Anna Zalewska

Psychologia różnic

indywidualnych - PRI

I. Przedmiot PRI i jego diagnoza – 2 godz
II. Przegląd wybranych koncepcji temperamentu

1. Kontrowersje wokół temperamentu, słynne typologie –

1 godz
2. Temperament jako opis lub dyspozycje do zachowań –

2 godz
3. Wybrane koncepcje wyjaśniające – 4 godz
4. Teorie i badania temperamentu w Polsce – 5 godz

III. Temperament a osobowość – 4 godz
IV. Problematyka zdolności i inteligencji

1. Wprowadzenie – 1 godz
2. Podstawowe teorie inteligencji – 2 godz
3. Współczesne koncepcje – łączenie ujęcia różnicowego i

ogólnego – 2 godz
4. Problemy diagnozy inteligencji – 3 godz

V. Style jako przejaw różnic indywidualnych w sposobach

funkcjonowania – 4 godz

Anna Zalewska – PRI - W1

I. Przedmiot PRI i jego diagnoza

II. Przegląd … koncepcji

temperamentu-1

I. Przedmiot PRI i jego diagnoza

1. Podstawowe podejścia w psychologii bottom-up i top-

down

2. Pojęcie różnic indywidualnych (RI)
- początki badań, rozumienie różnic, ich powszechność,

- różnice intraindywidualne – stałość:

bezwzględna, względna, koherentna (stały profil)

3. Geneza różnic indywidualnych – 3 stadia sporu

4. Zakres zainteresowań PRI i znaczenie różnic
5. Rodzaje diagnozy

II. 1. Kontrowersje wokół temperamentu, słynne

typologie

A) Kontrowersje wokół temperamentu (RI)
B) Typologia Hipokratesa-Galena – dlaczego warto o niej

pamiętać?

1. Podstawowe podejścia w

psychologii bottom-up i top-

down

Natura człowieka złożona

• Uniwersalna

– cechy wspólne dla gatunku (liczba chromosomów)

• Unikatowa

- każdy człowiek niepowtarzalny (zestaw genów)

Zmienność i różnorodność - 2 podejścia: bottom-up i top-down

Bottom-up – opis i wyjaśnianie zmienności

Badania idiograficzne, podłużne, eksperymentalne -

np. nad

wyuczoną bezradnością (Seligman, 75),
huśtwaką emocjonalną (Doliński i Nawrat, 98)

Wykrywanie wspólnych mechanizmów

zachowania (zmian zach.)

Ujęcie procesualne

– procesy afektywne, motywacyjne, poznawcze

(zmiany stanów wewnętrznych wyjaśniają zmiany zachowania)

Ujęcie sytuacyjne

– wpływ Ś: sytuacji, zdarzeń, zadań na stany

wewn

Różnice interindywidualne pomijane

– ludzie „z natury” tacy sami

Psychologia: ogólna, kliniczna, społeczna, klasyczne teorie

osobowości

1. Podstawowe podejścia w

psychologii bottom-up i top-

down

Top-down: opis i wyjaśnianie różnorodności

Badania nomotetyczne, stochastyczne
Wykrywanie ogólnych cech

, ważnych dla przystosowania,

których natężenie różne u różnych jednostek

Ujęcie różnicowe

– wykrywanie stałych różnic w natężeniu cech

(przewidywanie różnic w uczuciach, myślach i zachowaniach)

Ujęcie dyspozycyjne

– różnice w genach sprzyjają kształtowaniu

się cech, wyznaczają stałe zgeneralizowane skłonności do

zachowań

Różnice intraindywidualne pomijane

– różnice w cechach

powodują względną stałość zachowań w czasie i sytuacjach

Tradycyjnie – psychologia różnic indywidualnych w tym

podejściu,

Badania nad Pięcioczynnikowym Modelem

Osobowości (PMO)

1. Podstawowe podejścia w

psychologii bottom-up i top-

down

Obydwa krytykowane

(Eliasz, 04; Pervin, 96; Zalewska, 04)

Top-down zbyt ogólne

:

różnice w „abstrakcyjnych cechach” nie pozwalają

przewidywać zachowań w sytuacjach - np. E+ u ekstra- i

introwertyków

Bottom-up zbyt szczególowe

:

„ogólne mechanizmy” ujawniają się tylko u pewnych jednostek
– w eksp. Seligmana 1/3 psów nie ujawniała bezradności
- w eksp. nad huśtawką 24-61% osób nie wykazywało uległości

Próby łączenia obu podejść:

- W społeczno-poznawczej teorii osobowości (Mischel, i

Shoda,99) ale pomijane różnice uwarunkowane genetycznie

(efekt uczenia)

- W poznawczych teoriach inteligencji (Sternberg, Nęcka)

- W koncepcjach temperamentu nawiązujących do pojęcia

aktywacji, zwłaszcza w Transakcyjnym Modelu

Temperamentu Eliasza (81-04)

2. Pojęcie RÓŻNIC

INDYWIDUALNYCH (RI) –

początki badań nad różnicami

EMPEDOKLES (V pne) – 4 ŻYWIOŁY
HIPOKRATES (V pne)

OGIEŃ-K

POWIETRZE-Ż

ZIEMIA-czŻ

WODA-F

Zdrowie – choroby; skłonności do chorób
GALEN (II) - TEMPERAMENTY (S, F, M, Ch)
CYCERON (I pne) - INTELIGENCJA
BADANIA:

•

HEYMANS I WIERSMA 1905, PAWŁOW

1910

•

GALTON XIXw., BINET 1905

•

GARDNER 1953

WITKIN 1968

2. Pojęcie RÓŻNIC

INDYWIDUALNYCH (RI) –

rozumienie różnic, ich

powszechność

Różnice w obrębie jednostek tego samego gatunku:

• INTERINDYWIDUALNE

= MIĘDZYOSOBNICZE - pomiędzy

jednostkami tego samego gatunku

• INTRAINDYWIDUALNE

= WEWNĄTRZOSOBNICZE – u tej

samej jednostki w czasie, w sytuacjach

Różnice indywidualne (RI)

- charakterystyki, którymi jednostki różnią się między sobą

Powszechność RI:

-

U wszystkich gatunków zwierząt

- Budowa i wszystkie poziomy funkcjonowania

• Procesy fizjologiczne i biochemiczne (tętno, poziom

hormonów)

• Procesy i czynności psychiczne (np. myślenie, emocje)

• Zachowania (szybkość reakcji, ekspresja emocji)

• Cechy i postawy (towarzyskość, dominacja)

Psychologia RI – charakterystyki, dla których

różnice stałe

2. Pojęcie RI – różnice

intraindywidualne, stałość

bezwzględna, względna,

koherentna

CZY MOŻLIWA JEST STAŁOŚĆ BEZWZGLĘDNA

ZACHOWANIA

(brak zmian w czasie i

sytuacjach)?

RÓŻNICE „CZASOWE” (SYTUACJE –CONST. , ZMIANY: t1 –

t2)

RÓŻNICE „SYTUACYJNE” (CZAS- CONST. ZMIANY : s1 – s2)

STAŁOŚĆ WZGLĘDNA-BARDZIEJ STAŁE NIŻ INNE

• ZMIANY POWOLNE

• ZMIANY CYKLICZNE (Krótkie okresy gwałtownych

zmian, długie okresy zmian powolnych)

• WZGLĘDNIE STAŁA POZYCJA NA TLE GRUPY
(W CZASIE I SYTUACJACH)

STAŁOŚĆ KOHERENTNA

-

WZGLĘDNIE STAŁY PROFIL,

WZORZEC ZACHOWANIA (PODPIS BEHAWIORALNY):

zmiany „przestrzenne” = sytuacyjne (zmiany pozycji w

sytuacjach), ale powtarzalne w czasie

a) Profile zdolności

b) Reaktywność

2. Stałość koherentna - profile

zdolności

Profile A i B ilustrują stałość koherentną -

zmiany pozycji stałe w czasie (zdolności:
werbalne - A>B, niewerbalne – A<B)

2. Stałość koherentna -

reaktywność

Stałość koherentna - profile dynamiki zachowania

osób WR i NR (zmiany pozycji w klasach sytuacji,
stałe w czasie)

3. GENEZA RI – 3 stadia sporu

1. NATURA CZY WYCHOWANIE?

– złe pytanie

(nie ma zachowań zależnych tylko od G albo

tylko od Ś)

2.

NATURA + WYCHOWANIE

– W JAKIM

STOPNIU G LUB Ś? (SUMA)

3.

INTERAKCJA GxŚ

(100% G i 100% Ś –

HEBB, PERVIN, ANASTAZI);

2. NATURA + WYCHOWANIE
A/ ILUSTRUJE TO UJĘCIE
„MODEL PROSTOKĄTA”
Rozwój Filo-, Ontogenetyczny - ??

Złożoność funkcji -

G

Ś

3. 2. Natura + Wychowanie:

Genetyka zachowania

B/

GENETYKA a GENETYKA ZACHOWANIA

GENETYKA:
DZIEDZICZENIE – odtwarzanie w kolejnych

pokoleniach struktury, funkcji i cech u osobników

danego gatunku

DZIEDZICZNOŚĆ - Mechanizmy genetyczne,

warunkujące następstwo organizmów w kolejnych

pokoleniach (właściwość organizmu).

Np.

jakie geny odpowiedzialne za schizofrenię?

GENETYKA ZACHOWANIA:
ODZIEDZICZALNOŚĆ – opis populacji, miara

statystycz-na, w jakim stopniu zróżnicowanie

genotypów determi-nuje (wyjaśnia) zróżnicowanie

fenotypowe. Np.

jak często schizofrenia u obu

bliźniaków MZ (60%-6 na 10)?

3. 2. Genetyka zachowania

C/ s

2

F = s

2

G

+ s

2

Ś

h

2

= s

2

G

/ s

2

F

s

2

- wariancja (zróżnicowanie): F- fenotypowe,

G –

genotypowe

,

Ś –środowiskowe

; h

2

=

odziedziczalność

G

=

A

+

D;

A

– cz. ADDYTYWNE, WPŁYW OD RODZICÓW

D

– cz. NIEADDYTYWNE, WPŁYW DOMINACJI I

EPISTAZY (wpływ interakcji genów)

Ś = C + E
C

–

ŚRODOWISKO WSPÓLNE

(np. SES - status

ekon.-społ., system edukacyjny, wartości i

postawy rodziców)

E

-

ŚRODOWISKO SPECYFICZNE

(np.

faworyzowanie, przyjaźnie, wypadki, kolejność

urodzenia)

3. 2. Genetyka zachowania –

podstawowe modele badań:

1. BAD. BLIŹNIĄT MONO- I DYZYGOTYCZNYCH

(MZ i DZ)

wychowywanych razem

• ZAŁOŻENIA

– u MZ – 100% G wspólne
– u DZ – 50% G wspólne
– Środowisko E - różnice u MZ; G+C-podobieństwo;
– C- takie samo u MZ i DZ; dobór rodziców losowy)

• Współczynnik FALCONERA

h

2

= 2(r MZ – r DZ)

• ZASTRZEŻENIA (C

MZ

= C

DZ

?; dobór)

• OGRANICZENIA h

2

(tylko opis danej populacji w

danym czasie i warunkach!)

2. STUDIA RODZINNE

– Galton, Goddard

3. BADANIA ADOPCYJNE

Udział czynników

genetycznych (G),

środowiska wspólnego (C)

i

specyficznego

(E)

w wyjaśnianiu RI

3. 3. INTERAKCJA - 100%G i

100%Ś

Zawsze G i Ś: G1-S1=Z1; G1-S2=Z2; G2-S1=Z3
SZUKANIE ZASAD i MECHANIZMÓW:

A/ G wyznacza ‘NORMY REAKCJI’ – Gottesman

 
 
 

Teraz: Środowisko może zmieniać nawet „normy

reakcji”

B/ 3 formy KORELACJI

(Scarr i McCartney, Plomin,

Pervin):

BIERNA

(zdolności muzyczne – G i Ś od

R),

REAKTYWNA

(prowokowanie Ś - szkoła

muzyczna),

AKTYWNA

(selekcja, szukanie Ś –

zespół, chór akad.)

Podobieństwo do rodziców Ad: u dzieci > u

młodzieży

C/ INTERAKCJA

(np. fenyloketonuria i dieta)

0

5

10

15

20

25

30

35

40

UBOGIE

BOGATE

A
B
C

4. ZAKRES ZAINTERESOWAŃ

PRI (termin -Stern, 1910) I

ZNACZENIE RI

WZGLĘDNIE LUB KOHERENTNIE STAŁE
SILNIE UWARUNKOWANE BIOLOGICZNIE

(IQ: h

2

=0,50; Temperament: h

2

=0,35)

RÓŻNICE INDYWIDUALNE > RÓŻNICE

MIĘDZYKULTUROWE

• TEMPERAMENT

• ZDOLNOŚCI i INTELIGENCJA

• STYLE – preferowane sposoby funkcjonowania (np.

style poznawcze, style radzenia sobie ze stresem)

DLACZEGO WAŻNE:

kształtowanie nie jest dowolne
wartość zależy od Ś,
konsekwencje ich istnienia (to samo Ś – inne

znaczenie)
konsekwencje pomijania (efekty, stres,

zaburzenia)

5. RODZAJE DIAGNOZY

OPISOWA

(tylko opis: jest aktywny, bo wysokie natę-

żenie cechy aktywność) – koncepcja Thomasa i

Chess

WYJAŚNIAJĄCA

(uwzględnia mechanizmy) – Pawłow,

Eysenck, Strelau, Eliasz

STATYCZNA

–

ujęcie dyspozycyjne

- pomija różnice wynikające z oddziaływań klas

sytuacji,

- uwzględnia tylko ogólny wskaźnik i zakłada, że jest

determinowany właściwościami podmiotu

DYNAMICZNA

–

ujęcie interakcyjne

, uwzględnia:

- interakcje cech podmiotu z klasami sytuacji
- trwałe w czasie transsytuacyjne zróżnicowanie

zachowań (ujmuje właściwości nie w kategoriach

ogólnych dyspozycji, a wskazuje na mechanizmy -

konstrukt)

II. Przegląd … 1.A) Kontrowersje

– Pojęcia wykorzystywane do

opisu RI i T - 1

STYL – TYPOWY SPOSÓB PRZEBIEGU CZYNNOŚCI
CECHA – WŁAŚCIWOŚĆ (atrybut) KOGOŚ, CZEGOŚ;

Inne określenia cechy

WYMIAR – DWUBIEGUNOWE KONTINUUM

, na

którym można uporządkować ludzi pod względem

natężenia właściwości, może oznaczać:

• CECHĘ b. szczegółową (np. AKTYWNOŚĆ)

• UKŁAD CECH (np. E-I – aktywność, dominacja)

CZYNNIK szeroko: ZMIENNA WYJAŚNIAJĄCA

(np. G)

wąsko: EFEKT ANALIZY CZYNNIKOWEJ

(wspólna

część zmienności zachowań) - interpretacja:

OGÓLNA CECHA WARUNKUJĄCA

PODOBIEŃSTWO ZACHOWAŃ (leżąca u podłoża

zbioru zachowań)

II.1.A) KONTROWERSJE –

Pojęcia wykorzystywane do opisu

RI - 2

TYP

DOMINUJĄCA DYSPOZYCJA PSYCHOFIZYCZNA,

która przysługuje grupie, grupy tej nie można

jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od

innych grup (Stern)

CZĘŚĆ POPULACJI wyodrębniona ze względu na

posiadanie cechy, natężenie cechy, układu cech

KATEGORIA OPISU RI

• Jednostka nie ma typu, a należy do typu

• TYP pogranicze tego, co ogólne i indywidualne

• Granice między typami są płynne - zależą od

kryteriów

• TYP obejmuje względnie stałe cechy

II.1.A) KONTROWERSJE –

Pojęcia …

Rodzaje i zalety typologii

RODZAJE TYPOLOGII:

• BIEGUNOWE

Leń ------------ Pracowity

• SZUFLADKOWE

(jakościowe)

typologia H-G: Ch, S, F, M

• MODALNE

– Typy UN Pawłowa (najczęstsze)

• WYMIAROWE

(ilościowe)-

N

kombinacje wymiarów (np.,

M

CH

Neurotyzmu i Ekstrawersji)

E

ZALETY: F

S

• PRAWIDŁOWOŚCI DLA TYPÓW

• INTEGRACJA INFORMACJI

II.1.A) KONTROWERSJE – Trzy

rozumienia cechy

3 rozumienia cechy – Eliasz:

OPISOWE – CECHA ZACHOWANIA:

Ujmowana w

języku obserwacji, jak ktoś się zachowuje, np.

agresywnie)

(opis cech zachowania - koncepcja Thomasa i Chess)

DYSPOZYCYJNE – CECHA OSOBY:

Na podstawie

obserwacji wnioskuje się jaka jest osoba (np. jest

agresywna) i wnioskuje o jej skłonności do

określonych zachowań bez względu na sytuację

(stałość sytuacyjna)

(dyspozycje do zach – koncepcja Bussa i Plomina)

ZŁOŻONY MECHANIZM WYJAŚNIAJĄCY

ZACHOWANIE – KONSTRUKT HIPOTETYCZNY:

Warunkuje stałość koherentną zachowania, określaną

jako podpis behawioralny (TMT - Eliasza)

II.1.A) KONTROWERSJE wokół T

i RI – stałość, uwarunkowanie

STAŁOŚĆ ZACHOWAŃ

• Bezwzględna: szybkość warunkowania - Pawłow
• Względna: EAS (Buss i Plomin), RTT

zmodyfikowana;

• Koherentna: intensywność reakcji (Pawłow);

TMT – dynamika zachowania

UWARUNKOWANIE BIOLOGICZNE

• Hipotetyczne mechanizmy fizjologiczne

(Pawłow, Eysenck, RTT)

• Odziedziczalność (Buss i Plomin)
• Genetyczne (geny odpowiedzialne za IQ, T)
• Ujawniane wcześnie i względnie stałe w czasie

II.1.A) KONTROWERSJE WOKÓŁ

TEMPERAMENTU – zakres,

liczba

ZAKRES – ASPEKTY ZACHOWANIA:

• Formalne

(jak, w jaki sposób) – np., Pawłow,

Thomas i Chess

• Formalne i treściowe

(forma i treść – co i

dlaczego, po co) – np., Eysenck, Buss i Plomin

• Emocjonalne

– np., Wundt, Gray, Goldsmith i

Campos

LICZBA podstawowych WŁAŚCIWOŚCI - od 1 do

…

• 13 (T – Guilford i Martin)
• 150 (zdolności – Guilford)

Przegląd różnych koncepcji

temperamentu

• Historyczne słynne typologie

– Hipokratesa-Galena; Kretschmera oraz Sheldona

• Opisowe lub dyspozycyjne koncepcje T

(zakres zach)

– Formalne (Thomas i Chess) (zmiany w czasie i sytuacjach)

– Formalne i treściowe (Guilford, Thurstone, Buss i Plomin)

– Emocjonalne (Goldsmith i Campos)

• Wyjaśniające koncepcje

– (zakres zach i złożoność mech)

– Formalne (Pawłow -kora)

– Formalne i treściowe (Eysenck – kora-ARAS, U. Limbiczny)

– Emocjonalne (Gray – 2 lub 3 systemy)

• Koncepcje polskie – złożoność procesu regulacji:

(aspekt formalny, indywidualność neurohormonalna)

RTT – klasyczna, RTT - zmodyfikowana, TMT

II.1.B) Typologia HIPOKRATESA-

GALENA –

dlaczego warto o niej

pamiętać?

PIERWSZA TYPOLOGIA – szufladkowa

(jakościowa)

1. CZTERY TYPY podstawowe

• MELANCHOLIK – CZARNA ŻÓŁĆ

• CHOLERYK – ŻÓŁĆ

• FLEGMATYK – FLEGMA

• SANGWINIK – KREW

2. Inspiracja dla szukania ŹRÓDEŁ RÓŻNIC

• „HUMORY”, „CHEMIZM KRWI” (Kretschmer, Furukawa)

• UKŁAD HORMONALNY – JEDNO ZE ŹRÓDEŁ RÓŻNIC

• CZYNNIKI WEWNĘTRZNE – fizjologiczne i biochemiczne

3. DOMINUJĄCA do XXw

.

–rozszerzanie zakresu opisu

4. TYPY H-G – punkt ODNIESIENIA wielu

współczesnych koncepcji (wyjaśnianie)

II.1.B) TYPOLOGIA H-G -

dominująca do XX wieku

(rozszerzanie zakresu opisu)

A/ WUNDT:

Smutny

CO

/

CP

Wybuchowy

• SIŁA

Siła

• ZMIENNOŚĆ UCZUĆ (ZU)

B/ FALKIEWICZ:

M

CH

• CECHY ODBIORU (CO) CR

• i CECHY REAKCJI (CR)

ZU

C/ REMPLAIN: CR

• CECHY PRZEŻYĆ (CP)

F

S

• CECHY REAKCJI (CR)

• NASTRÓJ

Zrównoważony

Wesoły

II.1.B) Typy H-G – punkt

odniesienia wielu współczesnych

koncepcji (wyjaśnianie)

W WIELU KONCEPCJACH ODWOŁYWANIE

SIĘ DO 4 TYPÓW:

• PAWŁOW – 4 TYPY UN – odpowiadają 4

typom T

N

;

RE

• EYSENCK

(N, I-E)

• ZAWADZKI I STRELAU

M

Ch

(RE, WT, AK)

 

I

E

;

AK

F S

WT

Przykładowe pytania -1

Stałość koherentna zachowania oznacza, że zachowanie:

a) zmienia się w sytuacjach i w czasie, ale pozycja

jednostki na tle grupy jest względnie stała

b) nie zmienia się w różnych sytuacjach ani w czasie
c) zmienia się w różnych sytuacjach, ale profil

zachowania jest względnie stały w czasie

d) istotnie zmienia się w różnych sytuacjach i w czasie

Z badań nad wpływem czynników genetycznych i

środowiskowych wynika że:

a) Wariancja temperamentu jest wyjaśniana głównie

przez czynniki genetyczne i środowisko specyficzne

b) Wariancja inteligencji jest wyjaśniana głównie przez

czynniki genetyczne i środowisko specyficzne

c) Udział czynników genetycznych w wyjaśnianiu

temperamentu i inteligencji jest podobny

d) Udział środowiska wspólnego w wyjaśnianiu

temperamentu i inteligencji jest podobny

Jeśli podstawą typologii są najczęściej występujące

charakterystyki to jest to typologia:

a) biegunowa

b) szufladkowa

c) wymiarowa

d) modalna