Definicje: trucizna,

dawki, zatrucia i ich

przyczyny

Definicja trucizny

Działanie trujące różnych substancji chemicznych jest

uzależnione jest od wielu właściwości samego związku
jak i od obiektu działania, co stwarza trudności w
sformułowaniu ścisłą i pasującą do wszystkich
przypadków definicję trucizny.

W zasadzie wszystkie lub prawie wszystkie znane nam

substancje chemiczne mogą wywołać objawy zatrucia.

Wystąpienie ich, zależy od:

wielkości dawki, drogi

wchłaniania(podania), postaci podawanej substancji,

a

także

indywidualnej wrażliwości, wieku, płci

i wielu

innych czynników.

Paracelsu (1525 r.)

Wszystko jest trucizną i nic nią nie jest,

dawka

decyduje tylko czy coś jest trucizną .

Białko i woda podane do żylnie mogą wywołać

poważne zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu
z objawami zatrucia. „

Autointoksykacja”

-

wywołana związkami toksycznymi, które powstają
wewnątrz organizmu na skutek nieprawidłowej
przemiany materii. Są one wywołane wadliwym
funkcjonowaniem lub uszkodzeniem ważnych
układów enzymatycznych lub uszkodzeniem
ważnych narządów jak wątroba, nerki, trzustka
itp.. Biorąc pod uwagę powyższe spostrzeżenia,
przyjęto obecnie definicję :

„Trucizna jest to substancja, która po

wniknięciu do organizmu lub wytworzona w
organizmie, powoduje zaburzenie jego
funkcji lub śmierć”.

Działanie toksyczne substancji

chemicznych (ksenobiotyków), zależy od

ich dawki/stężenia w atakowanym

narządzie lub układzie.

Udowodniono, że wiele czynników, które

przedstawiono schematycznie poniżej

wpływa na zdrowie człowieka.

Decyduje o tym nie tylko stan higieniczny

powietrza, wody, gleby, żywności,

właściwości fizykochemiczne substancji

chemicznej, ale też wiek i okres

narażenia.

Czynniki wpływające na

reakcję (odpowiedź)

organizmu.

Źródło substancja

→

→

ekspozycja

→

organizm

→

odpowiedź

ekspozycji chemiczna

-rozmieszczenie ; - właściwości - droga - wiek -

natychmiastowa

powietrze fizyko- wchłaniania: - rasa -

opóźniona

woda chemiczne z powietrzem, - płeć
gleba doustna, - wrażliwość

żywność skórna, - status
pozajelitowa zdrowotny

• Każda substancja chemiczna obecna w

środowisku w stanie

stały, ciekłym

lub

gazowym

wywierająca szkodliwy wpływ,

uważana jest substancję skażającą otoczenie.

• Substancje uchodzące za szkodliwe wywołują

określone efekty biologiczne lub zdrowotne ,
które występują podczas narażenia lub w
okresie późniejszym, a także w następnym
pokoleniu.

• Bardzo toksyczna substancja wywołuje te

skutki w bardzo małych ilościach (dawkach) i
w krótkim czasie po narażeniu, natomiast
mało toksyczna wywiera działanie szkodliwe
po podaniu w odpowiednio dużej ilości.

Podstawowe pojęcia

• Narażenie (ekspozycja)

– jest to fizyczny

kontakt żywego organizmu z czynnikiem

chemicznym, fizycznym lub biologicznym,

wyrażony stężeniem lub natężeniem i czasem

trwania.

• Efekt

– jest to każda biologiczna zmiana w

organizmie (narządzie lub tkance) spowodowana

lub związana z narażeniem na substancję

chemiczną.

• Efekt szkodliwy

-

Jest to nieodwracalna

zmiana biologiczna pojawiająca się podczas lub

po zakończeniu narażenia. Jest to zaburzenie

czynnościowe lub uszkodzenie morfologiczne.

• Zmiany niekorzystne

lub

„anormalne”

Występują wówczas, gdy wyniki pomiarów

znajdują się poza zakresem wartości
prawidłowych.

• Stężenie krytyczne

Jest to stężenie, przy którym zachodzą

zmiany czynnościowe komórki odwracalne
lub nieodwracalne, niepożądane lub
szkodliwe.

• Narząd krytyczny

Jest to narząd, który jako pierwszy osiąga

stężenie krytyczne substancji toksycznej.

 

• Dawka

Jest ilość substancji chemicznej podana, pobrana

lub wchłonięta do organizmu w określony sposób,

warunkując brak lub wystąpienie efektów

biologicznych wyrażonych odsetkiem organizmów

odpowiadających na tę dawkę.

Podawana jest w jednostkach wagowych na masę

ciała lub powierzchnię ciała, względnie dodatkowo

na dobę.

Do oceny wchłoniętej dawki potrzebne jest:

-

stężenie w punkcie narażenia,

- intensywność kontaktu (narażenia),
- częstotliwość narażenia
- masa ciała,
- uśredniony czas narażenia

Rodzaje dawek

W zależności od skutków (efektów) wywołanych

przez substancje chemiczne, rozróżnia się
następujące dawki:

Dawka progowa

(graniczna - dosis minima, DM)

Jest to taka ilość substancji, która wywołuje pierwsze

spostrzegalne skutki biologiczne. Jest to najmniejsza
dawka lub najmniejszy poziom narażenia, które
wywołują zmiany biologiczne przekraczające granice
przystosowania homeostatycznego organizmu.

Dawka lecznicza (

dosis curativa, dosis therapeutica,

DC)

Jest to taka ilość leku, która wykazuje działanie

terapeutyczne.

Dawka toksyczna (dosis toxica, DT)

Jest to taka ilość substancji, która po wniknięciu do

organizmu wywołuje wyraźne objawy zatrucia oraz
odwracalne zaburzenia czynnościowe organizmu.

Dawka śmiertelna (dosis letalis,LD)

Jest to taka ilość substancji, która po wniknięciu do

organizmu powoduje trwałe, nieodwracalne
zaburzenia ważnych dla życia ośrodków, w wyniku
których następuje śmierć.

Dopuszczalne dzienne pobranie (DDP lub

ADI)

Jest to maksymalna ilość substancji wyrażona w

mg/kg m. c., jaką człowiek o średniej wadze (70 kg)
może przyjąć przez całe życie wraz z pożywieniem, bez
obawy spowodowania jakichkolwiek objawów
chorobowych.

• Dawka śmiertelna LD

50

Jest to ilość substancji wyrażona w mg/kg m.c.,

powodująca śmierć 50 % zwierzą użytych do badań po
jednorazowym jej podaniu.

• Dawka śmiertelna LC

50

(Concentratio letalis)

Jest to takie stężenie substancji w powietrzu (wyrażone w

mg/m

3

), które powoduje śmierć 50 % zwierząt użytych do

badań.

Dawkę (

LD

50,

LC

50

) stosuje się w badaniach

porównawczych nad oceną toksyczności substancji
chemicznych, zarówno między sobą jak i w stosunku do
człowieka.

• Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS)

Średnie stężenie ważone, którego oddziaływanie na

pracownika przy 8-godzinnym dniu pracy i 40-godzinnym
tygodniu pracy nie powinno spowodować szkodliwych efektów
w stanie jego zdrowia oraz w stanie zdrowia jego potomstwa.

• Najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe

(NDSCh)

Średnie stężenie, które nie powinno spowodować

ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli
występuje w środowisku pracy nie dłużej niż

15

minut i

nie częściej niż

2

razy w czasie zmiany roboczej.

• Najwyższe dopuszczalne stężenie

pułapowe(NDSP)

Wartość, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia

pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w
żadnym momencie ( ciągły pomiar stężenia danej substancji ).

Rodzaje zatruć

Zatrucie jest procesem chorobowym z klinicznymi

objawami podmiotowymi i przedmiotowymi,
wywołanymi przez substancję chemiczną
pochodzenia egzogennego i endogennego.

Biorąc pod uwagę przebieg zatrucia oraz jego

nasilenie (dynamizm) rozróżnia się
zatrucia:

-

ostre:

Charakteryzują się szybkim rozwojem objawów

chorobowych, o dużym i wyraźnym nasileniu po
przyjęciu jednorazowej dawki trucizny podanej
drogą pokarmową, inhalacyjną względnie po
naniesieniu na skórę. Objawy zatrucia mogą
wystąpić już po

1 h

.

- podprzewlekłe

(podchroniczne)

Objawy zatrucia są wyraźne, ale nie występują

tak gwałtownie jak przy ostrym, po przyjęciu

jednorazowej lub kilkakrotnie przyjętej dawce

trucizny. Wykrycie powstałych zmian

patologicznych, możliwe jest po zastosowaniu

badań czynnościowych narządów.

- przewlekłe

(chroniczne)

Powstaje pod wpływem działania małych ilości

trucizny prze długi okres czasu, przy czym w

początkowym okresie nie wywołuje widocznych

objawów klinicznych. Objawy ujawniają się w ciągu

kilku tygodni, miesięcy lub lat. Zatrucia

przewlekłe powstają w wyniku nagromadzenia się

materialnego trucizny w organizmie (kumulacja)

lub w wyniku nakładania się mikrourazów w danej

tkance czy narządzie, które w końcu dają widoczny

obraz rozwiniętej choroby.

Podobnie związki chemiczne zanieczyszczające

środowisko mogą być przyczyną zatruć

przewlekłych.

Niekiedy zatrucia rozmyślne(mordercze) oraz

zatrucia narkotykami i lekami mają charakter zatruć

przewlekłych.

Jest charakterystyczne i ciekawe, że te same

związki chemiczne wywołują inne objawy w zatruciu

ostrym, a inne w zatruciu przewlekłym np.

chlorowcopochodne węglowodory alifatyczne,

wywołują w zatruciu ostrym działanie narkotyczne,

a w zatruciu przewlekłym uszkadzają narządy

miąższowe.

Zatrucie metatoksyczne

Zwane późnym następstwem zatruć ostrych.

Objawy chorobowe występują niekiedy po

całkowitym wydaleniu trucizny z stroju np. późnym

następstwem zatrucia CO jest uszkodzenie o.u.n., a

alkoholem metylowym uszkodzenie narządu wzroku.

Ze względu na motywy oraz okoliczności, zatrucia

występujące u ludzi można podzielić na:

- zatrucia rozmyślne

– dotyczą pojedynczych

jednostek jak i grup ludzi. W śród zatruć

rozmyślnych wyróżniamy zatrucia:

mordercze

(zbrodnicze) i

samobójcze.

Zatrucia rozmyślne mają charakter zatruć ostrych.

Zatrucia samobójcze zdarzają się częściej u kobiet,

pomiędzy (20-29 rokiem życia), co jest związane

prawdopodobnie z słabą odpornością psychiczną na

stresy, kłopoty rodzinne, trudności życia

codziennego, względnie kłopoty w szkole lub w

pracy zawodowej. Przyjmowane dawki trucizn są

wysokie, często z równoczesnym zażyciu alkoholu.

- zatrucia przypadkowe

- stanowią liczną grupę zatruć

i stanowią zagrożenie społeczne, gdyż zatruciom

ulegają nie tylko pojedyncze jednostki, ale często

duże grupy społeczne.

Zatrucia przypadkowe mogą mieć charakter zatruć

ostrych lub przewlekłych

Z

zatruciami przypadkowymi

można się często

spotkać w życiu codziennym.

Mogą być wywołane przez:

- Leki

-na skutek przekroczenia dawek, pomyłkowe

spożycie przez dzieci, mała rozpiętość pomiędzy
dawką leczniczą a toksyczną, nadużywanie leków
(leki p. bólowe). Przyczyną tego może być
uszkodzenie wątroby, niewydolność nerek,
wrażliwość osobnicza Pomyłki mogą również
powstać w miejscu wytwarzania, aptece, szpitalach
przy łóżku chorego.

Leki mogą wywołać reakcje uczuleniowe

(alergie).

Cząsteczki leków lub ich metabolity mają

właściwości

heptanów,

które same nie są

antygenami i nie wytwarzają przeciwciał. Dopiero po
połączeniu z endogennym białkiem tworzą

antygeny

,

które wyzwalają tworzenie się przeciwciał.

Uczulenie na leki występuje częściej u osób z

genetyczną predyspozycją, ale może też wystąpić u

każdego pacjenta.

Charakterystyczne również jest to, że w reakcjach

uczuleniowych dochodzi do wystąpienia odmiennych

działań farmakologicznych niż typowe dla danego leku.

Często też reakcja na lek jest nieproporcjonalnie silna w

stosunku do dawki leku.

Uczulenie może wystąpić w różnych postaciach,

najczęściej obserwuje się polekowe alergiczne objawy

skórne o charakterze swędzącego rumienia , wyprysku

lub pokrzywki.

Następstwem reakcji uczuleniowych może też być

uszkodzenie układu krwiotwórczego i elementów

morfotycznych krwi prowadzące do wystąpienia

niedokrwistości

,

granulocytopenii

(ziarnistości w

cytoplazmie leukocytów),

agranulocytozy

( brak

granulocytów) lub

trombocytopenii

(mała ilość płytek

krwi).

Uogólnionym odczynem alergicznym jest

choroba

posurowicza

.

Najcięższą postacią uczulenia jest

wstrząs

anafilaktyczny

(gwałtowne zaburzenie krążenia i

oddechu), który wymaga natychmiastowego leczeni,
ratującego życie pacjenta.

Uczulenia mogą wystąpić po różnych lekach.

Najczęściej po: antybiotykach (penicylina),
sulfonamidach, salicylanach, pochodnych pirazolu,
środkach miejscowo znieczulających i surowicach.

Szczególnym przypadkiem uczulenia na leki są

odczyny alergiczne

. Skojarzone działanie światła i

egzogennych substancji fotoalergizujących prowadzi
do wystąpienia skórnych zmian chorobowych,
określanych jako

„ wyprysk kontaktowy”

,

powstający w wyniku działania promieni

nadfioletowych na lek przekształcając go w

heptan

,

który po połączeniu się z białkiem tworzy

antygen

.

Do leków, które mogą wywołać tego typu uczulenie

należą: sulfonamidy, fenotiazyny i związki

tiazydowe.

Znacznie częściej zmiany te powstają po

zastosowaniu zewnętrznym środków

antyseptycznych (np.: środki przeciw

drobnoustrojom stosowane do odkażania ran ciała,

narzędzi chirurgicznych).

Niektóre leki stosowane zewnętrznie lub ogólnie,

bez wywołania uczulenia mogą wywołać

nadwrażliwość na światło, dając tzw.

odczyn

fototoksyczny

. Zjawisko to powstaje w wyniku

uszkodzenia struktór komórek organizmu przez

dany lek w wyniku czego komórki te absorbują

fotony światła. Ten odczyn fototoksyczny może

wystąpić po zastosowaniu takich leków jak:

teracykliny, leki przeciw grzybicze , sulfonamidy.

-

Żywność

– zatrucia pokarmowe obejmują

pojedyncze przypadki lub grupy osób (zbiorowe
żywienie).

Przyczyną zatruć jest spożycie niewłaściwego lub

źle przygotowanego pokarmu, domieszki lub
zafałszowania pokarmów, spożycie artykułów
toksycznych jak grzyby trujące lub pokarmy
zawierające jad bakteryjny (jad kiełbasiany)
środki konserwujące (azotyny , azotany) oraz
środki przedostające się do żywności z opakowań.

Do środków nadzwyczaj toksycznych, które mogą

przedostać się do organizmu wraz żywnością to
pestycydy, zastosowane w niewłaściwy sposób i w
niewłaściwym czasie, bez zachowania okresu
karencji.

- Zatrucia

przemysłowe (zawodowe)

- obejmują

one odrębną grupę społeczną i stanowią na dzień

dzisiejszy najważniejszy problem toksykologiczny,

którym zajmuje się toksykologia przemysłowa.

Zatrucia przemysłowe mają charakter złożony,

ze względu na jednoczesne narażenie na dwa lub

większą ilość związków.

Zatrucia te są ściśle związane ze środowiskiem

pracy i warunkują go dodatkowe czynniki

związane z wykonywaniem pracy.

Zatrucia zawodowe przebiegają zwykle w sposób

utajony, nie wykazując żadnych objawów

chorobowych przez długi okres pracy.

Powstają one zazwyczaj na skutek

niewłaściwych warunków pracy, awarii lub

nieprzestrzegania przepisów bezpieczeństwa i

higieny pracy (BHP) na stanowiskach pracy.

- Substancje środowiskowe

Są to substancje wprowadzone do środowiska w

wyniku działalności człowieka m.in.: odpadów

przemysłowych, pestycydów, oraz nawozów

sztucznych, które są przyczyną skażenia powietrza,

gleby i wody, a tym samym mogą być przyczyną

zatruć wśród populacji generalnej społeczeństwa i

zwierząt oraz wpływać na wegetację roślin.

- Artykuły gospodarstwa domowego

Szybki rozwój przemysłu chemicznego stwarza

możliwość produkcji coraz to nowszych, bardziej

agresywnych pod względem chemicznym,

produktów chemicznych mających zastosowanie w

gospodarstwie domowym.

Artykuły te, ze względu na skład chemiczny i

powszechność stosowanie przyczyniają się do

zwiększenia liczby zatruć.

Do nich należą środki do odkażania,

rozpuszczalniki, detergenty, pasty, farby, lakiery,
środki przeciw molom i insektom, tworzywa
sztuczne, benzyna lakowa i inne.

- Tlenek węgla

Tlenek węgla (czad) powstaje jako produkt

niepełnego spalania produktów organicznych.

Głównym źródłem tlenku węgla w środowiśku są

gazy spalinowe silnikowe i kominowe, gaz
świetlny oraz gazy wybuchowe.

W Polsce podobnie jak i w innych krajach

rozwiniętych tlenek węgla stanowi nadal istotny
problem w zatruciach ostrych i przewlekłych, ,
często też jest nadal wykorzystywany do celów
samobójczych.

Działanie odległe

Odległe skutki działania toksycznego, to

procesy patologiczne, rozwijające się w
organizmie po dłuższym lub krótszym okresie

latencji

(utajenia) w wyniku jednokrotnego lub

wielokrotnego narażenia na działanie substancji
biologicznie aktywnej.

Działanie odległe może rozwijać się

bezpośrednio w narażony organizmie lub dopiero
w jego następnym pokoleniu.

Zarówno czynniki fizyczne (promieniowanie) jak

i chemiczne mogą uszkadzać materiał
genetyczny.

W związku z powyższym komórka replikuje

(powielanie)DNA i syntetyzuje białka w sposób
odmienny od normalnego jaki zachodzi u danego
gatunku i osobnika.

Uszkodzenia te mogą wystąpić w komórce

somatycznej

i wówczas zmiany ujawniają się u tego

osobnika narażonego (nowotwory), lub w komórce

aparatu rozrodczego

i wtedy zmiany zostają

przekazane potomstwu (zmiany fenotypu).

Efekty genotoksyczne w okresie embrionalnym i

płodowym mogą ujawnić się w postaci zniekształceń
anatomicznych (działanie teratogenne).

Do znanych efektów działania genotoksycznego

ksenobiotyków należą:

- działanie mutagenne,

- dziłanie kancerogenne,
- działanie teratogenne i embriotoksyczne

Działanie mutagenne

Działanie substancji chemicznych na materiał

genetyczny może spowodować występowanie mutacj:

genowych

,

chromosomowych

(aberracje) i

genomowych

.

Mają one charakter mutacji indukowanych, w

odróżnieniu od naturalnych mutacji spontanicznych.

Wykazano ścisłą zależność pomiędzy działaniem

mutagennym substancji chemicznych i działanie

kancerogennym.

Około 90 % związków wykazuje działanie zarówno

mutagenne jak i rakotwórcze, które wykazano w

testach bakteryjnych np. test Amesa.

Obecnie opracowanych jest ponad 100 testów na

różnych organizmach, jak: bakteriach, grzybach,

roślinach, hodowlach tkankowych, owadach” in vitro”.

Substancje chemiczne mogą wywołac mutacje

Substancje chemiczne mogą wywołać mutacje

po bezpośrednim działaniu lub po ich
biotransforacji.

Mutacje genowe (punktowe)

Wywołują zmianę sekwencji nukleotydów w

jednym lub kilku segmentach kodujących genie.

Mogą występować w materiale komórek

rozrodczych oraz komórkach somatycznych.

Mutacje komórek rozrodczych są dziedziczone,

natomiast efekty w komórkach somatycznych
występują jedynie u osobnika narażonego.

Mutacje chromosomowe

Obserwowane zmiany dotyczą aberracji

chromosomowych w chromosomach: inwersja,
translokacja materiału chromosomowego z
jednego na drugi, delacja (zanik części
chromosomów), duplikacja.

Mutacje genomowe

Związane są z poliploidalnością. W odróżnieniu od

prawidłowej komórki diploidalnej tworzą się komórki
triploidalne i tetraploidalne, zawierające
odpowiednio większą liczbę chromosomów.

Niektóre substancje chemiczne wykazują swoistość

działania mutagennego,

ale

większość mutagenów

wywołuje zarówno mutacje genowe jak i genomowe.

Zdolność di indukowania mutacji oraz możliwości

działania związków mutagennych zależy od
czynników warunkujących ich wnikanie i penetracją
w organizmie.

Mechanizmy wywołujące mutacje mogą być

zróżnicowane i obejmować replikacji, naprawy i
rekombinacji DNA.

Działanie mutagenne powoduje wiele zaburzeń

czynnościowych i patomorfologicznych jak:
nowotwory, zaburzenia

Mechanizmy wywołujące mutacje mogą być

zróżnicowane i obejmować replikacji, naprawy i

rekombinacji DNA.

Działanie mutagenne powoduje wiele zaburzeń

czynnościowych i patomorfologicznych jak:

nowotwory, zaburzenia, immunologiczne i

hematologiczne.

Przykłady związków o działaniu mutagenny

- kwas azotowy,
- hydroksylamina,
- związki alkilujące,
- 2-aminopuryna,
- barwniki akrydynowe,
- aminofenazon,
- hormony steroidowe,
- kolchicyna.

Działanie rakotwórcze

Związki rakotwórcze towarzyszą nam powszechnie w

życiu codziennym i nie różnią się od innych substancji
chemicznych.

W działaniu wykazują zależność

dawka – odpowiedź

,

ulegają przemianom w środowisku, biotransformacji w
organizmie oraz wchodzą w interakcje z innymi
związkami.

Wykazują zróżnicowane działanie w zależności od

gatunku zwierząt, płci, i wieku.

Proces indukcji chemicznej rozwoju nowotworów nosi

nazwę kancerogenezy, a związków o udowodnionym lub
potencjalnym działaniu nowotworowym nazywane są
karcynogenami.

Przyjmuje się, że większość związków

rakotwórczych są jednocześnie mutagenami.

Mechanizm powstania nowotworów nie jest

dotychczas w pełni poznany.

W procesie złośliwienia, komórka

wyspecjalizowana, a więc syntezująca swoiste i
precyzyjnie zaprogramowane przez zespół genów
białka, traci swoją specjalizację i wyłamuje się z
mechanizmów kontrolujących jej rozmnażanie.

Proces nowotworowy (kancerogeneza) jest

procesem wielostopniowym, w którym kolej
występują po sobie zdarzenia zdefiniowane jako:

inicjacja

,

promocja

i

progresja

, które prowadzą do

rozwoju nowotworów, a następnie przerzutów.

Inicjacja

Obejmuje dyskretne zmiany w komórce, które

determinują jej zdolność niekontrolowanej
proliferacji i ekspresji cech biologicznych
charakterystycznych dla komórek
nowotworowych. Stan inicjacji indukują
substancje nowotworowe. Komórka może
pozostać przez długi okres czasu nie ujawniając
cech nowotworowych.

Etap ten może trwać nawet 20 lat

Promocja

W fazie tej zachodzą wyraźne zmiany

morfologiczne i biochemiczne w populacji
komórek, które uprzednio uległy inicjacji.

Komórki te podlegają niekontrolowanej

wzmożonej proliferacji.

Etap ten może być indukowany wieloma

substancjami chemicznymi zwanymi

kokancerogenami

.

Związki te same nie są rakotwórcze i mogą

jedynie współdziałać ze związkami rakotwórczymi.

Promocja trwa około 4 lat.

Progresja

Okres w którym komórki nowotworowe rozrastają

się autonomicznie, nie reagują na mechanizmy
kontrolne, naciekają przyległe tkanki, nabierają
zdolności do tworzenia przerzutów.

Dynamiczna

progresja trwa ok. 4 miesięcy

i jest końcowym

etapem rozwoju nowotworu.

Przykłady substancje o działaniu rakotwórczym

- związki nieorganiczne:

sole arsenu, chromu i niklu,

-

związki organiczne:

benzen, 2-naftyloamina,

chlork

winylu, WWA

,

- substancje złożone:

sadza, smoła, oleje mineralne,

- substancje naturalne:

aflatoksyny, estry forbalu,

nitrozaminy.

Związki rakotwórcze można podzielić na

dwie grupy

1.karcynogeny genotoksyczne

Związki mające zdolność wiązania się

z DNA komórek, naruszania ich struktury

i funkcji lub systemów naprawy DNA.

Wykazują działanie:

- bezpośrednie np.:

związki alkilujące,

etylenoimina, iperyt

azotowy,

- po aktywacji w wyniku biotransformacji np.:

WWA,

nitrozoaminy, metale.

2. Kancerogeny epigenetyczne

Nie wiążą się z DNA, a podstawą ich działania

rakotwórczego są cytotoksyczność, chroniczne
uszkodzenie tkanek, abużenia hormonalne,
immunologiczne lub aktywność promocyjna.

Do nich należą między innymi:

- promotory

– pestycydy chlorowane,

- związki cytotoksyczne

- kwas nitrylotrioctowy,

- modyfikatory działania hormonów

– estrogeny,

aminotriazol,

- inne związki

– związki pochodne ftalanu,

dioksyny.

Działanie teratogenne i

embriotoksyczne

Teratologia zajmuje się badaniem i oceną

zaburzeń strukturalnych i czynnościowych,

powstających w dowolnych etapach przed

zapłodnieniem i po zapłodnieniu, w rozwoju

embrionalnym i płodowym, aż do wczesnego

okresu dojrzewania pourodzeniowego.

Badania teratologiczne rozwijają się w kierunku

poszukiwania przyczyn, wyjaśniania mechanizmów

oraz rejestracji objawów i rodzajów występujących

uszkodzeń i zaburzeń czynnościowych.

Oddzielne zagadnienie stanowi ocena właściwości

teratogennych nowych związków chemicznych z

zastosowaniem opracowanych modeli i testów

doświadczalnych.

W ocenie uszkodzeń płodu (rodzaj i jego

rozległość) bierze się pod uwagę czas zadziałania

czynnika teratogennego w odniesieniu do czasu

przebiegu ciąży.

Fazy rozwoju płodu:

- stadium blastocysty

( 0-16 dzień ciąży),

- organogeneza

(17- 60 dzień ciąży),

- histogeneza i dojrzewanie funkcjonalne

W końcowym stadium histogenezy i dojrzewania

funkcjonalnego, płód jest uzależniony od

prawidłowego odżywiania i rozwój jest regulowany

przez hormony.

Substancje chemiczne poprzez zjawisko interakcji

mogą wpłynąć na środowisku hormonalne , a tym

samym wywołać szkodliwy wpływ na płód, jak:

ekspozycja płodu żeńskiego na

androgeny

w tym

okresie wywołać maskulinizację (cechy męskie).

Działanie genotoksyczne związku na komórki

somatyczne

embriona i płodu może prowadzić do zaburzeń w

rozwoju różnych narządów.

Jeżeli te zmiany mają charakter deformacji

makro-

anatomicznych

, to określa się je terminem

„działanie teratogenne”

.

Działanie to obejmuje tylko część efektów (zmian)

wrodzonych, a więc powstałych w płodowym okresie

życia.

Zmiany manifestujące się w sferze psychicznej

(

upośledzenie umysłowe

) nie są zaliczane do efektów

teratogennych, jeżeli nie towarzyszą im

zniekształcenia anatomiczne.

Termin

„działanie teratogenne”,

należy odróżnić od

terminu

„działanie embriotoksyczne”

,

który obejmuje

wszelkie niekorzystne zmiany, jakie związek

chemiczny może wywołać u embriona lub płodu.