryk (druga połowa II w. n.e. –

początek III w. n.e.)



dzieło życia Zarysy pirrońskie



reprezentuje

ostatnią

fazę

rozwoju

starożytnego sceptycyzmu



przeformułowuje fenomenalizm Pirrona

wprowadzają dualistyczne ujęcie zjawisk

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neosceptycyzm



zjawisko – przedmiot

„Przez zjawiska rozumiemy obecnie rzeczy zmysłowe i dlatego

przeciwstawiamy im rzeczy umysłowe”

[Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie]



przedmiot - zjawisko – rzecz zmysłowa – doznanie podmiotu

„Główną (…) zasadą sceptycyzmu jest to właśnie, że każda

wypowiedź ma swoją równorzędną wypowiedź przeciwną.

Właśnie to, jak się zdaje, przywiodło nas ostatnie do tego,

byśmy nie dogmatyzowali”

[Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie]



fakt zmysłowy może zakwestionować rozumowanie



sceptyk może uznać empiryczne istnienia zjawisk

„Nie obalamy zaiste tego, co za sprawą doznawanego

wyobrażenia przywodzi nas bez udziału naszej woli do

przytwierdzenia (…), a tym właśnie są fenomeny”

[Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neosceptycyzm



przedmiot przedstawiony – przedmiot istniejący realnie

„(…) jeżeli rozum ujmuje przedstawienie, to ogarnia tylko skutki

przedmiotów przedstawionych, a nie zewnętrzne przedmioty

przedstawienia.”

[Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie]



etyka zdrowego rozsądku

„Żyjmy tedy bez żadnych przesądów stanowieńczych [dogmatów], ale

zważając na fenomeny, wedle życiowego doświadczenia (…) . Ma zaś

owo doświadczenie życiowe cztery jak się zdaje, dziedziny: polega

na wskazówkach natury, na przymusie doznań, na przekazach

prawnych i obyczajach i wreszcie na nauczaniu kunsztów.”

[Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie]



krytyka filozofii dogmatycznej

„O wszelakich tedy zwrotach sceptycznych należy pamiętać to przede

wszystkim, że nie twierdzimy bynajmniej, jakoby były bezwzględnie

prawdziwe, szczególnie kiedy mówimy, że mogą się choćby same

uchylać.”

[Sekstus Empiryk, Zarysy pirrońskie]

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neoplatonizm

Plotyn (205 r. n.e. – 270 r. n.e.)



niewiele informacji o jego życiu



dzieło życia Enneada



czerpał z filozofii Wschodu



związany z dworem cesarza Gordiana,

następnie Galiena



ceniony przez obywateli Rzymu



twórca idei miasta filozofów - Platonpolis

GŁÓWNE NURTY FILOZOFII
ANTYCZNEJ
Okres eklektyczny

Neoplatonizm



istota myśli Plotyna

„Próbuję to, co boskie w nas, wznieść do tego, co boskie we

wszechświecie”

[Porfiriusz, O życiu Plotyna]



nawiązuje do wielu przedstawicieli filozofii starożytności



główne punkty myśli Plotyna

•

świat zmysłowy – świat inteligibilny

•

materia nie istnieje samoistnie

•

triada niecielesności: Jedno, Nous, Psyche

•

emanacja triady

•

jedność całej rzeczywistości

•

wszystko wychodzi z Zasady i do Zasady wraca

GNOZA - duchowy pielgrzym



duchowy klimat epoki

•

religijna natura

•

idea zbawienia – religie zbawienia

•

transcendencja Boga

•

skrajny dualizm dziedzin bytu



pochodzenie gnostycyzmu

•

wpływy

filozofii

hellenistycznej,

babilońskiej,

egipskiej

i

irańskiej,

wczesnej

myśli

chrześcijańskiej – synkretyzm

•

gnoza – wiedza o Bogu

•

wiedza o Bogu – poznanie Boga (wiara-wiedza

pistis-gnosis)

GNOZA - główne systemy doktrynalne



SZYMON MAG

•

II-III wiek

•

ojciec wszelakiej herezji

•

Moc Boża, która jest Wielka

•

prorok, cudotwórca i czarnoksiężnik

•

historia stworzenia – historią upadku

•

żeńska rodzicielka Ennoia – Sophia - Helena

•

ginie

w

Rzymie

podczas

próby

latania

( wniebowstąpienia)

•

Szymon-Faustus (szczęśliwy)

GNOZA - główne systemy doktrynalne



Hermes Trismegistos

•

po trzykroć wielki

•

gnostycka

myśl

wolna

od

wpływu

chrześcijaństwa

•

źródło Egipt – Hermes – Toth

•

interpretator

•

zdecydowany dualizm

•

traktat Poimandres

•

Rozum absolutny

•

upadek - Ciemność

GNOZA - główne systemy doktrynalne



Mani – manicheizm

•

system irański

•

zamysł religii powszechnej

•

świadomy synkretyzm: Budda, Zaratustra, Jezus

•

dwie przeciwstawne natury: dobra i zła

•

Ciemność przykrywa Światłość – niezdolność

Światła do walki

•

zmieszanie duszy z materią

•

ascetyczna etyka

•

odrodzenie manicheizmu w średniowieczu

GNOZA – główne wierzenia



Teologia

•

Bóstwo jest absolutnie pozaświatowe

•

obca jest mu natura wszechświata

•

świat ziemski jest dziełem sił niższych (Archontów)

•

Bóg ukryty – iluminacja



Kosmologia

•

Wszechświat domeną siedmiu Archontów

•

więzienie

•

każdy Archont w swojej strefie zagradza drogę duszy –

powracającej



Antropologia

•

człowiek – ciało, dusza, duch

•

ciało i dusza – Praczłowiek

•

duch – pneuma (pierwiastek Boski)

•

pogrążona w ciele i duszy pneuma jest nieświadoma siebie

GNOZA – główne wierzenia



Eschatologia

•

uwolnić „wewnętrznego człowieka”

•

powrót do Królestwa Światłości

•

warunkiem – gnosis

•

posłanie ze świata Światłości

•

wiedza o Bogu – wiedza o Drodze

•

odrzucanie „szaty” psychicznej

•

łączenie rozproszonych pierwiastków Boskich – pneumy



Moralność

•

wrogość i pogarda wobec świata ziemskiego

•

ascetyzm – libertynizm

•

prawo nakazu i zakazu Stwórcy – formą kosmicznej tyranii

•

łamiąc zakazy Stwórcy człowiek walczy z Archontami –

nihilizm

•

pneuma – z natury zbawiona

RECEPCJA FILOZOFII ANTYKU W
ŚREDNIOWIECZU – klimat epoki



Średniowiecze

476 r. n.e. – 1450 r. n.e

•

etohs rycerza i świętego

•

taniec śmierci

•

filozofia służebnicą teologii

•

recepcja filozofii Arystotelesa i Platona za
pośrednictwem Arabów

•

scholastyka – mistyka

•

zakony

RECEPCJA FILOZOFII ANTYKU W
ŚREDNIOWIECZU – postacie -
problemy



św. Augustyn z Hippony (354 r. – 430 r.)

•

główne dzieła Wyznania i Państwo Boże

•

biskup Hippony, teolog, Ojciec Kościoła –

doktor łaski

•

idea creatio ex nihilo - kreacjonizm

•

idee wyrazem Boskiej myśli

•

poznanie – wiara i autorytet Boski

RECEPCJA FILOZOFII ANTYKU W
ŚREDNIOWIECZU – postacie -
problemy

•

Uwierz – abyś zrozumiał

•

objawienie – poznanie rozumowe

•

dualizm duszy i ciała

•

niematerialna rozumna dusza i wolna wola

•

wolna wola – łaska Boża

•

predestynacja

•

państwo ziemskie – państwo Boże

•

prymat Kościoła nad władzą świecką

•

prawo Boskie

RECEPCJA FILOZOFII ANTYKU W
ŚREDNIOWIECZU – postacie -
problemy



św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)

•

pochodził z rodziny rycerskiej

•

dominikanin

•

święty Kościoła – doktor anielski

•

Summa

theologiae,

Summa

contra

gentiles

•

recepcja myśli Arystotelesa

•

istota – istnienie

RECEPCJA FILOZOFII ANTYKU W
ŚREDNIOWIECZU – postacie -
problemy

•

dwojaka natura Boga

•

teologia naturalna – teologia objawiona

•

dowody na istnienie Boga (drogi)



stosunek wiary do rozumu

•

wiara i rozum w sprzeczności (Tertulian II/III w.)

•

poddanie dogmatów wiary ocenie rozumu (Abelard
XI/XII w.)

•

nauka i religia – dwa inne przedmioty (Jan z Salisbury
XII w.)

•

prawda dwupostaciowa – naukowa i religijna (Awerroes
XII w.)

RECEPCJA FILOZOFII ANTYKU W
ŚREDNIOWIECZU – postacie -
problemy



stanowisko Akwinaty

•

wiara i rozum – inna droga

•

prawdy wiary i prawa nauki nie mogą być sprzeczne

•

filozofia i nauka służebnicą teologii



myśl moralna i polityczna

•

postępowanie – moralność – dobro

•

dobra ziemskie – dobra absolutne

•

wszechświat jest hierarchią bytów

•

niższe byty upodabniają się do wyższych

•

wszystkie byty kierują się ku Stwórcy

•

feudalizm – naturalny i sprawiedliwy

•

wyższość Kościoła nad społeczeństwem i państwem

RECEPCJA FILOZOFII ANTYKU W
ŚREDNIOWIECZU – spór o
uniwersalia

Powszechniki

realizm

nominalizm

skrajny realizm

pojęciowy

Platon

Św. Augustyn

umiarkowany realizm

pojęciowy

Arystoteles

Św. Tomasz z Akwinu

skrajny nominalizm

Roscelin (XI w.)

umiarkowany

nominalizm

(konceptualizm)

Abelard (XII w.)

Wilhelm z Ockham (XIVw.)

RECEPCJA FILOZOFII ANTYKU W
ŚREDNIOWIECZU – dowody na
istnienie Boga



św. Anzelm z Canterbury (1033/34 – 1109)

•

wierzę bym zrozumiał

•

twórca scholastyki

•

ontologiczny dowód na istnienie Boga

człowiek może pomyśleć najdoskonalszy byt,

który z konieczności musi istnieć – wobec

faktu posiadania idei Boga jako bytu

najdoskonalszego należy uznać, iż Bóg

istnieje

RECEPCJA FILOZOFII ANTYKU W
ŚREDNIOWIECZU – dowody na
istnienie Boga



dowody (drogi) św. Tomasza z Akwinu – na

podstawie:

•

analizy zjawisk (pierwszy poruszyciel)

•

analizy przyczynowości (pierwsza przyczyna)

•

istnienia bytu koniecznego do istnienia bytowości

•

hierarchii doskonałości

•

analizy zasady celowości



Wilhelm Ockham – istnienia Boga nie można

dowieść drogą rozumową



Jan Eckhart (XIII w. – XIV w.) – mistyka, Bóg

czystym istnieniem – wszystko co człowiek może

zasadnie powiedzieć o istnieniu Boga