Anna Zalewska – PRI – W4

II. Przegląd wybranych

koncepcji temperamentu – 4.

A-B

4. Teorie i badania temperamentu w Polsce

A) RTT – wersja klasyczna

B) Modyfikacja RTT Strelaua i Zawadzkiego (RTT-

M)

Następny wykład
C) Transakcyjny Model Temperamentu (TMT)

Eliasza

D)

Porównanie TMT z RTT - różnice i wspólne

elementy

4. Teorie i badania

temperamentu w Polsce

A) Regulacyjna Teoria Temperamentu

(RTT) Strelaua i współpracowników
– wersja klasyczna

Źródła
Definicja
CCZ – charakterystyka czasowa zachowania
PEZ – Poziom energetyczny zachowania
Mechanizmy fizjologiczne reaktywności
Aktywność i jej porównanie z reaktywnością
Reaktywność a funkcjonowanie w różnych

sytuacjach

RTT Strelaua i

współpracowników – wersja

klasyczna

• Badania nad temperamentem w Polsce od

ok. 50 lat

- Strelau: 1958 – 1. artykuł; 1964 –

monografia;

- cechy i typy UN; cechy i typy

temperamentu

• „Szkoła warszawska” – Jan Strelau i jego

uczniowie: A. Eliasz, T. Klonowicz, Jan

Matysiak

• „Owoc”: Regulacyjna teoria

temperamentu (RTT) - wersja klasyczna

(wspólne korzenie)

• Dwie modyfikacje:
- Strelau i Zawadzki: RTT zmodyfikowana

(tutaj:„RTT-M”)

- Eliasz – Transakcyjny Model

Temperamentu (TMT)

- Różnice i podobieństwa

4. A) RTT - wersja klasyczna.

Źródła RTT

1. TEORIA PAWŁOWA

• biologiczne uwarunkowanie - u ludzi i

zwierząt

• cechy formalne

• podział na cechy czasowe (RPN) i

energetyczne (SPP)

• bardzo ważna SPP

• Badania Tiepłowa i Niebylicyna, Mierlina
2. TEORIE AKTYWACJI (Hebb, Gray, Duffy)
3. TEORIA CZYNNOŚCI Tomaszewskiego

• Człowiek element szerszego systemu

• reguluje swoje relacje ze światem poprzez

czynności

• regulacja stymulacji – aspekt regulacji

„osoba – środowisko”

4. BADANIA: laboratoryjne, w war.

naturalnych

4. A) RTT - wersja klasyczna.

Definicja temperamentu

Podstawowe, względnie stałe cechy

ORGANIZMU (po 1995 –

OSOBOWOŚCI

),

które manifestują się w FORMALNEJ

charakterystyce zachowania (cechach

ENERGETYCZNYCH I CZASOWYCH)

Pierwotnie zdeterminowane przez wrodzone

mechanizmy fizjologiczne

• WYSTĘPUJĄ WE WCZESNYM

DZIECIŃSTWIE

• WYSTĘPUJĄ U LUDZI I ZWIERZĄT

• PODLEGAJĄ ZMIANOM pod wpływem

dojrzewania oraz czynników

środowiskowych.

WZGLĘDNIE STAŁE CECHY

• Najbardziej stałe, mało podatne na

zmiany (powolne)

• Podobna pozycja na tle grupy (w czasie)

4. A) RTT - wersja klasyczna.

Definicja

CECHY FORMALNE –każde zachowanie ma

treść i formę

• T ujawnia się WE WSZYSTKICH

ZACHOWANIACH,

Emocjonalnych,

Motorycznych, Poznawczych
(nie trzeba szukać specjalnych zachowań,

aby badać T)

• Wiąże się z pytaniem: JAK, W JAKI

SPOSÓB?

(mówienie, muzyka, „lubię

góry” - spacer, wspinaczka)

• T jest wzgl. NIEZALEŻNY od TREŚCI

(CHARAKTERU, wąsko rozumianej O –

DLACZEGO i CO robi?) np. taternik –

ratownik GOPR (cele różne)

Podobnie – Pawłow oraz Thomas i Ches

4. A) RTT - wersja klasyczna.

CCZ -Charakterystyka czasowa

zachowania

ŻYWOŚĆ (labilność pobudzenia):

• SZYBKOŚĆ

– czas powstawania reakcji

(czas latencji)

• TEMPO

– częstość, liczba reakcji w

jednostce czasu

PERSEWERATYWNOŚĆ

(labilność

hamowania):

UTRZYMYWANIE I

POWTARZANIE REAKCJI

– jak długo trwa,

ile razy występuje po zaprzestaniu B

RYTMICZNOŚĆ (regularność)–

Stałość

odstępów

między reakcjami tego samego

typu (nie wiąże się z labilnością, a słabo z

ruchliwością)

RUCHLIWOŚĆ

-

zdolność do szybkiego i

adekwatnego reagowania na zmiany w

środowisku; łatwość zmiany zachowania w

odpowiedzi na zmiany Ś;

cecha wtórna –

najogólniej opisuje przebieg zachowania

w czasie

4. A) RTT - wersja klasyczna.

PEZ – Poziom energetyczny

zachowania

Cechy odpowiedzialne za gromadzenie i

rozładowywanie energii:

reaktywność i

aktywność

REAKTYWNOŚĆ -

wyznacza

wielkość

pobudzenia pod wpływem stymulacji,

względnie stałą i charakterystyczną dla

jednostki:

• INTENSYWNOŚĆ REAKCJI

• WRAŻLIWOŚĆ i WYDOLNOŚĆ – progi (WR<NR)

• POTRZEBĘ STYMULACJI (OPS) – WR<NR

Potrzeba stymulacji (PS) = optymalny

poziom stymulacji (OPS) - zakres

stymulacji, któremu odpowiada OPA

OPA - Optymalny poziom aktywacji = środkowe

pasmo kontinuum aktywacji (dobre samopoczucie,

maksymalne efekty, reagowanie zgodne ze

znaczeniem bodźca - Hebb 1955; Eliasz 1981)

Potrzeba stymulacji – standard, cel regulacji

4. A) RTT - wersja klasyczna.

Mechanizmy fizjologiczne

reaktywności

INDYWIDUALNOŚĆ NEUROHORMONALNA:

układ Endokrynny, AUN, OUN, CUN –

kora, struktury podkorowe ARAS, pień

mózgu

Funkcja – energetyczne przetwarzanie

bodźców
WZMACNIANIE STYMULACJI (u WR) lub

TŁUMIENIE STYMULACJI (u NR)

2 metafory:

- Współczynnik energetycznego

przetwarzania bodźców –

WEPB (PA/S x V)

– różnice zależne od siły S (bodźca)

- aktywowalność Graya

(PA/S + x) – stałe

różnice w poziomie aktywacji w

odpowiedzi na każdy S,

wynika-jące z

niespecyficznego bombardowania kory przez

ARAS

4. A) RTT - wersja klasyczna.

Aktywność

Cecha, która determinuje ilość i zakres

działań (zachowań celowych) o określonej

wartości stymulacyjnej

POŚREDNIA

– podejmowanie działań,

których celem jest dostarczenie lub

unikanie stymulacji z zewnątrz,

poszukiwanie określonych sytuacji (np.

dyskoteka)

BEZPOŚREDNIA

- podejmowanie działań,

które same w sobie są źródłem stymulacji.

3 mechanizmy:

• AFERENTACJA ZWROTNA

(akt.

motoryczna)

• ZABARWIENIE EMOCJONALNE

(ważność,

ryzyko, zagrożenie)

• ZŁOŻONOŚĆ

,

TRUDNOŚĆ CZYNNOŚCI

(aktywność poznawcza)

4. A) RTT - wersja klasyczna.

Cechy PEZ - porównanie

REAKTYWNOŚĆ

• bezpośrednio zależy od mech.

Fizjologicznych

• odnosi się do reakcji (zachowań

reaktywnych)

• wyznacza potrzebę stymulacji - cel

regulacji

AKTYWNOŚĆ

• Wymaga uczenia się

• Odnosi się do czynności (zachowań

celowych)

• Jest regulatorem dopływu stymulacji –

decyduje o tym, ile stymulacji dopływa

Regulacja nie jest automatyczna (wymaga

uczenia się!):

Jeśli osobnik nauczy się prawidłowej

regulacji - ujemny związek R i A (im

wyższa R, tym mniejsza A: R = 1/A)

PS – zależy od szerszego układu mech.

fizjologicznych

4. A) RTT - wersja klasyczna.

Reaktywność a funkcjonowanie

w różnych sytuacjach

Styl działania – typowy sposób wykonywania

czynności

-

WR - styl wspomagający (CzPomocnicze >

CzZasadnicze)

- NR – styl prostolinijny (CzPomocnicze < lub =

CzZasadnicze

)

CzP –zmniejszają wartość stymulacyjną (upraszczają

CzZ, Ps i Pp )

Jeśli styl zgodny z PS – brak różnic w efektach WR i

NR

Efekty i koszty

towarzyszące lub następcze

Wysoka stymulacja (WS)

– rywalizacja, presja,

nowość

- WR gorsze efekty lub wyższe koszty niż NR i niż w

NS.

Niska stymulacja (NS)

– monotonia, czujność, rutyna

- NR gorsze efekty lub wyższe koszty niż WR i niż w

WS.

Jeśli silna motywacja – efekty utrzymane, ale wzrost

kosztów

Spadek efektów i wzrost kosztów: WR>NR (TCR:

WSiWR, NSiNR?)

4. B) Modyfikacja RTT Strelaua i

Zawadzkiego (RTT-M). Przyczyny

Cel:

LEPSZE PRZEWIDYWANIE ZACHOWAŃ -

konstrukcja narzędzia do pomiaru cech RTT

Przyczyny modyfikacji:

1. Brak narzędzia do pomiaru cech RTT –

wykorzystywany Kwestionariusz Temperamentu

PTS

a) Cechy energetyczne – słabo zoperacjonalizowane

Reaktywność: SPP-

wydolność, brak info o wrażliwości

Aktywność: brak

skali, pośrednio - style, dobór czynności lub

sytuacji, eksperymentalnie

b) Cechy czasowe – tylko Ruchliwość: RPN

2. Brak wyodrębnienia zachowań emocjonalnych

4. B) Modyfikacja RTT Strelaua i

Zawadzkiego (RTT-M). Zmiany

(od 1996)

1. Definicja: podstawowe cechy

osobowości,

pierwotnie zdeterminowane przez wrodzone

mechanizmy fizjologiczne, względnie stałe - stała

pozycja na tle grupy w czasie i

w różnych

sytuacjach

Temperament (T) – element osobowości (O)

- jest najogólniejszą charakterystyką O
- na podstawie cech T kształtuje się O (treść – charakter)

2. Cechy PEZ i CCZ –

bardziej szczegółowe tendencje

3. Mechanizmy fizjologiczne (MF) -

próby

specyfikacji

4. Powiązania między cechami –

analiza układów

cech (4 typy), ich znaczenie funkcjonalne

4. B) RTT- M. Cechy szczegółowe

PEZ

REAKTYWNOŚĆ-

Wrażliwość

i

wydolność

, 5 cech:

• Wrażliwość sensoryczna (WS)

zdolność detekcji i reagowania na bodźce o minimalnej

wartości

• Wrażliwość emocjonalna (WE)

wielkość bodźca, wywołującego stan emocjonalny

• Odporność emocjonalna (OE)

–

zdolność do sprawnego

działania mimo silnego pobudzenia emocjonalnego

• Odporność na zmęczenie (OZ)

–

zdolność do

długotrwałego (intensywnego) działania bez lub mimo

zmęczenia

• Odporność na dystraktory (OD)

–

zdolność do

działania pomimo silnej stymulacji wewn.(ból) lub zewn.

(hałas)

AKTYWNOŚĆ

(2 cechy):

• Pośrednia

:

poszukiwanie sytuacji o różnej sile stymulacji

• Bezpośrednia

:

wykonywanie czynności o różnej stymulacji

4.

B) RTT- M. Modyfikacja cech

PEZ

RTT

RTT-M

WRAŻLIWOŚĆ WS

WS

WRAŻLIWOŚĆ WE+

RE

REA

OE-

SPP WYDOLNOŚĆ OZ

WT

OD

AB

AKT

AKTYWNOŚĆ=AK

AP

RE i WT – możliwości (PS); AK – główny

regulator

4. B) RTT- M. Cechy PEZ po

modyfikacji

WS - WRAŻLIWOŚĆ SENSORYCZNA

zdolność detekcji i reagowania na bodźce zmysłowe o małej

wartości stymulacyjnej

RE – REAKTYWNOŚĆ EMOCJONALNA

tendencja do intensywnego reagowania na bodźce

emotogenne, duża wrażliwość i mała odporność emocjonalna

WT – WYTRZYMAŁOŚĆ

zdolność do adekwatnego reagowania mimo długotrwałej /

intensywnej aktywności i w warunkach silnej stymulacji

(zewn. lub wewn.)

AK – AKTYWNOŚĆ

tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości

stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji

zewnętrznej (z otoczenia)

4.

B) RTT- M. Modyfikacja cech

CCZ

RTT

RTT-M

RUCHLIWOŚĆ ZMIANY

+

SZYBKOŚĆ

ŻWAWOŚĆ

ŻYWOŚĆ

ŻW

-

TEMPO

UTRZYMYWANIE

PERSEWERATYWNOŚĆ

PE

POWTARZANIE

RYTMICZNOŚĆ

xxxx

Regulacja czasowa oraz wpływ na PS i

dopływ stymulacji

4. B) RTT- M. Cechy CCZ po

modyfikacji. Mechanizmy

fizjologiczne

ŻW = ŻWAWOŚĆ (szybkość, tempo i RUCHLIWOŚĆ)

tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego

tempa reakcji i łatwej zmiany reakcji odpowiednio do zmian

otoczenia

Ruchliwość – cecha nadrzędna w RTT, składnik ŻW w RTT-M

PE = PERSEWERATYWNOŚĆ

tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po

zaprzestaniu działania B (sytuacji), który te zachowania

wywołał

MECHANIZMY FIZJOLOGICZNE:

• RE

- wrażliwość układu Limbicznego i AUN (N)

• WS

,

WT

,

AK

– fizjologia i biochemia struktur

korowo-siatkowatych (KORA-ARAS) (E-I?)

ŻW

i

PE

– odpowiedzialne za szybkość powstawania,

czas trwania, przebieg procesów nerwowych i ich

interakcje

4. B) RTT-M. Związki między

cechami

WS

ŻW PE

RE

WT AK

ŻW ,23 ---
PE

,12 -,26 ---

RE

-,03

-,45 ,60

---

WT ,03

,50

-,43 -,63

---

AK

,08 ,29

-,06 -,32 ,20

SPP

,02

,50

-,41 -,63 ,62

,41

WS – brak związku z WT i AK (te same MF)

RE – silny związek z WT (różne MF)
PE i ŻW – silniej związane z RE i WT niż ze sobą

słabe związki AK z RE i WT (mało precyzyjna

regulacja?)

SPP – odzwierciedla ogólną PS, możliwości

przetwarzania S

4. B) RTT-M. Znaczenie

funkcjonalne cech

Cechy - dyspozycje: stres ekstremalny, pourazowy- PTSD

RE (3) – zwiększa prawdopodobieństwo PTSD, ale nie pozwala

przewidywać formy i czasu trwania

Formy

ostra, opóźniona, chroniczna

zależą też od (1) dramatyzmu

zdarzenia i (2) następstw materialnych

(Zawadzki, 2006)

4. B) RTT-M. Znaczenie

funkcjonalne cech

Funkcje cech w regulacji stymulacji:

RE i WT – wyznaczają POTRZEBĘ STYMULACJI,

MOŻLIWOŚCI PRZETWARZANIA STYMULACJI

AK – główny REGULATOR DOPŁYWU STYMULACJI

ŻW i PE – regulacja czasowa

(plastyczność

szybkość)

i udział w

REGULACJI ENERGETYCZNEJ:

- Współwyznaczają możliwości

(wysoka ŻW i mała PE)

- Wspomagają regulację

(ŻW- zwiększa dopływ, PE –

tendencja do rozładowywania)

WS, ŻW i PE – wskaźniki skuteczności regulacji

Cechy czasowe – szczególny aspekt PEZ???

4. B) RTT-M. 4 TYPY struktury

temperamentu, ich znaczenie

funkcjonalne

To struktura cech temperamentu wyznacza

• Preferencje

zawodowe, sport, style działania

(WR

-wspomagający; NR - prostolinijny) WR-REwt; NR-reWT

• sprawność działań i koszty w różnych sytuacjach

– Silna stymulacja: WR gorsze efekty i większe koszty niż NR

– Słaba stymulacja: NR gorsze efekty i większe koszty niż WR

• może stanowić TCR –temperamentalny czynnik ryzyka
4 typy struktury temperamentu i ich odniesienie do H-G

:

Zharmonizowana o dużych możliwościach –

Sangwinik

Zharmonizowana o małych możliwościach - Melancholik
Niezharmonizowana o małych możliwościach –

Choleryk

Niezharmonizowana o dużych możliwościach -

Flegmatyk

4.

B) RTT-M. Typy

zharmonizowane

S - Sangwinik: duże możliwości, wysoka AK (

OPA ), duże zdolności przystosowawcze
(WS i WT; ŻW i PE)

M - Melancholik: małe możliwości (wysoka

RE i niska WT), niska AK ( OPA), małe
zdolności przystosowawcze

4. B) RTT-M. Typy

niezharmonizowane

Ch – Choleryk: małe możliwości ale wysoka aktywność

(za wysoki PA), wysoka WS ale mała WT, wysokie ŻW

i PE

F – Flegmatyk: duże możliwości ale mała aktywność (za

niski PA), mała WS ale wysoka WT, niskie ŻW i PE

4.

B) RTT-M. 4 typy struktury T a

TCR

TYP może stanowić TCR (nerwice, somatyka,

socjopatia)

WR

RE PE

ZHARMONIZOWANA

NIEZHARMONIZ.

MAŁA ADAPTACJA

TYP A

DEPRESJA, TYP C

M

CH

AK

ŻW
WS

F

S

TYP C/socjopatia

TYP

ZDROWY

NIEZHARMONIZ.

ZHARMONIZOWANA

WT

NR

Przykładowe pytania – W4

Osoby niskoreaktywne są narażone na stres, obniżone efekty

działania, wysokie koszty psychofizyczne, a nawet zmiany

temperamentu, jeśli funkcjonują w sytuacjach

a) Monotonnych

b) zagrożenia fizycznego

c) rywalizacji

d) zagrożenia społecznego

Zgodnie ze zmodyfikowaną wersją RTT możliwości przetwarzania

stymulacji są wyznaczane głównie przez:

a) Wytrzymałość i Wrażliwość sensoryczną
b) Reaktywność emocjonalną i Aktywność
c) Reaktywność emocjonalną i Wytrzymałość
d) Reaktywność emocjonalną i Wrażliwość sensoryczną

Która z konfiguracji cech temperamentu (wg RTT) wskazuje na

strukturę zharmonizowaną:

a) Mała wytrzymałość, duża reaktywność emocjonalna, duża

aktywność

b) Duża wytrzymałość, mała reaktywność emocjonalna, duża

aktywność

c) Duża wytrzymałość, mała reaktywność emocjonalna, mała

aktywność

d) Duża wytrzymałość, duża reaktywność emocjonalna, mała

żwawość