SZTUKA

STAROŻYTNEGO

EGIPT

U

Dzieje starożytnego Egiptu mają swoje początki w
czwartym tysiącleciu p.n.e. i dzielą się na trzy
okresy: Stare Państwo, Średnie Państwo i Nowe
Państwo. Życie społeczeństwa było związane z
regularnymi wylewami Nilu, płynącego wśród
pustyń. Wody rzeki nanosiły na przyległe do niej
pola żyzny muł, co pozwalało uprawiać ziemię.

Egipcjanie zamieszkiwali osady rozrzucone wzdłuż
brzegów Nilu. Terytorium państwa początkowo
miało bardzo oryginalny kształt: długość około
1000 km i szerokość 15 km. Tylko nad Morzem
Śródziemnym, do którego wpada Nil, terytorium to
poszerzało się do około 200 km. Ten szerszy
obszar Egipcjanie nazywali Egiptem Dolnym, a
pozostałą część państwa – Egiptem Górnym.

Władcą państwa był faraon (staroegipski król),
któremu oddawano boską cześć. W sprawowaniu
rządów pomagali mu dostojnicy dworu i wysocy
urzędnicy. Dużą rolę w życiu Egiptu odgrywali
kapłani, w rękach których spoczywały sprawy
związane z religią, ponadto zajmowali się oni
nauką. Kapłani wywierali znaczny wpływ na rządy
faraona.

Z czasów świetności Egiptu zachowały się zabytki
sztuki i kultury: budzące podziw piramidy,
grobowce, ruiny wielkich świątyń, rzeźby i
malowidła.

Dzięki

niestrudzonej

pracy

archeologów i historyków nasza wiedza o tych
świadectwach starożytnego państwa jest dość
rozbudowana.

Życie starożytnych Egipcjan toczyło się nad Nilem

– terytorium ich państwa miało oryginalny, podłużny kształt

Do najbardziej znanych zabytków starożytnego
Egiptu należą piramidy. Tylko nieliczne z nich
dotrwały do naszych czasów. Piramida to budowla
w kształcie ostrosłupa o kwadratowej podstawie,
ustawiona bokami w kierunku czterech stron
świata, będąca grobowcem faraona. Piramidy
budowano z wielkich bloków kamiennych,
dokładnie wypolerowanych i wygładzonych. Bloki
te układano bez żadnego spoiwa – Egipcjanie nie
stosowali bowiem zaprawy murarskiej.

Grobowiec faraona to największa i najważniejsza
budowla zespołu grobowego, w skład którego
wchodzą między innymi świątynie, a także małe
piramidy. Według uczonych, te małe piramidy
mogły być grobami żon władcy albo modelami,
według których stawiano główną budowlę.
Wznoszenie

piramidy

wymagało

kilkudziesięcioletniej

pracy

wielu

tysięcy

robotników. Byli nimi w przeważającej części
chłopi, którzy w porze wylewu Nilu, gdy nie można
było pracować na roli, na rozkaz faraona
przybywali na plac budowy. Kiedy wody rzeki
opadały, chłopi powracali do swoich zajęć.

Najsłynniejsze piramidy starożytnego Egiptu to
trzy grobowce faraonów: Cheopsa, Chefrena i
Mykerinosa, znajdujące się w Gizie, w pobliżu
dzisiejszej stolicy Egiptu – Kairu. Zbudowano je w
epoce Starego Państwa, w latach 2550–2470
p.n.e.

Piramidy

w Gizie

Piramidy w Gizie, powstałe w latach 2550–2470 p.n.e.,

należą do największych kamiennych budowli na świecie

S

Z

T

U

K

A

S

T

A

R

O

Ż

Y

T

N

E

G

O

E

G

I

P

T

U

Piramida

Cheopsa

Spośród trzech piramid w Gizie największa jest
piramida Cheopsa, zwana także Wielką Piramidą.
W czasach starożytnych wznosiła się ona na
wysokość 147 m, a bok jej podstawy liczył 230 m.
Na budowę tego grobowca zużyto ponad dwa
miliony bloków kamiennych, z których każdy waży
średnio około 2,5 tony. Ściany piramidy były
obłożone białymi płytami z wapienia, a jej
wierzchołek

pokryto

złotem.

Niestety,

w

średniowieczu piramidy służyły Egipcjanom do
pozyskiwania materiału na budowę domów. Dziś
piramida Cheopsa, odarta z białych płyt, ma 137
m wysokości, a bok jej podstawy – 227 m.

We wnętrzu piramidy Cheopsa znajdują się dwie
komory grobowe: komora faraona i komora
królowej. Pod piramidą jest jeszcze jedno
pomieszczenie. W komorze faraona stoi pusty
sarkofag (kamienna trumna w kształcie skrzyni;
sarkofagi wykonywano także z drewna, nadawano
im kształt ludzkiego ciała i bogato zdobiono).
Miała

być

w

nim

umieszczona

mumia

(zabalsamowane

ciało

zmarłego)

władcy.

Przypuszcza się, że starożytni budowniczy
obawiali się zawalenia stropu komory faraona i
postanowili pochować władcę w bezpieczniejszym
pomieszczeniu, wykutym pod piramidą. Do komór
prowadzą specjalne korytarze, do których wejście
znajduje się w północnej ścianie piramidy. Jeden z
nich, zwany Wielkim Korytarzem lub Wielką
Galerią, o ścianach z wygładzonych bloków
wapiennych, ma długość 47 m i wysokość 8,5 m.

Piramida Cheopsa dzisiaj mierzy 137 m wysokości.

W czasach starożytnych była o 10 m wyższa

S

Z

T

U

K

A

S

T

A

R

O

Ż

Y

T

N

E

G

O

E

G

I

P

T

U

Sfinks

w Gizie

Przed piramidą Chefrena, drugą pod względem
wielkości piramidą w Gizie, znajduje się olbrzymi
sfinks – wyobrażenie leżącego lwa z głową
mężczyzny, przykrytą królewską chustą. Posąg
przedstawia najprawdopodobniej rysy twarzy
faraona Chefrena. Rzeźba zwrócona jest przodem
w kierunku Nilu.

Sfinks w Gizie nie został wybudowany z
kamiennych bloków, jak piramidy, ale wykuty
przez egipskich robotników w skale, pozostałej po
kamieniołomie, około 2500 roku p.n.e. Wysokość
posągu sięga 20 m, a długość 73 m.

Niestety, upływ czasu pozostawił swoje ślady –
dziś twarz sfinksa w Gizie pozbawiona jest nosa.
Do naszych czasów nie zachowały się także
bogate zdobienia jego głowy. Rola sfinksa wciąż
pozostaje zagadką. Jego zadaniem było, być
może, pełnienie straży przy grobie faraona
Chefrena. Z biegiem czasu posąg zasypywały
piaski pustyni, tak że w końcu widoczna była tylko
głowa. W XV w. p.n.e. na rozkaz jednego z
faraonów,

Totmesa

IV,

sfinksa

odkopano,

wybudowano niewielką świątynię między jego
łapami i próbowano go chronić przed ponownym
zasypaniem, co jednak się nie udawało (w
późniejszych czasach posąg był odkopywany
kilkakrotnie). Na powierzchni rzeźby pozostały
śladowe ilości farby. Wskazuje to, że kiedyś sfinks
był pomalowany.

Przed piramidą Chefrena znajduje się olbrzymi sfinks,

zwrócony przodem na wschód, w kierunku Nilu

S

Z

T

U

K

A

S

T

A

R

O

Ż

Y

T

N

E

G

O

E

G

I

P

T

U

Mastaba –

grobowiec

dostojnika

Dla dostojników egipskich wielkim zaszczytem
była możliwość wybudowania swojej mastaby w
sąsiedztwie piramidy faraona. Mastaba to
grobowiec dostojnika, składający się z dwóch
części: nadziemnej i podziemnej. W części
nadziemnej, zbudowanej z cegieł lub kamieni,
mieściła się kaplica, gdzie odbywały się
ceremonie ku czci zmarłego. W części podziemnej
znajdowała się komora grobowa, w której
składano zwłoki po pogrzebie. Wejście do niej
zasypywano piaskiem lub blokowano kamieniami.
Mastaby bardziej rozbudowane, przeznaczone dla
najzamożniejszych dostojników, składały się z
wielu

bogato

zdobionych

pomieszczeń,

dziedzińców i kaplic. Stawiano w nich posągi
zmarłego i jego rodziny.

W ścianie kaplicy umieszczano ślepe wrota – była
to

kamienna

płyta

wyobrażająca

drzwi,

oddzielająca część nadziemną mastaby od
właściwego grobu. Uważano, że przez ślepe wrota
dusza zmarłego mogła przechodzić swobodnie z
komory grobowej na zewnątrz. Przed ślepymi
wrotami ustawiano stół ofiarny, na który
potomkowie zmarłego składali potrawy ofiarne.

S

Z

T

U

K

A

S

T

A

R

O

Ż

Y

T

N

E

G

O

E

G

I

P

T

U

Grobowcami dostojników starożytnego Egiptu były mastaby

– budowano je przy każdym królewskim zespole grobowym

Dolina Królów

w pobliżu Teb

Oprócz piramid i mastab starożytni Egipcjanie
budowali także grobowce skalne, zarówno dla
władców, jak i dostojników. Wykuwano je w
skałach gór między Nilem a Pustynią Libijską – w
Dolinie Królów, w pobliżu miasta Teby. W Dolinie
Królów odkryto ponad sześćdziesiąt takich
grobowców. Były one tak starannie zamaskowane,
że niektóre z nich odkryto dopiero na początku XX
wieku (największy mierzył ponad 100 m długości).

Grobowce skalne składały się z labiryntów
korytarzy prowadzących do komór i kaplic.
Pomieszczenia te zdobione były reliefami i
malowidłami. Relief to kompozycja rzeźbiarska
wyciosana lub wyryta, np. na płycie kamiennej, z
pozostawieniem

tła.

Najważniejszym

pomieszczeniem grobowca była komora z
sarkofagiem władcy. Z obawy przed rabusiami
wejście do niej starannie zamurowywano, a
prowadzącą do niej drogę maskowano piaskiem i
okruchami skalnymi. Nie uchroniło to jednak
większości grobowców przed splądrowaniem. W
roku 1922 sensacją było dotarcie archeologów do
nienaruszonego grobowca Tutenchamona, władcy
panującego w Egipcie w XIV wieku p.n.e. W środku
znajdowała się niezwykła kolekcja biżuterii, sztuki
ozdobnej i różnych wyrobów, a głowę mumii
faraona zdobiła wspaniała maska pośmiertna, cała
wykonana ze złota i ozdobiona niebieskim
lazurytem.

S

Z

T

U

K

A

S

T

A

R

O

Ż

Y

T

N

E

G

O

E

G

I

P

T

U

W Dolinie Królów, w pobliżu miasta Teby,

archeologowie odkryli ponad sześćdziesiąt grobowców wykutych

w skale

Świątynia Horusa

w Edfu

W

starożytnym

Egipcie

bardzo

ważnymi

budowlami były świątynie. Sławiły one faraona i
wyrażały potęgę bóstw. Charakterystycznymi
elementami tych budowli były pylony, czyli wieże
o

prostokątnych

podstawach

i

ściętych

wierzchołkach, wznoszące się po obu stronach
wejścia do świątyni. Ściany pylonów zdobiono
reliefami przedstawiającymi czyny faraonów
zwyciężających wroga i oddających cześć bogom.
Przed pylonami ustawiano maszty z flagami.

Jedną z najbardziej znanych i dobrze zachowanych
świątyń egipskich jest świątynia w Edfu, która
powstała w III wieku p.n.e. ku czci Horusa, boga
światła i strażnika władzy faraonów. Jej olbrzymie
pylony ozdobione są reliefem przedstawiającym
faraona Ptolemeusza XIII zabijającego wrogów
Egiptu w ofierze Horusowi i Hathor, bogini nieba.
Egipcjanie wyobrażali sobie Horusa jako sokoła lub
postać ludzką z głową sokoła i tarczą słońca,
dlatego wejścia do świątyni bronią dwa granitowe
sokoły.

S

Z

T

U

K

A

S

T

A

R

O

Ż

Y

T

N

E

G

O

E

G

I

P

T

U

Po obu stronach wejścia do egipskiej świątyni wznoszą się pylony,

ozdobione reliefami przedstawiającymi m.in. faraona

Aleja Sfinksów

w Karnaku

Od czasów Nowego Państwa świątyni egipskiej
towarzyszyła aleja sfinksów – droga procesyjna z
rzędami sfinksów po obu stronach, prowadząca do
wejścia między pylonami świątyni.

Sławna Aleja Sfinksów znajduje się przed wielką
świątynią Amona (boga niewidzialnych sił natury:
powietrza i wiatru, opiekuna faraonów) w Karnaku.
Sfinksy te, ustawione na wysokich piedestałach,
są połączeniem ciała lwa i głowy barana, świętego
zwierzęcia Amona. Między łapami sfinksów
umieszczona jest figurka faraona. Aleja Sfinksów
łączy świątynię Amona z brzegiem Nilu i innymi
świątyniami, znajdującymi się w pobliżu. Sama
budowla otoczona została potężnym murem o
grubości aż 8 m, zbudowanym z cegły, którą
starożytni Egipcjanie wytworzyli z mułu nilowego.
Do jej wnętrza prowadzi, największa w Egipcie
czasów faraonów, brama.

Karnak, religijne centrum starożytnego państwa,
dziś jest stanowiskiem archeologicznym z wielką
liczbą zabytków. Od czasów Średniego Państwa
wielcy faraonowie przez ponad 2000 lat budowali,
odnawiali i przebudowywali tu świątynie, kaplice i
posągi tak, że powstały trzy ogromne zespoły
świątynne, z czego świątynia Amona jest
największa i znajduje się w samym centrum tego
świętego miasta.

S

Z

T

U

K

A

S

T

A

R

O

Ż

Y

T

N

E

G

O

E

G

I

P

T

U

Aleja Sfinksów w Karnaku łączy świątynię Amona z brzegiem Nilu

i innymi świątyniami, znajdującymi się w pobliżu

Świątynia

królowej

Hatszepsut

w Deir el-Bahari

Wśród zachowanych budowli starożytnego Egiptu
świątynie stanowią większość. Świątynia egipska
to budowla, do której prowadziła aleja sfinksów
kończąca się przy wejściu między pylonami, za
nimi znajdował się czworoboczny dziedziniec, na
którym odbywały się ceremonie religijne, dalej
była sala kolumnowa, sala stołu ofiarnego (tu
składano ofiary) i sala pojawień (ukazywał się w
niej posąg bóstwa). Na końcu znajdowało się
sanktuarium – pomieszczenie z kaplicą, w której
przechowywano posąg bóstwa.

Jedną z najwspanialszych świątyń starożytnego
Egiptu jest wzniesiona w 1460 roku p.n.e.
świątynia królowej Hatszepsut. Budowla powstała
u stóp wyniosłej skały i zwrócona jest na wschód.
Olbrzymie tarasy, wsparte na długich rzędach
kolumn, połączone są rampami (wznoszącymi się
drogami). Pomieszczenia świątynne wybudowano
na najwyższym tarasie; najważniejsze z nich,
sanktuarium, wykuto w zboczu skały. Niegdyś do
dziedzińca znajdującego się na dolnym poziomie
prowadziła szeroka aleja sfinksów. Sfinksy i inne
rzeźby znajdowały się także na pozostałych
tarasach. Warto zapamiętać, że wielu odkryć na
terenie

tej

świątyni

dokonali

polscy

archeologowie.

W 1460 roku p.n.e. w Górnym Egipcie

wzniesiono świątynię królowej Hatszepsut na trzech wielkich

tarasach

S

Z

T

U

K

A

S

T

A

R

O

Ż

Y

T

N

E

G

O

E

G

I

P

T

U