Hasła znane z historii
powiedzenia sławnych ludzi

Alea iacta est - słowa Gajusza Juliusza Cezara, kiedy powziąwszy decyzję, by wbrew woli senatu wkroczyć z armią do Rzymu w r. 49 p.n.e., przekroczył rzeczkę Rubikon (wg Swetoniusza, Żywot Boskiego ,Juliusza 32).
Carthago delenda est, albo : Carthaginem delendam esse censeo - słowa te miał powtarzać wciąż w senacie Marek Porcjusz Katon (wg Plutarcha).

7Aluzja do wojny Rzymu z egipską królową Kleopatrą. Pergama = Troja; puella = Helena (por.nota4).

Civis Romanus sum- powoływali się Rzymianie na prawo obywatelstwa, broniąc się
przed niesprawiedliwymi wyrokami; powołuje się na to także Apostoł Paweł
Cogito, ergo sum - powiedzenie Kartezjusza.

Diem perdidi - tak oceniał dzień, w którym nie wyświadczył nikomu żadnej przysługi cesarz Tytus (r. 79-81).
Ecce homo - słowa Piłata o Chrystusie.
Et tu, Brute? - Słowa Cezara do Marka Juniusa Brutusa, jednego ze spiskowców (r. 44 p.n.e.).
Festina lente - ulubione powiedzenie Oktawiana Augusta (wg Swetoniusza ,Żywot Augusta 87) Galilaee, vicisti - słowa cesarza Juliana Apostaty.
Habeas corpus - ustawa uchwalona przez parlament angielski w r. 1679 za Karola II,
zabraniała aresztowania obywatela bez nakazu sędziowskiego. lacta alea est v. alea ...
In hoc signo vinces - według Euzebiusza Pamńliusza (IV w.) cesarz Konstantyn w r.312 podczas wyprawy przeciwko Maksencjuszowi zobaczył na niebie krzyż z tym na- pisem w języku greckim.
Miser res sacra - słowa Seneki; v. napis na gmachu byłego Towarzystwa Dobroczyn- ności w Warszawie, ul. Krakowskie Przedmieście 62.
Neminem captivabimus nisi iure victum - przywilej nadany w r. 1425 szlachcie przez króla Władysława Jagiełłę, na mocy którego szlachcic nie mógł być karany bez wyroku sądowego.
Noli turbare circulos meos - miał powiedzieć Archimedes (w języku greckim) w Syra- kuzach, kiedy żołnierz rzymski przeszkadzał mu w jego obliczeniach matematycz- nych; słowa te przepłacił życiem.
Nosce te ipsum - napis ten (w języku greckim) był w świątyni Apollina w Delfach; w brzmieniu łacińskim, przytacza go Cyceron, w traktacie Tusculanae disputationes I 22, 52.
O sancta simplicitas! - słowa te miał wypowiedzieć Jan Huss (r. 1415) kiedy, stojąc stosie, zobaczył, jak jakiś wieśniak (wg innych źródeł - jakaś staruszka) w fana- tycznym uniesieniu dorzucał drewna na płonący stos.
O tempóra! o mores! - słowa Cycerona z pierwszej mowy przeciwko Katylinie. O fortunatam natam me consule Romam! - słowa Cycerona, dumnego z wykrycia spisku Katyliny.

Panem et circenes-wołania ludu rzymskiego w okresie cesarstwa(wg Juwenalisa,Sa- tyra X 81).
pecunia non olet - słowa cesarza Wespazjana (r. 69-79) do syna Tytusa, który kryty- kował ustawę ojca, na mocy której sprzedający mocz farbiarzom musieli płacić podatek (według innej wersji podatek ten był nałożony na właścicieli ubikacji miejskich).
Qualis artifex pereo! - wg Swetoniusza (Żywot Nerona 49) słowa te wypowiedział przed zgonem Neron (r. 68).
Quo vadis? - wg legendy słowa Chrystusa, który zjawił się przed apostołem Piotrem, gdy ten uchodził z Rzymu chcąc uniknąć męczeńskiej śmierci.
Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris - powiedzenie cesarza Aleksandra Sewera (r. 222235) wg Lampridiusa 51.
Regna, sed non impera! - słowa Jana Zamoyskiego do króla Zygmunta III Wazy w mowie wg Stanisława Staszica, Pochwala,Jana Zamojskiego.
Tu quoque, mi fili - inna wersja powiedzenia : Et tu, Brute?
Vae victis - według historyków wypowiedział te słowa Brennus, władca Gallów, gdy po zwyciężeniu Rzymian nad rzeką Alią w r. 390 p.n.e. zażądał wielkiego okupu w złocie; wobec sprzeciwu Rzymian, rzucił na szalę swój miecz wypowiadając przytoczone słowa.
Veni, vidi, vici - tymi słowami zawiadomił Cezar senat (wg innej wersji swojego przyjaciela Amintiusa) o zwycięstwie nad królem Bosforu, Farnakesem, w bitwie pod Zelą w r. 47 p.n.e.
Vicisti, Galilaee v. Galilaee ..:


Imię. Nazwisko. Przydomek Praenomen. Nómen gentile. Cognomen

W początkach nazwisko Rzymianina składało się z dwóch członów: imienia i nazwiska rodowego, do którego przywiązywano wielką wagę ze względu na różnice społeczne; były nazwiska związane z rodami patrycjuszów i plebejuszów. W okresie rzeczypospolitej, kiedy ród (gees) obejmował liczne rodziny ( familiae), zaczęto dodawać trzeci człon przydomek (cognomen) np.:

Praenomen Nomen gentile Cognomen
Publius Vergilius Maro Marcus Tullius Cicero Quintus Horatius Flaccus Puólius Cornelius Scipio

Ponieważ imion (praenomina) było niewiele, oznaczano je w dokumentach, inskryp- cjach, listach, nawet w literaturze, ustalonymi skrótami:
A. Aulus N. Numerius
Ap. Appius P. Publius
C. Caius Post. Postumus
Cn. Cnaeus Q. Quintus
D. Decimus Ser. Servius
K. Kaeso Sex. (S.) Sextus
L. Lucius T. Titus
M. Marcus Ti. Tiberius
M'. Manius V. Vibius
Mam. Mamercus Vo. Popiscus
°
.
F
Wśród imion widzimy kilka, które są po prostu liczebnikami; córka otrzymywała imię rodowe ojca, a więc córka Tulliusza Cycerona nazywała się Tullia; córka Teren- cjusza- Terentia; drugą córkę określano jako młodszą - Minor; trzecia była- Tertia.
Cognomina (przydomki) były często wyrazem zainteresowań czy prac pprzedsta- wiciela rodu; tak np. od nazw uprawianych roślin powstawały przydomki Cyceronów, Lentulów, Fabiuszy (cicero - groch, lens - soczewica, faba - bób); ród Juz otrzymał cognomen Bubulcus, gdyż członkowie jego wyróżnili się umiejętną hodowlą wołów (bos, bovis - wół; bubulcus - parobek przy wołach). Inne przydomki związane z jakąś cechą charakterystyczną członka rodziny: Cato - sprytny, Cincinna- tus - kędzierzawy itd.
Już w czasach rzeczypospolitej spotyka się nazwiska c z t e r o c z ł o n o w e : dodawano drugi przydomek (agnomen) przeważnie za jakieś szczególne zasługi, dla upamiętnie- nia wielkiego czynu czy wydarzenia; tak Publius Cornelius Scipio - otrzymuje przydomek Africanus, jako zwycięzca Hannibala w r. 202. Drugi przydomek dziedziczył najstarszy syn, z czasem jednak zwyczaj ten zanikł.
Mężatka zatrzymywała swoje imię, które było właściwie jej nazwiskiem rodowym oraz dodawała przydomek męża w drugim przypadku: Terentia Ciceronis = Terentia uxor Ciceronis - Terencja (żona) Cycerona.
Do rodu (gens) mógł wejść obywatel rzymski przez prawnie przeprowadzoną a d o p c j ę. Otrzymywał wówczas pełne nazwisko adoptującego, a swoje nazwisko rodowe rozszerzone o formant - anus, zatrzymywał jako drugi przydomek: Paulus Aemilius, którego adoptował Publius Cornelius Scipio, nosił nazwisko - Publius Cornelius Scipio Aemilianus.

Podobnie wyzwoleniec otrzymywał nazwisko swojego patrona, który go wyzwolił, Zatrzymując własne imię jako przydomek. Tiro, niewolnik i sekretarz Cycerona, wyzwolony przez niego nosił nazwisko - Marcus Tullius Tiro.

Kalendarz rzymski

Według tradycji literackiej w pierwszych dziesiątkach lat istnienia Rzymu rok, tzw. Romulusowy, miał dziesięć miesięcy; pierwszym miesiącem był mensis Martius (marzec), poświęcony legendarnemu ojcu założyciela Rzymu, Romulusa, bogu Marsowi. Ślad tego, iż marzec był pierwszym miesiącem kalendarza pozostał w nazwach miesięcy, wyprowadzonych od liczebników: np. wrzesień - miesiąc dziewiąty, zachował swą pierwotną nazwę S i ó d m y - September (septetu - siedem), November - j e d e n a s t y, pozostał dziewiątym (novem - dziewięć) itd.
Następca Romulusa, Numa Pompiliusz, miał przeprowadzić reformę kalendarza, wprowadzając 12 miesięcy; nie rozwiązano jednak układu dni w miesiącach, dzięki któremu rok księżycowy pokrywałby się z rokiem słonecznym. Przez wieki całe wprowadzano różne poprawki (dodając miesiące przestępne), dopiero Gajusz Juliusz Cezar, przy pomocy uczonego z Aleksandrii - Sosigenesa, matematyka i astronoma, oparł reformę kalendarza, nazwanego juliańskim, na roku słonecznym i ustalił rok obejmujący 365 i 1/4 dnia; wówczas ustalono taką ilość dni przypadającą na każdy miesiąc, jaka utrzymała się do naszych czasów. 1/4 cząstkę dnia miał wyrównać miesiąc przestępny, którym został ustalony luty (Februarius), wprowadzany co cztery lata. System ten obowiązywał od dnia 1 stycznia 45 r. p.n.e.; wtedy też styczeń stał się pierwszym miesiącem roku. Ponieważ jednak utrzymano dawne nazwy miesięcy, stąd różnice pomiędzy nazwami a miejscem miesięcy w kalendarzu.
Nazwy pierwszych sześciu miesięcy są wyprowadzone od imion bogów lub obrzędów sakralnych, dalsze oznaczono liczbami (licząc od marca!):
Nazwa miesięcy
styczeń mensis lanuarius m. Janusa, boga początku
luty " Februarius m. "oczyszczenia"; februum - oczyszczenie
marzec " Martius m. Marsa
kwiecień " Aprilis m. bogini Wenus - Afrodyty
maj " Maius m. bogini Mai (matki Merkurego)
czerwiec " lunius m. bogini Junony
lipiec " Quinctilis później lulius, dla uczczenia Gajusza Juliusza Cezara
sierpień " Sextilis później Augustus, dla uczczenia Oktawiana Augusta
wrzesień " September
Październik " October
listopad November
grudzień " December -_

Obliczanie dni miesiąca było dość skomplikowane, gdyż Rzymianie mieli w swym kalendarzu ustalone trzy dni w miesiącu rozłożone nierównomiernie. Między tymi okreś- lonymi terminami liczono dni
dzień 1 miesiąca - Kalendae = Kalendy (Kal.) dzień 5 lub 7 - Nonae = Nony (Non.)
dzień 13 lub 15 - Idus, Iduum = Idy (Id.)
Nony przypadały w większości miesięcy na dzień 5, a Idy-na 13. W dniu 7-mym przypadały Nony tylko w marcu, maju, lipcu i październiku i w tych samych

Dni mie- siąca według naszego kalendarza
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Marzec Maj Lipiec Październik
31 dni
Kalendae
VI V ante Nona IV
III Pridie Nonas Nonae
VIII VII VI ante Idus V
IV III Pridie Idus Idus
XVII XVI XV XIV XIII XII XI ante X Kalendas IX
VIII VII VI V
IV III Pridie Kalendas Apriles, Iunias, August., Novembres

Styczeń Sierpień Grudzień
31 dni Kalendae
IV ante Nonas III
Pridie Nonas Nonae VIII
VII VI ante Idus V
IV III Pridie Idus Idus
XIX XVIII XVII XVI XV XIV XIII XII ante XI Kalendas X
IX VIII VII VI V
IV III Pridie Kalendas Febr., Septemb., Ianuar.

Kwiecień Czerwiec Wrzesień Listopad
30 dni Kalendae
IV ante Nonas III
Pridie Nonas Nonae
VIII VII VI ante Idus V
IV III Pridie Idus Idus
XVIII XVII XVI XV XIV XIII XII XI ante X Kalendas IX
VIII VII VI V
IV III Pridie Kalendas Maias, Iul., Octob., Decembres

Luty 28 lub 29dni

Kalendae
IV ante III
Pridie Nonas Nonae
VIII VII
VI ante Idus V
IV III Pridie Idus Idus
XVI XV XIV XIII XII
XI X ante IX Kalendas VIII VII VI j V
IV III Pridie Kalendas Martias

miesiącach przypadały Idy w dniu 15. Zapamiętać można te cztery miesiące przy pomocy skrótu mnemotechnicznego : MAR - MA - IUL - O.
Dzień poprzedzający K a 1 e n d y, N o ny i I d y określano pridie - w przeddzień, np. pridie Nonas Apriles - w przeddzień Non kwietniowych = 4 kwietnia; pridie Kalendas lunias - w przeddzień Kalend czerwcowych = 31 maja itd. Inne daty określano odejmując ilość dni od najbliższego, nazwanego (Kal., Non., Id.) łącznie z nim, np. ante diem tertium Idus Martias = trzeci dzień od Id marcowych = 13 marca; ante diem tertium Kalendas Februarias - trzeci dzień od Kalend lutowych = 30 stycznia.

Miesiąc dzielono na trzy okresy ośmiodniowe zwane nundinami (nundinae); w nazwie tej tkwi liczba novem, co tłumaczy się systemem rzymskim dodawania do danego okresu dnia zamykającego okres poprzedni; nundiny obejmowały siedem dni roboczych i dni przed i po nich. W dni wolne od zajęć (chodzi tu przede wszystkim o załatwianie spraw urzędowych) odbywały się w miastach wielkie targi, na które ściągała ludność okoliczna.
Z czasem przyjął się wszędzie podział na tygodnie siedmiodniowe, a Konstantyn Wielki wprowadził ustawowo dies Solis - niedzielę, jako dzień wolny od pracy.
Nazwy dni tygodnia
polskie antyczne chrześcijańskie
poniedziałek dies Lunae - dzień Księżyca feria secunda
wtorek dies Martis - " Marsa feria tertia
środa dies Mercurii - " Merkurego feria quarta
czwartek dies lovis - " Jowisza feria quinta
I
piÄ…tek dies Veneris - " Wenus feria sexta
sobota dies Saturni lub Sabbatum - " Saturna Sabbatum
i niedziela dies Solis - " Słońca Dominica
Uwaga Porównaj nazwy miesięcy w językach nowożytnych: angielskim, francuskim, hiszpańskim, niemieckim, rosyjskim, włoskim.
Porównaj nazwy dni tygodnia w językach: angielskim, francuskim, hiszpańskim, włoskim.

Zmieniał się także system określania roku. Jako początek ery przyjęto rok założenia Rzymu, jednak z ustaleniem daty mieli uczeni starożytni wielkie trudności (dzisiaj także kwestionuje się datę przyjętą); dopiero uczony Warron z Reate (116-27/26 p.n.e.) przyjął rok 753 p.n.e. (według naszych przeliczeń) jako rok założenia Rzymu. Zgodnie z tą datą wypędzenie królów z Rzymu przypada na r. 510/509 p.n.e., i niekiedy tę datę przyjmowano jako początek ery. Jednak od wypędzenia królów z Rzymu, czyli od nastania rzeczypospolitej aż po czasy Oktawiana Augusta, podstawą obliczeń lat były listy konsularne (wykazy konsulów urzędujących). W historii, w dokumentach i w innskryp

cjach, a nawet w literaturze, określano rok danego wydarzenia według nazwisk urzędu- jących konsulów. Wraz z upadkiem rzeczypospolitej i ograniczeniem roli konsula przyjęła się dla chronologii historycznej, ustalona przez Warrona, era "od założenia Rzymu" - ab Urbe condita. W wieku VI (r. 556) opat Dionizjusz Exiguus wprowadził datowanie według nowej ery - "od narodzin Chrystusa" - ab incarnatione Christi.Przy- jęło się więc określanie czasu terminami "przed narodzeniem Chrystusa" - ante Christum naturo (a. Ch. n.) _ "przed naszą erą" (p.n.e.) oraz "po narodzeniu Chrystusa" =post Christum natum (p. Ch. n.) = lata naszej ery (n.e.).

Znano także znaki Zodiaku, które zestawiono w dwuwierszu

Sunt: Aries, Taurus, Gemżni, Cancer, Leo, Virgo, Libraque, Seorpius, Arcitenens, Caper, Amphora, Pisces.