Wiesława Sotwin

WYKŁAD VI.
Psychologia poznawcza
(i cognitive science),
czyli psychologia jako nauka
o przetwarzaniu informacji

Plan

I. Początki psychologii poznawczej i cognitive
science

1/ rozwój cybernetyki i informatyki,
2/ pojawienie się idei poznawczych w psychologii.

II. Psychologia poznawcza

1/ przetwarzanie informacji czyli system poznawczy,
2/ wartościowanie informacji czyli system normatywny,

emocje i motywacja,

3/ system wiedzy osobistej czyli osobowość,
4/ podejście badawcze,
5/ psychoterapia poznawcza.

III. Co to jest cognitive science

1/ reprezentacyjny model umysłu Z. Pylyshyna.

IV. Podsumowanie.

Źródła psychologii poznawczej

i cognitive science

I. Wewnątrzpsychologiczne

1. Ułomność behawiorystycznego i

psychoanalitycznego wyjaśniania zachowania
człowieka.

2. Idea zmiennych pośredniczących, np.

Tolmanowska mapa wewnętrzna.

II. Zewnątrzpsychologiczne.

1. Rozwój cybernetyki, czyli nauki o sterowaniu i

informatyki, czyli nauki o przetwarzaniu informacji.

Alan Turing (1950/1995).

Computing machinery and intelligence

(Maszyna licząca a inteligencja)

• Pytanie: czy maszyny mogą myśleć?

-

Rzecz jasna nie wszystkie maszyny, ale maszyny

liczące

(komputery), czyli maszyny składające się

z:

1/ pamięci, czyli struktury służącej do przechowywania

informacji,

2/ programu, czyli struktury zawierającej instrukcje

postępowania i

3/ jednostki wykonawczej, czyli struktury wykonującej

zadane

operacje.

- Myśleć tzn. z powodzeniem zastąpić intelekt

człowieka w grze w udawanie.

•

Odpowiedź: w przeciągu 50 lat powstaną

komputery, które będą mogły myśleć

(tj. będą mogły

z powodzeniem zastąpić człowieka w grze w udawanie).

Początki psychologii poznawczej

i cognitive science

• 1955 - George A. Kelly „The psychology of
personal constructs” (konstruktywny alternatywizm)

- działania ludzi uwarunkowane są przez ich przewidywania

przyszłych zdarzeń

- to przewidywanie możliwe jest dzięki temu, że ludzie w

swoich

umysłach tworzą odzwierciedlenia zdarzeń,

czyli tzw. konstrukty

osobiste (personal constructs)

- konstrukty te tworzone są poprzez wykrywanie

podobieństw i

różnic między zjawiskami i dlatego

mają charakter dychotomiczny

(np. czarne-białe, duże-małe)

- konstrukty mają charakter dynamiczny, tj. w ciągu życia

powiększa się ich ilość oraz zgodność wewnętrzna

- człowiek wybiera do przewidywania zdarzeń te

konstrukty, które

w danej sytuacji są najbardziej użyteczne

• 1956 - sympozjum nt. teorii informacji w
Massachusetts Institute of Technology

- Allen Newell i Herbert A. Simon: pionierski

program

komputerowy procesu myślenia

(Logic Theorist)

- Avram Noam Chomsky: teoria języka (język nie

jest

wynikiem uczenia się, ale wyrazem

wrodzonej,

uniwersalnej struktury)

- George Miller: pojemność pamięci krótkotrwałej

(siedem plus minus dwa)

• 1956 - konferencja w Dartmouth College -
początek problematyki sztucznej inteligencji

Początki psychologii poznawczej

i cognitive science, cd.

• 1956 - J.S. Bruner, J.J. Goodnow i G.A. Austin „A
study of thinking”

- badania nad strategiami tworzenia pojęć

• 1957 - Leon Festinger: koncepcja dysonansu
poznawczego

- sprzeczność między - mówiąc najogólniej - elementami

poznawczymi jest wyznacznikiem bardzo złożonych

zachowań

ludzi

• 1958 - Fritz Heider: koncpecja człowieka jako
naiwnego badacza poszukującego przyczyn
zdarzeń

- system poznawczy rządzi się zasadą dążenia do

równowagi

Początki psychologii poznawczej

i cognitive science, cd.

• 1967 - Ulric Neisser: Cognitive Psychology

- między bodźcem (S) i reakcją (R) pośredniczą procesy

poznawcze

- proces poznawczy to proces przetwarzania informacji,

które

docierają do jednostki jako bodźce, a więc

spostrzeganie,

pamiętanie, myślenie, uczenie się,

rozwiązywanie problemów etc.

- przetwarzanie informacji dokonuje się sekwencyjnie, tj. w

kolejnych fazach, przy czym wynik fazy

wcześniejszej ma wpływ na przetwarzanie informacji w fazie
późniejszej

- procesy poznawcze mają charakter aktywny
- psychologia jest nauką o mechanizmach przetwarzania

informacji

tj. o mechanizmach funkcjonowania umysłu

Początki psychologii poznawczej

i cognitive science, cd.

Co to jest psychologia poznawcza

•

jest to nurt w psychologii, który pojawił się pod

koniec lat 50. XX wieku, największe znaczenie osiągnął
w latach 70. i nadal jest dominujący; nie stanowi
jednak zwartego systemu twierdzeń (szkoły), nie ma
wyraźnych założycieli, jest raczej wynikiem ewolucji
myśli psychologicznej

• nurt ten łączy przekonanie, że dla zachowania
jednostki istotne znaczenie ma zarówno

- treść jego wiedzy, a więc treść

wewnętrznej

reprezentacji rzeczywistości, jak i
- mechanizmy tworzenia się i

funkcjonowania tej

wiedzy, czyli

wewnętrzne mechanizmy
przetwarzania informacji

•

człowiek nieustannie przetwarza informacje, tj. odbiera

je, przechowuje i generuje (matabolizm informacyjny), co
dokonuje się w jego systemie poznawczym (percepcja,
uwaga, pamięć, myślenie itp.)

- konsekwencje deprywacji sensorycznej

• istnieją dwa podstawowe typy przetwarzania informacji:

- automatyczne
- kontrolowane

• informacje są gromadzone w schematach poznawczych,
zbudowanych na zasadach: prototypowości i hierarchiczności
(E. Rosch, 1978)

• istnieją dwa podstawowe rodzaje wiedzy:

- deklaratywna (narracyjna), czyli dane o faktach: wiem,

że...

- proceduralna (operacyjna), czyli dane o metodach

działania:

wiem jak....

Przetwarzanie informacji,

czyli system poznawczy

Wartościowanie informacji,

czyli system normatywny, emocje i motywacja

• człowiek również nieustannie ocenia (wartościuje)
informacje, tj. nadaje im sens, znaczenie

• źródłem tego wartościowania są:

- preferencje wrodzone
- preferencje wyuczone (zinternalizowane) w

ciągu

życia

- pewne właściwości systemu wiedzy (np.

dążenie do

zgodności czy równowagi

poznawczej)

• w ten sposób tworzy się system wiedzy na temat
rzeczywistości takiej jaka powinna być (jej stanów
pożądanych), czyli system wartości (normatywny)

• rozbieżność między stanami opisowymi a
pożądanymi
(wartościami) wytwarza - pod pewnymi warunkami -
dążenie do zmiany stanu obecnego, a więc napięcie
motywacyjne (energetyczne i ukierunkowujące
działanie)

• poznawcza ocena danego zdarzenia, tj.
rozpoznanie określonego zdarzenia jako znaczącego,
jest wystarczającym i koniecznym warunkiem
wystąpienia emocji (R. Lazarus), a więc decyduje

- o pojawieniu się emocji oraz
- o tym jaka to będzie emocja

Wartościowanie informacji,

czyli system normatywny, emocje i motywacja, cd.

System wiedzy osobistej,

czyli osobowość

• w wyniku przetwarzania i oceniania informacji formuje się
system naturalnej, gorącej, pragmatycznej, często słabo
uświadamianej wiedzy osobistej, czyli osobowość

• osobowość stanowi podstawę
a/ regulacji stosunków jednostki z otoczeniem, tj.

- poznawczej konstrukcji odbieranej rzeczywistości
- wartościowania jej, czyli nadawaniu jej sensu (znaczenia)

b/ samoregulacji, tj.

- ustanawiania celów i dobierania strategii ich realizacji
- sterowania przebiegiem działania

• dzięki osobowości człowiek zachowuje poczucie ciągłości w
czasie i przestrzeni oraz poczucie wewnętrznej integracji, jedności
i autonomii, a także sprawuje kontrolę nad sobą i biegiem
zdarzeń, jest więc podmiotem

Podejście badawcze

• cel: poznanie mechanizmów przetwarzania
informacji,

tj. jej odbierania, przechowywania i generowania

• mechanizmy te są nieobserwowalne, a więc żeby je
poddać badaniu należy je zoperacjonalizować

• badanie powinno przebiegać w max.
kontrolowalnych warunkach

(preferowany model

badawczy: eksperyment, zwłaszcza laboratoryjny)

• analiza intra- i interindywidualnej zmienności
uzyskanych wyników i statystycznej istotności
różnic między nimi jest podstawą wnioskowania o
zakładanych mechanizmach przetwarzania informacji

Psychoterapia poznawcza

•

przyczyny problemów: nieadekwatne konstrukty

osobiste dot. świata, lub samego siebie

•

cel terapii: stworzenie bardziej adekwatnego

systemu konstruktów, czyli zmiana osobowości

•

metoda: oparta na modelu badań naukowych

:

terapeuta i pacjent są badaczami, którzy wspólnie próbują
rozwiązać problemy pacjenta, przy pomocy różnych technik:

- treningu
- grania ról
- wolnych skojarzeń

Co to jest cognitive science

(nauka o poznawaniu)

Jest to ruch naukowy (samodzielna nauka), który

• zajmuje się badaniem systemów poznawczych,
czyli systemów przetwarzających informacje
niezależnie od tego z czego te systemy są
zbudowane, a więc czy należą do człowieka, robota
czy komputera

• stara się formułować ogólne prawa dot.
przetwarzania informacji

• obejmuje naukę o sztucznej inteligencji (artificial
intelligence), psychologię przetwarzania informacji,
logikę formalną, lingwistykę etc

.

Reprezentacyjny model umysłu

Zenona Pylyshyna

(1987/1999)

Istnieją dwa podstawowe poziomy wyjaśniania
funkcjonowania umysłu, którym powinny
odpowiadać autonomiczne nauki, stosujące odrębne
słowniki:

1/ biologia mózgu
2/ reprezentacje
- które mają określoną treść, czyli semantykę

(znaczenie)

- którymi umysł manipuluje według reguł
niepodpadających pod prawa przyrody, np. reguł

gramatyki lub zasad wnioskowania

Podsumowanie:

co dalej z psychologią (przetwarzania informacji)

• psychologia poznawcza jest w dużej mierze
realizacją postulatu badania umysłu na
poziomie reprezentacji (paralelizm psycho-fizyczny)

• obecnie coraz mocniej podważany jest
paradygmat przetwarzania informacji, jest to
czas dużych zmian, okres „rozmrożenia
epistemicznego”

- lata 80. XX w. - debata nt. prymatu poznania vs

emocji

(Richard Lazarus- Robert Zajonc)

- lata 90 i nadal: coraz więcej danych nt. znaczenia nie

tylko

układu nerwowego, ale całego ciała dla

funkcjonowania umysłu

(ucieleśnianie umysłu)