GAZY ATMOSFERYCZNE

• Gazy: azot, tlen, dwutlenek węgla oraz

gazy szlachetne na ogół nie są w
środowisku czynnikami ograniczającymi.
Wyjątek np. w wodzie, wysoko w górach,
głęboko w ziemi, oraz wewnątrz
organizmów żywych zaopatrzenie w tlen
może być mniejsze i dlatego może on
stanowić czynnik ograniczający, zwłaszcza
dla zwierząt.

TLEN

• Tlen stanowi ważny czynnik ograniczający , zwłaszcza w

jeziorach i wodach z dużą ilością materiałów organicznych.
Pojemność tlenowa wody jest największa w temperaturze
niskiej i przy małym zasoleniu.

• Nadmiar tlenu może hamować fotosyntezę, przyspieszać

proces starzenia i stać się przyczyną wielu groźnych chorób.

• W organizmie walczą ze sobą utleniacze i

przeciwutleniacze. Działalność utleniaczy może atakować
materiał genetyczny, powodować mutacje prowadzące do
powstawania nowotworów, może uszkadzać komórki w gałce
ocznej, komórki nerwowe, prowadzić do wzrostu ciśnienia
krwi, do bezpłodności, nasilać zmiany zapalne, choroby
reumatyczne.

• Przeciwutleniacze: kwarcetyna, luteina, glutation,

witaminy A i C, prowitamina A i selen.

• Duża aktywność zwierząt wymaga dużej ilości

tlenu. Potrzebny do tego tlen musi być
gromadzony w mięśniach. Jest on przekazywany z
hemoglobiny zawartej we krwi do mioglobiny w
mięśniach. Umożliwia zwierzętom szybki bieg lub
lot na długich dystansach.

• Utleniacze działają korzystnie w wielu

koniecznych przemianach metabolicznych.

DWUTLENEK WĘGLA I INNE

GAZY

• Dwutlenek węgla może występować w wodzie w

zmiennych ilościach. Jest go więcej w wodzie niż
w powietrzu, co wynika z bardzo dobrej
rozpuszczalności w wodzie. CO2 jest niezbędny w
życiu roślin jako zasadnicze źródło węgla
będącego podstawowym elementem budowy
związków organicznych. W ostatnich czasach
szczególnego znaczenia nabiera zawartość CO2 w
atmosferze jako czynnika wywołującego tzw. efekt
cieplarniany.

• W nadmiarze są istotnym czynnikiem

ograniczającym dla zwierząt np. ryb.

• Tlenki siarki i tlenki azotu, nie tylko w

chemii atmosfery, ale też jako ważne
zanieczyszczenia powietrza powodujące
poważne szkody gospodarcze.

OGIEŃ

• Pożary mogą powstawać w przyrodzie

spontanicznie, np. Od piorunów, przy wybuchach
wulkanów lub wskutek samozapalenia się roślin,
które wydzielają olejki eteryczne.

• Znaczenie ognia bardzo uwielokrotnił człowiek,

który nauczył się wzniecać ogień dla swoich celów,
np. do poszerzania powierzchni pastwisk. Z tego
względu ogień można rozpatrywać jako czynnik
klimatyczny, jak i związany z działalnością ludzką.

• Ogień jest ważnym czynnikiem ograniczającym, choćby z

tego powodu, że człowiek może kierować nim w daleko
większym stopniu niż wieloma innymi czynnikami
ograniczającymi.

• Pożar ma szczególnie doniosłe znaczenie w klimatach

zmiennych podrównikowych i podzwrotnikowych, w których
pora deszczowa sprzyja silnemu rozwojowi roślin, a pora
sucha ich wysychaniu i gromadzeniu się dużej ilości łatwo
zapalnej materii organicznej.

• Pożary dzielimy na wierzchołkowe oraz przyziemne. Pożary

wierzchołkowe niszczą często całą roślinność.

• Pożary przyziemne są również bardzo szkodliwe dla zwierząt.
• Pożary powodują straty, gdyż niszczą organiczną substancję

gleby, konieczną do aktywności tworzących próchnicę
organizmów glebowych, w wyniku czego gleba ubożeje,
zanikają bardziej wymagające.

• Pożary przyziemne mają też charakter bardziej

selekcyjny. Działają na pewne organizmy ograniczająco
niż inne. Organizmy odznaczające się większą tolerancją
w stosunku do pożaru są zdecydowanie faworyzowane.
Zalicza się tu wszystkie rośliny o bardzo grubej korze.

• Przelotne pożary przyziemne przyspieszają dokonywany

przez bakterie rozkład szczątków organicznych oraz
tworzenie mineralnych związków pokarmowych, szybciej
przyswajalnych dla nowo rozwijających roślin.

• Nasiona sosen i wrzosu kiełkują szczególnie dobrze po

uprzednim poddaniu ich działaniu wysokiej temperatury.
W ten sposób kiełkowanie odbywa się po
wyeliminowaniu konkurentów, na których działanie
sosen i wrzosu są szczególnie wrażliwe.

• Na terenach, gdzie pożary zdarzają się często,

utrzymują się tylko rośliny przystosowane do ich

przeżywania, czyli tzw. pirofity. Mogą one mieć

bardzo grubą i trudno palna korę, zdolności do

łatwego odradzania się po pożarach z systemów

korzeniowych. Mają zgrubiałe kłącza, bulwy lub

cebule, gromadzące wodę i substancje odżywcze. U

wielu pirofitów nasiona są odporne na działanie

ognia, a u niektórych ogień to czynnik niezbędny

jako bodziec pobudzający kiełkowanie.

• Ogień odgrywa bardzo istotną rolę w formowaniu

składu gatunkowego zbiorowisk roślinnych. Np.

rywalizujące ze sobą gatunki sosny i świerka w pasie

europejsko -syberyjskiej tajgi. Gdyby nie

systematycznie powtarzające się pożary, te

stosunkowo wilgotne lasy byłyby całkowicie

zdominowane przez świerk.

CZYNNIKI EDAFICZNE

• Glebowe czynniki, czynniki abiotyczne i biotyczne

warunkujące powstanie i żyzność gleby. Do czynników

abiotycznych należy skład chemiczny podłoża oraz

fizyczne i chemiczne właściwości gleby. Skała macierzysta

posiada decydujący wpływ na proces glebotwórczy.

Przykładowo z wapieni tworzą się zasadowe rędziny, z ubogich

piasków - kwaśne gleby, z torfu - gleby bagienne.

Najważniejsze cechy fizyczne gleby to: struktura gleby,

zdolność retencji i przewodzenia wody, temperatura i

przewiewność.

Struktura fizyczna gleby uzależniona jest od wielkości ziaren

mineralnych gleby i ich udziału procentowego oraz ułożenia

przestrzennego. Na tej podstawie wyróżnia się gleby: luźne,

pulchne, zwięzłe i zbite.

Zdolność retencji i przewodzenie wody zależą od wielkości

cząstek gleby. Woda utrzymująca się w glebie jest w znacznej

części albo wodą hygroskopijną, bądź wodą kapilarną.

Temperatura gleby uzależniona jest od

nasłonecznienia, ekspozycji, chemicznych i

fizycznych właściwości gleby oraz stopnia pokrycia

roślinnością. Przewiewność warunkuje skład

chemiczny powietrza w glebie.

Chemiczne właściwości gleby determinują: skład

chemiczny, odczyn i sorbcja. Skład chemiczny

gleby zwłaszcza roztworu glebowego, warunkuje jej

żyzność. Pierwiastki niezbędnie potrzebne do

rozwoju roślin to biogeny. Kwaśność gleby jest

jedną z najważniejszych właściwości

warunkujących m.in. aktywność biologiczną gleby.

Zjawisko sorbcji tzn. zdolność do zatrzymywania w

glebie gazów, jonów i mikroorganizmów, ma

ogromne znaczenie dla życia roślin i uzależnione

jest od udziału koloidów mineralnych i jakości

próchnicy gleby. Do czynników biotycznych należą

organizmy glebowe (edafon): mikroorganizmy i

zwierzęta, zwłaszcza mezofauna glebowa,

warunkujące powstanie próchnicy gleby.