Reforma gospodarcza w
Niemczech w 1948 roku

• społeczna gospodarka rynkowa

• trzecia droga

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Terapia szokowa w Niemczech i Polsce



materiał uzupełniający: „Od planu do
rynku, czyli plan Balcerowicza i jego
skutki’ Czarny, Rapacki (2002, ss. 40-
42)



warto poczytać inne prace, np. Leszek
Balcerowicz, 800 dni, szok
kontrolowany.



Piotr Andrzejewski, praca magisterskja
2007, ‘Cud gospodarczy’ w Niemczech
i ‘terapia szokowa’ w Polsce – próba
porównania

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Podział terytorium Niemiec na strefy
okupacyjne

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Po wojnie



W pierwszych latach po wojnie: chaos próbowano

opanować wydając niezliczone rozporządzenia do systemu

planowania i reglamentacji jaki zastano po upadku III

Rzeszy.



W1945 roku zdolności zakładów produkcyjnych to ok. 60%

poziomu z 1936 roku; co piąte mieszkanie zniszczone.



W ok. 50% zburzone były m.in. takie miasta jak Hamburg,

Hannover, Wurzburg, Kassel, Moguncja, Dusseldorf,

Pforzheim, Hanau, Duren.



w 1948 roku produkcja w zachodnich strefach

okupacyjnych pozwalała na tyle by każdy mieszkaniec

otrzymał co roku 343 gramów tekstyliów, co dwa lata

szklankę, co cztery lata parę butów, jeden talerz na 5 lat,

co siedem lat porcelanową filiżankę, para butów co 12 lat,

co piętnaście lat łyżkę i ubranie, co 150 lat umywalkę.



w 1947 roku: czterotygodniowy przydział na osobę w

strefie amerykańskiej: 6 kg chleba, 1,2 kg ziemniaków,

0,25 kg cukru, 0,4 kg tłuszczu ( w czasie kryzysu

światowego w 1932 roku 2,25 kg), 2,5 kg mięsa.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Po wojnie



W Bizonii (angielska i amerykańska strefa

okupacyjna) – ceny regulowane, kwitnący

czarny

rynek

(wymiana

barterowa

i

czarnorynkowa ok. 50% produkcji przemysłowej,

ceny czarnorynkowe 50 do 200 razy większe od

oficjalnych

–

ale

oficjalna

inflacja

od

października 1945 do maja 1948 tylko 17%).



Marka bardzo słaba, pieniądze to najczęściej

papierosy i kawa (ale też np. amerykańskie

pończochy).



chomikowanie, robienie zapasów, malejąca

produkcja, zanik eksportu.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Zarządzanie gospodarką?



powszechnie wierzono, że tylko zarządzanie

niedoborem może uchronić społeczeństwo przed

katastrofą

luty 1947 r.

CDU (partia Ludwiga Erharda i Konrada

Adenauera) w brytyjskiej strefie okupacyjnej na

zjeździe

w

Ahlen

przyjmuje

program

przewidujący

uspołecznienie

górnictwa

i

przemysłu stalowego 

z programu CDU: „Planowanie i kierowanie

gospodarką są przez długi czas konieczne w jak

najszerszym zakresie”

Chadecy w amerykańskiej strefie jeszcze bardziej

radykalni – zamierzali uspołecznić banki i

wprowadzić

demokratyczny

socjalizm

jako

docelowy system społeczno-gospodarczy.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Co po?



Bankierzy i przemysłowcy byli co najmniej od 1940
roku przekonani o klęsce III Rzeszy i przygotowywali
plany nowego porządku gospodarczego.



od 1940 roku w Akademii Prawa Niemieckiego
opracowywano

ustawy

regulujące

porządek

gospodarczy po klęsce Hitlera.



w 1943 roku Akademia zlikwidowana; kontynuacja
prac w prywatnym instytucie gospodarczym w
Norymberdze (m.in. czołowi liberałowie z Fryburga:
Constantin von Dietze, Walter Eucken, Adolf Lampe),
ich efektem pracy było opracowanie: Zasady
gospodarki przejściowej między wojną i pokojem i
kształtowanie się nowego porządku ekonomicznego
po upadku reżimu 



nad podobnymi koncepcjami pracowali na emigracji
Wilhelm Röpke i Aleksander Rüstow

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Prace Erhadra



W 1977 roku (już po śmierci Ludwiga Erharda) odnaleziono szkic

artykułu pt. Finansowanie wojny i konsolacja zadłużenia napisany na

przełomie 1943/44 (Erhard pracował w prywatnym instytucie

gospodarczym w Norymberdze, dzięki wpływom bankierów i

przemysłowców Erhard był wyreklamowany z Wermahtu)



Erhard już w czasie w wojny przewidywał totalną klęskę, upadek

Trzeciej Rzeszy i okupację Niemiec;



był zwolennikiem atlantyzmu i związania Niemiec z USA (w

odróżnieniu od Adenauera, który za priorytet uznawał pojednanie z

Francją);



dążył do stworzenia szerokiej strefy wolnego handlu (łącznie z Wielka

Brytanią) - zamiast „małej Europy” sześciu państwa;



sprzeciwiał się zbiurokratyzowaniu struktur a za priorytetowe

uznawał swobodę handlu.

Ludwig Erhard (1897-
1977)

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w



W październiku 1947 roku w RFN pracę
rozpoczęła Specjalna Komisja do spraw
Pieniądza i Kredytu (Sonderstelle für Geld und
Kredit), która miała opracować założenia
reformy walutowej. Na czele tego ciała
doradczego stanął Ludwig Erhard. Wśród
ekspertów ścierały się różne wizje budowy
państwa dobrobytu. Walter Eucken uważał, że
najważniejsza dla gospodarki jest
wolnorynkowa konkurencja. Ograniczenie ilości
pieniądza w obiegu miało umożliwić
ukształtowanie się prawidłowych,
odzwierciedlających rzadkość dóbr, relacji
cenowych.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

6 listopada 1947

roku przesłuchania ekspertów

gospodarczych



Socjaldemokrata Günter Keiser: stabilna waluta,
połączona z liberalizacją gospodarki i
uwolnieniem cen nie spowoduje automatycznie
stabilizacji gospodarczej. Bez centralnego
kierowania gospodarka popadnie w chaos.



ordoliberał Walter Eucken: ograniczenie ilości
pieniądza w obiegu umożliwi liberalizację cen i
ukształtowanie się prawidłowych relacji
cenowych. Nie ma potrzeby rozdzielnictwa.
Centralne sterowanie uniemożliwi rywalizację na
rynkach światowych. Reforma walutowa i
reforma gospodarcza to dwie strony tego
samego medalu.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Erhard na posiedzeniu komisji specjalnej

20

listopada 1947

:



„reforma walutowa przyniesie sukces

psychologiczny, wtedy kiedy zostanie

podbudowana odpowiednio dużą podażą towarów.”



Erhard i Komisja zaproponowali w ramach

wymiany pieniądza wypłacenie tylko 5%

dotychczasowych marek Należy stworzyć dobry

pieniądz, który nie potrzebowałby ani talonów ani

kartek.



„Mam dość odwagi, żeby przeprowadzić ten

eksperyment” – Erhard w końcu 1947 roku.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Aktywność Erharda



między grudniem 1945 i marcem 1948
Erhard opublikował 12 artykułów w Die
Neue Zeitung, które stały się podstawą
jego programu. Dwa ostatnie to:
‘Odwrót od dotychczasowej polityki
gospodarczej’ (8 lutego 1948), ‘Zdrowa
gospodarka poprzez ożywienie
konsumpcji’ (4 marca 1948).

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w



W 1948 roku istniało 300 różnych
propozycji reform (jedna z nich tzw.
Tezy Düsseldorfskie opublikowane w
maju 1948 r.); o wyborze wariantu
decydować miała aliancka
administracja wojskowa.



1 marca 1948 roku władze
okupacyjne Bizonii powołały bank
centralny: Bank Deutscher Lander.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w



Na odbywającym się w dniach 17-18
czerwca 1948 roku posiedzeniu Rady
Gospodarczej Erhard otrzymał
nadzwyczajne pełnomocnictwa
związane z realizacją ustawy o
wytycznych w kwestii rozdzielnictwa i
polityki cenowej po reformie
walutowej.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Reformy po wojnie



18 czerwca 1948 roku w głosowaniu we Frankfurcie: za było 50

deputowanych, przeciw 37 (36?).



mając nadzwyczajne pełnomocnictwa Erhard jeszcze 18

czerwca podpisuje 26 zarządzeń wykonawczych dotyczących

zniesienia rozdzielnictwa i uwolnienia cen (sześć obowiązuje

natychmiast, 20 następnych od 1 lipca 1948),



20 czerwca 1948 r. (niedziela) – reforma walutowa w Bizonii

(znacznie drastyczniejsza niż reforma polska w 1950 r.) Erhard

ogłosił przez radio i poprzez stosowne rozporządzenia nie tylko

wymianę pieniądza, ale również unieważnienie kartek

żywnościowych i zniesienie kontroli cen



- osoba fizyczna mogła wymienić tylko 60 Reichsmarks (RM)

na 60 Deuchtsche Marks (DM) – 40 DM na rękę a 20 DM po

dwóch miesiącach. Kwoty zarejestrowanych pieniędzy od 60

do 600 DM przepadały, a większe sumy zamieniane w

stosunku 10:1. (w sumie więc zmniejszenie zasobów pieniądza

10. krotnie).

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

co zrobiono?



urealnienie i częściowe uwolnienie cen (ale

ceny urzędowe nadal na podstawowe

artykuły

żywnościowe,

niektóre

dobra

konsumpcyjne

np.

obuwia

i

ubrania,

większość dóbr kapitałowych, czynsze).

Regulowane

jednak

płace,

operacje

międzybankowe i rynku kapitałowego.



koniec 1948 roku – rezygnacja z regulacji

płac i wielu cen (ceny cukru i metali

nieżelaznych wolne w 1950, ropy naftowej i

niektórych innych paliw w 1951, węgla i

metali szlachetnych w 1954, wody i gazu w

1959, czynsze w 1960).

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

‘Efekt Erharda’

dzięki działaniom Erharda:



zniesiono reglamentację i państwową kontrolę cen



wprowadzono wolną konkurencję



zlikwidowano monopole



oddzielono gospodarkę od państwa

zasługa Erharda



zrobienie reformy tajemnicy przed władzami alianckimi (gdyby

zapytał aliantów o zgodę nie uzyskał by jej; w tym czasie we

Francji i w W. Brytanii nacjonalizowano duże obszary gospodarki

i wprowadzano planowanie centralne),



przeforsowanie ustawy o podstawach reglamentacji i polityki

cenowej po reformie pieniężnej we frankfurckiej radzie

gospodarczej Bizonii.

Erhard – była to w istocie antyustawa, znosząca bez żadnych

warunków wstępnych wszelkie istniejące regulacje z zakresu

planowania i reglamentacji

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Sytuacja po wprowadzeniu reform



Lucius D. Clay (amerykańskie gubernator wojskowy w Niemczech)

wezwał Erharda i zapytał:

- Jak pan śmiał zmienić alianckie postanowienia?
Erhard odpowiedział:
- Panie generale, ja ich nie zmieniałem, ja je unieważniłem?



W czasie burzliwej rozmowy z gubernatorem, po zbesztaniu przez

generała, Erhard wyjaśnił spokojnie motywy swojego działania. Clay

miał oświadczyć, że wszyscy jego doradcy są zdania, że liberalizacja

cen nie może zakończyć się sukcesem. Na to Erhard miał

odpowiedzieć, że podobnego zdania są jego współpracownicy.



po długiej dyskusji Clay ostatecznie wyraził zgodę na kontynuowanie

reform.



21 czerwca w wieczornym wystąpieniu radiowym potwierdza swoją

politykę zdecydowanego odejścia od gospodarki nakazowo-

rozdzielczej.



W listopadzie 1948 roku wybuchł strajk generalny (odwołania

reformy).Erhard nie ustąpił. Powiedział: “Nie liczba i wielkość

nagłówków w prasie powstających za sprawą danego polityka stanowią

miernik prawidłowej polityki, lecz wewnętrzna pewność, by w

politycznych działaniach nie zwodzić się tanimi sloganami i nie dać się

zepchnąć z prawidłowej drogi”.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Wskaźniki kosztów utrzymania w
wybranych krajach

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Po reformie

(„cud”?)



Wprowadzenie

nowej

waluty i zasad wolnego
rynku przyniosło skutek
natychmiastowy:

•

niemalże w ciągu jednego
dnia zapełniły się puste półki
sklepowe

•

normalny handel zastąpił
powszechną spekulację

•

szybko wzrosła produkcja

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Efekty („cud”?)



W pół roku po rozpoczęciu reformy czarny rynek ograniczony:

wolne ceny chleba 2,5-krotnie wyższe od administracyjnych,

masło ośmiokrotnie, cukier sześciokrotnie.



cztery miesiące po reformie ceny wzrosły o 14%.



od listopada 1948 ceny przestały rosnąć, w ciągu następnych

miesięcy zmniejszy się napór pieniądza na rynek, osłabła

gorączka kupowania, pieniądz przestał szybko krążyć w

gospodarce, równocześnie wzrosła produkcja i zwiększyła się

podaż towarów na rynku.



Wzrost płac zahamowany  3 listopada 1948 r. zniesienie

zamrożenia płac.



Stawki godzinowe robotników wzrosły z 0.99 marki w

czerwcu 1948 do 1,13 marki w grudniu 1948.



Wydajność pracy wzrosła z 68.8% do 80.6% w czerwcu 1949

(rok 1936=100); przyrosty wydajności pracy: 1950 rok:

+10,7%, 1955: +6,2%, 1960: +7,9%.



indeks kosztów utrzymania czteroosobowej rodziny spadł ze

166 w IV kwartale 1948 do 149 w lipcu 1950 (1936=100).



Płace realne w przemyśle w 1949 roku wzrosły o 20,9%.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Restrykcyjna polityka pieniężna BDL



podwyższenie minimalnej rezerwy banków

komercyjnych 10% do 15%, banki

zobligowane do ograniczenia działalności

kredytowej, ale od 1 czerwca 1949 roku

obniżenie z 15% do 12%,



w połowie lipca 1949 r. stopa dyskontowa z

5% do 4%.



banki zaoferowały kredyty długoterminowe

na rozwój produkcji inwestycyjnej.



Duży wysiłek inwestycyjny prywatnego

biznesu i państwa (oszczędności gospodarstw

domowych wzrosły w latach 1950-55 z 2 mld

do prawie 7 mld DM, prywatnego biznesu z

4,7 do 13,6, a rządu z 4,1 do 10,7 DM)

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Stosunek do reform Erharda

Franz Joseph Strauss (pamiętniki): „Czuliśmy, że

wprowadzenie gospodarki rynkowej, zniesienie

reglamentacji i deputatów, uwolnienie cen jest

skrajnym ryzykiem.”

dr Kreysig (deputowany SPD): ”Według mojego

wyczucia jest to ze wszech miar wątpliwa metoda,

wrzucać śmiertelnie chorego do zimnej wody, a

gospodarka niemiecka jest śmiertelnie chora.”

SPD dopiero w 1957 roku wpisuje do programu

wyborczego ochronę wolnego społeczeństwa a w

1959 roku w programie godesperskim opowiada się

za gospodarką rynkowa.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Stosunek do reform Erharda



sierpień 1948 r. CDU ponownie przyjmuje

program

przewidujący

uspołecznienia

gospodarki



Erhard doprowadził do radykalnej zmiany

dominującej wizji w CDU i uczynił ją partią

gospodarki rynkowej.

Erhard w przemówieniu radiowym: „Nie może

być skuteczna żadna regulacja, która

dyrektorowi odbiera możliwość wzięcia na

siebie odpowiedzialności, a w dodatku

paraliżuje proces produkcji i handlu.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Plan Marshalla



5 czerwca 1947

roku wystąpienie George Marshall’a na

Uniwersytecie Harvarda – inicjatywa sformułowania planu

odbudowy Europy.



3 kwietnia 1948

roku Senat USA zatwierdza ‘plan Marshalla’:

do połowy 1952 roku dostarczyć do Europy artykuły

żywnościowe, lekarstwa, nawozy sztuczne, surowce, paliwa i

maszyny o wartości 13,4 mld dol. – RFN dostała z tego 1,4

mld (do 1978 roku spłacili 1,1 mld, reszta została umorzona)



Czy Niemcy skorzystali na Planie Marshalla?



Pomoc amerykańska nie przekroczyła nigdy 5% produktu

krajowego brutto Niemiec Zachodnich, nawet w latach 1948-

49, kiedy wsparcie ze strony ECA (Economic Cooperation

Administration - ministerstwo ds. współpracy gospodarczej)

było największe. W tym samym czasie koszty alianckiej

okupacji i reparacje wojenne pochłaniały od 11 do 15%

niemieckiego PKB. Pieniądze płynęły raczej z Niemiec do

krajów zwycięskich, nie odwrotnie. Niemcy podnieśli się z

upadku sami. Zawdzięczają ten sukces swej własnej pracy,

przedsiębiorczości, którą obudził w nich Erhard, i swoim

politykom, którzy mieli dość rozumu, by nie przeszkadzać.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Hayek o Erhardzie



„Niemcy miały po wojnie niebywałe szczęście, że na

najważniejszym stanowisku w gospodarce znalazł się

prawdziwy ‘talent wrodzony’. Wśród wielu

ekonomistów, których spotkałem w moim życiu i

wśród których duża liczba teoretycznie była być

może bardziej interesująca od niego, nie zetknąłem

się jednak z nikim, kto miałby tak rozwinięty jak

Ludwig Erhard instynkt dotyczący wyboru tego, co

jest prawidłowe. Ludwig Erhard ma – z mojego

punktu widzenia jako obserwatora z zewnątrz – o

wiele większe zasługi dla odbudowy wolnego

społeczeństwa w Niemczech, niż mu się przypisuje w

samych Niemczech, także za granicą”.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Socjalna gospodarka rynkowa
(Soziale Marktwirtschaft)



autorem określenia Alfred Mülller-Armack (profesor ekonomii

na Uniwersytecie w Münster)

W pracy Wirtschaftslenkung und Marktwirtschaft - Sterowanie

gospodarką i gospodarka rynkowa (opublikowana w grudniu

1946 r. (1947?)) wyróżnił trzy porządki polityczno-

gospodarcze:



liberalna gospodarka rynkowa



centralnie sterowana gospodarka planowa



kształtowana socjalna gospodarka rynkowa (socjalna

gospodarka rynkowa) - „freie oder soziale Marktwirtschaft

(,,wolna czyli społeczna gospodarka rynkowa") .

‘gospodarka jest wolna wówczas, gdy jest społeczna w tym

sensie, iż jest niezależna od szczegółowych decyzji

państwa a oddana w ręce społeczeństwa.’

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Art. 20 Konstytucji Rzeczpospolitej
Polskiej:

„Społeczna gospodarka rynkowa oparta

na wolności działalności gospodarczej ,
własności prywatnej oraz solidarności,
dialogu i współpracy partnerów
społecznych stanowi podstawę ustroju
gospodarczego Rzeczpospolitej
Polskiej.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

społeczna gospodarka rynkowa



Alfred Müller-Armack (1966) określał społeczna gospodarkę

rynkową w sposób nietypowy dla ekonomisty – mianem

„formuły pokoju”.



ale też jako: „synteza wolności gospodarczej i równości

społecznej”



Celem społecznej gospodarki rynkowej było, według Müllera

Armacka: (...) na bazie gospodarki konkurencyjnej powiązać

wolną inicjatywę z zabezpieczonym już przez osiągnięcie

gospodarki rynkowej postępem socjalnym”.

Uzupełnienie Erharda:



„Społeczna gospodarka rynkowa jest syntezą wolności

gospodarczej, odpowiedzialności podmiotów gospodarczych i

równości społecznej.”



Dla Erharda istniała funkcjonalna sprzeczność pomiędzy

wolnością gospodarczą a równością oraz tradycyjnie

interpretowaną sprawiedliwością społeczną, ale podkreślał on

znaczenie odpowiedzialności jako „odwrotnej strony” wolności

jednostki.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Ordoliberalizm, społeczna gospodarka
rynkowa



W tworzeniu tych idei brali także udział wybitni

ekonomiści jak np. Walter Eucken, prawnicy tacy jak

Franz Böhm, ekonomiści z których najwybitniejsi to

Wilhelm Röepke i Aleksander Rüstow. Często

określa się tych ludzi mianem „szkoły fryburskiej”, a

nazwa ta pochodzi od założonego przez Euckena w

1932 we Fryburgu Wspólnoty Badawczo-Naukowej

Prawników i Ekonomistów, stąd od miasta, które

było siedziba wspólnoty nazwa tej „szkoły”.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Walter Lippmann
The Good Society (1937)



krytyczna analiza wolnorynkowego ładu

gospodarczego typu laissez-faire i wskazanie

na możliwości usunięcia w nim dysfunkcji.



Liberalizmowi zawsze i wszędzie chodzi o

zlikwidowanie czynników ograniczających

zakres wolności jednostek gospodarujących.



Prawdziwym dramatem liberalizmu jest to, że

po zerwaniu pęt krępujących wolność

jednostki brakuje mu z reguły

konstruktywnego programu budowy nowego

ładu gospodarczego.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Eucken (1952), Grundsätze der Wirtschaftspolitik

„Konstytuujące pryncypia” konkurencyjnego ładu gospodarczego:



W gospodarce musi istnieć wolna konkurencja możliwa, gdy na

rynku wielu oferentom odpowiada wielu zainteresowanych ich ofertą.



W gospodarce musi istnieć stabilny pieniądz. Stabilność powinna być

automatycznym następstwem niezależnie działającego banku

centralnego.



Musi zostać zachowana otwartości rynku, nie można stosować

żadnych ograniczeń w dostępie do rynku, umów kartelowych czy

zakazów importu.



Podstawą konkurencji jest swoboda zawierania umów między

partnerami. Jakiekolwiek regulacje tej swobody przez państwo mogą

mieć miejsce tylko wtedy, gdy są wykorzystywane do ograniczenia

konkurencji.



Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność środków

produkcji, której siłę może ograniczyć jedynie konkurencja.



W państwie konieczna jest stałość polityki gospodarczej. Obciążenie

przedsiębiorstwa oprócz ryzyka związanego z ich działalnością

gospodarczą, także ryzykiem politycznym (na przykład: zmiany

podatków, opłat) zmniejsza znacznie wydajność i skłonność do

inwestowania.



Powszechność odpowiedzialności materialnej jednostki

gospodarującej za wyrządzone krzywdy.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Eucken (1952), Grundsätze der Wirtschaftspolitik

„pryncypia regulujące”:



Państwo popierając konkurencję musi zapobiegać

tworzeniu się monopoli. Jeżeli w jakiejś gałęzi jest to

niemożliwe, pozostałe monopole muszą podlegać kontroli

niezależnego urzędu antymonopolowego.



Przedsiębiorstwo, przy obniżeniu swoich kosztów własnych

nie może uwzględniać jedynie kosztów dotyczących

wyłącznie zakładu. Musi także wziąć pod uwagę koszty

zewnętrzne (społeczne) związane z produkcją – dotyczy to

zwłaszcza kosztów ochrony środowiska.



W gospodarce konkurencyjnej podział dochodów określony

jest poprzez wydajność jednych przy zaspokojeniu potrzeb

innych. Jeżeli jednak obywatele nie uważają tego podziału

za sprawiedliwy, państwo może go skorygować przez

odpowiednie opodatkowanie.



W gospodarce konkurencyjnej powinny występować

normalne reakcje podaży. W przypadku wystąpienia

nienormalnych reakcji podaży (gdy ceny spadają to

zwiększa się podaż) państwo musi ustalić ceny minimalne.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Erhard



określenie „socjalna gospodarka rynkowa” jest tautologią –
między rynkiem i sprawiedliwością socjalną nie ma
sprzeczności,



Erhard używał określenia „socjalny liberalizm”,



po raz pierwszy na określenie swojego modelu gospodarki
rynkowej określenie „socjalna gospodarka rynkowa” używa
podczas wyborów do Bundestagu w lipcu 1949.

twórca określenia Alfred Mülller-Armack stwierdził, że Erhard (i

inni przywódcy CDU: Franz Etzel, Franc Böhm, Bernd Pfister)

przyjęli to określenie ze względów taktycznych, by stworzyć

przeciwwagę dla dominującego w Niemczech w tamtym

okresie nurtowi socjalistycznemu.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

po kilku latach reform i sukcesów (1957)



pomoc państwa dla budownictwa
mieszkaniowego (precedens);



tak zwane „dynamiczne emerytury”. Wzrost
ich wysokości miał być odtąd związany ze
wzrostem przeciętnego wynagrodzenia.



ustawa o kartelach (w zamierzeniu Erharda
miała sprzyjać konkurencji, po zmianach w
Bundestagu stała się zaprzeczeniem intencji
Erharda).

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Po Erhardzie



Po odejściu Erharda socjalna gospodarka
rynkowa stawała się stopniowo coraz
bardziej socjalna a coraz mniej rynkowa.



Działalność gospodarczą w Niemczech
reguluje

obecnie

ponad

80

tysięcy

przepisów a 50% produktu społecznego
jest redystrybuowane za pośrednictwem
budżetów publicznych.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Dynamika niemieckiego PKB w
latach 1951-1988.

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

Rok

-2,00%

0,00%

2,00%

4,00%

6,00%

8,00%

10,00%

12,00%

14,00%

D

yn

a

m

ik

a

P

K

B

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Stopa bezrobocia w RFN w latach 1970-
2004

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Fazy polityki społecznej gospodarki
rynkowej w Niemczech

Wzrost gospodarczy w RFN w latach 1950-1975

Rok

Roczne tempo
wzrostu

Inwestycje
netto

Stopa
bezrobocia

1950

 

13,3

10,4

1950-55

9,5

 

 

1955

 

18,2

5,2

1955-60

6,5

 

 

1960

 

17,6

1,3

1960-65

5,1

 

 

1965

 

18,5

0,7

1965-70

4,7

 

 

1970

 

17,1

0,7

1970-75

1,7

 

 

1975

 

10,7

4,8

Na podstawie Kowalik T, Współczesne systemy ekonomiczne. Powstanie, ewolucja, kryzys. Warszawa 2000
(Wydawnictwo WS{iż im. Leona Kożminśkiego, str. 67,Źródlo: Grimm K, 1992, Społeczna gospodarka rynkowa.
Koncepcja-rozwoj-problematyka, Warszawa.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

2

4

6

8

10

12

1950

1960

1970

1980

1990

stopa rozwoju

gospodarczego

bezrobocie

Trzy fazy rozwoju niemieckiej gospodarki

na podst.: Ernst Helmstädter, Perspektywy socjalnej gospodarki rynkowej

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Cytaty

 „Byłby to doprawdy stan groteskowy, gdybyśmy

najpierw płacili wszystkie podatki, a potem

ustawiali się w kolejce po to, żeby za

zabezpieczenie egzystencji otrzymać z powrotem

od Państwa własne środki.”

Erhard, 1953

„Gdy wszystkie grupy chcą mieć szczególną ochronę i

większe bezpieczeństwo, ludzie będą mieć coraz

bardziej ograniczony zakres wolności i będą tracić

coraz więcej z prawdziwego bezpieczeństwa. Nie

można mieć wątpliwości, że każdy uzyskany

przywilej zdobywany jest kosztem innych.”

Erhard, 1955

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Cytaty



„Niemcy zabierają się do remontu swej
największej świętości – państwa
opiekuńczego. Jak na ironię, to dzieło
Bismarcka, Adenauera i Ludwiga Erharda
przebudowują dziś socjaldemokraci, którzy
sprawiedliwość społeczną i hojne państwo
mieli wypisane na sztandarach.”

Anna Rubinowicz-Gründler, Gazeta Wyborcza, 18-19.10.2003

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Europe: The Third Way/Die Neue Mitte
Europa: Trzecia Droga/Nowy Środek, Tony Blair,
Gerhard Schröder (1999)



„Większość ludzi już dawno odrzuciła dogmaty lewicy

czy prawicy. I socjaldemokraci musza umieć do tych

ludzi przemówić.”



„Uczciwe traktowanie i sprawiedliwość społeczna,

wolność i równość szans, solidarność i

odpowiedzialność wobec innych – to wartości

niezmienne.”



„Polityka ... musi być prowadzona w ramach nowej

koncepcji gospodarki ... wedle której rząd dokłada

wszelkich starań, by wspierać przedsiębiorczość, lecz

ani przez chwilę nie ulega złudzeniu, że może ową

przedsiębiorczość zastąpić. Działania polityczne nie

mogą być przeszkodą dla funkcjonowania

podstawowych sił rynkowych, przeciwnie, muszą je

wspomagać i uzupełniać. Popieramy gospodarkę

rynkowa, a nie rynkowe społeczeństwo.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Trzecia Droga/Nowy Środek



„Państwo nie powinno wiosłować, lecz sterować; chodzi

nie tyle o kontrolę, co o stawianie wyzwań. Państwo musi

zespalać rozwiązania rożnych problemów."



„Mamy za sobą dwadzieścia lat neoliberalnego

leseferyzmu. Nie wolno jednak dopuścić do renesansu

prostackiego interwencjonizmu państwowego rodem z lat

70., opartego na rosnącym deficycie. Byłby to zły

kierunek.”



„europejscy socjaldemokraci muszą wspólnie sformułować

i zastosować nową, lewicową politykę propodażową”



„Naszym celem jest modernizacja państwa opiekuńczego,

a nie jego demontaż.”



„Konkurencyjność i wolny handel są warunkiem

koniecznym wydajności i wzrostu. Należy zatem stworzyć

ramy dla właściwego działania sił rynkowych, co jest

podstawa pomyślności gospodarczej i skutecznej polityki

zatrudnienia.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Trzecia Droga/Nowy Środek



„Celem polityki socjaldemokratów jest

przezwyciężenie pozornej sprzeczności między

strategiami propodażowymi i propopytowymi, tak

by uzyskać cenne powiązania mikroekonomicznej

elastyczności z makroekonomiczną stabilnością.”



„W przeszłości zbyt często kojarzono

socjaldemokrację z poglądem, iż najlepszym

sposobem promowania wzrostu i zatrudnienia jest

zwiększanie długu publicznego w celu finansowania

rosnących wydatków rządu. Nie wykluczamy

konieczności deficytu budżetowego; gdy następuje

cykliczny spadek koniunktury, stosowanie

automatycznych stabilizatorów ma sens. Ponadto

pożyczki, których celem jest finansowanie

inwestycji rządowych, zaciągane bez nadmiernego

pogłębiania deficytu, mogą grac istotną rolę w

zwiększaniu podaży.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Trzecia Droga/Nowy Środek



„Państwo musi aktywnie działać na rzecz

większego zatrudnienia, nie poprzestając jedynie

na biernej pomocy dla ofiar niepowodzeń

gospodarczych.”



„Nowoczesna socjaldemokracja pragnie

przekształcić socjalną „siatkę bezpieczeństwa”,

opartą na uprawnieniach do świadczeń, w

trampolinę sprzyjająca osobistej

odpowiedzialności.”



„Sprawiedliwość społeczna w naszych krajach

wymaga czegoś więcej niż dystrybucji zasiłków.

Naszym celem jest zwiększenie równość szans bez

względu na rasę, wiek i niepełnosprawność, tak

aby zwalczać społeczna marginalizacje i

zagwarantować równość kobiet i mężczyzn.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

„Musimy zatem:



sprawić by praca stała się opłacalna dla rodzin i pojedynczych

osób. Lwia część dochodu musi zostawać w kieszeni tych,

którzy te pieniądze zarobili.



Zachęcać pracodawców do składania ofert „pierwszej” pracy

poprzez zmniejszanie obciążeń podatkowych i składek

ubezpieczeniowych od niskich wynagrodzeń. Zbadać trzeba

możliwość obniżenia pozapłacowych kosztów pracy poprzez

nałożenie podatków ekologicznych.



Wprowadzić programy adaptacyjne dla osób długo

pozostających bez pracy i innych grup społecznie

upośledzonych, dając im możliwość ponownego wejścia na

rynek pracy – jednak tylko, jeżeli nabyte przez nich prawa

pociągają za sobą realizację obowiązków.



Ocenić ponownie wszystkich pobierających zasiłki – w tym

rencistów wieku produkcyjnym – pod kątem ich możliwości

zarobkowych, a następnie zreformować państwowe urzędy

zatrudnienia, tak by pomagały osobom zdolnym do pracy w ich

znalezieniu.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Trzecia Droga/Nowy Środek



„Wspierać przedsiębiorczość i zakładanie własnych firm jako

skuteczną ścieżkę wyjścia z bezrobocia. Decyzje takie wiążą

się dla osób, które je podejmują, ze znacznym ryzykiem.

Musimy im pomagać, minimalizując to ryzyko.



Celem tej deklaracji jest nadanie impetu tendencjom

modernizacyjnym. Wzywamy wszystkich socjaldemokratów

Europy, aby nie przeoczyli historycznej szansy odnowy.

Naszym największym kapitałem na przyszłość jest

różnorodność poglądów. Nasze społeczeństwa oczekują, że z

owych różnorodności doświadczeń stworzymy spójny program.



Wspólnie poprowadźmy socjaldemokrację do sukcesu w

nadchodzącym stuleciu. Niech polityka Trzeciej Drogi i Nowego

Środka stanie się nadzieją Europy.”



„Widmo krąży po Europie – widmo komunizmu”



(pierwsze zdanie z Manifestu komunistycznego Karola Marksa i

Fryderyka Engelsa, napisany w 1847 roku jako program

Związku Komunistów)

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Anthony Giddens, Third way. The Renewal of
Social Democracy



„Polityka Trzeciej Drogi zmierza ku nowemu

mieszanemu systemowi gospodarczemu. Istniały dwa

warianty starego mieszanego systemu

gospodarczego. Pierwszy oznaczał oddzielenie

sektora państwowego od prywatnego, ale z

pozostawieniem sporej części przemysłu w rękach

publicznych. Drugi – to społeczna gospodarka

rynkowa. W obu wersjach rynki są w dużej mierze

podporządkowane państwu. Natomiast nowy

mieszany system gospodarczy dąży do tego, by

sektor publiczny i prywatny wzajemnie się

wzmacniały, żeby została wykorzystana dynamika

rynków – ale bez utraty z pola widzenia interesu

publicznego. Chodzi więc o wyważenie proporcji

między regulacją a deregulacją na poziomie zarówno

ponadnarodowym, jak też państwowym i lokalnym

oraz o równowagę pierwiastków ekonomicznych i

nieekonomicznych w życiu społeczeństw.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Giddens

„Program Trzeciej Drogi” w dziesięciu hasłach:



Radykalny środek



Nowe demokratyczne państwo (państwo bez

wrogów)



Aktywne społeczeństwo obywatelskie



Demokratyczna rodzina



Nowa gospodarka mieszana



Równość jako uczestnictwo



Pozytywna opieka społeczna



Państwo inwestycji społecznych



Kosmopolityczny naród



Demokracja obywateli świata

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Ralf Dahrendorf, '

Kwadratura Trzeciej Drogi

‘

Gazeta Wyborcza, 17-18 lipca 1999



„Państwo opiekuńcze nie zapobiegło
bezrobociu. Wypłoszyło z kraju nowatorskie
przedsięwzięcia i aktywne jednostki. …
Sprawiło, że nasila się przygnębiające
poczucie beznadziejności i bezcelowości.”



Helmut Schmidt  „kapitalizm drapieżców”.



George Soros  wiele ostrych słów pod

adresem „fundamentalizmu rynkowego”,
który niszczy społeczeństwo otwarte, miast
je wspierać.

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Ralf Dahrendorf



„Trzecia droga miała wielu protoplastów – od
gen. Franco po marszałka Tito. Prawie nigdy
nie były to pomysły demokratyczne, może z
wyjątkiem „Środkowej drogi” Harolda
Macmillana w latach 30. oraz „planowanego
kapitalizmu” Andrew Skonfielda w latach 60.
(obie koncepcje zresztą mają niewiele
wspólnego z dzisiejszą Trzecią Droga). Z
reguły Trzecia Droga była
antydemokratyczna, ze skłonnościami do
korporatyzmu i syndykalizmu.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Ralf Dahrendorf



„wszystkie [propozycje trzeciej drogi] jednak

– widać to na pierwszy rzut oka – składają się

na niezwykle „miękki” projekt polityczny.

Premier Blair z upodobaniem domaga się

twardych decyzji, jednak jego Wielka Idea

(Big Idea) jest próbą uniknięcia takich

decyzji.”



„Czyżby Trzecia Droga była tylko alejką,

którą spaceruje się przy ładnej pogodzie i z

której się zejdzie na tradycyjny – i

pragmatyczny – szlak polityczny w

momencie, gdy trzeba będzie podjąć

naprawdę twarde decyzje?”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Ralf Dahrendorf



„Problem jest oczywisty. Nazwałem go „kwadraturą

koła”: jak połączyć długotrwały wzrost dobrobytu ze

społeczna solidarnością, nie rezygnując z instytucji

gwarancji wolności?



... Istnieje zatem Wielkie Pytanie (Big Question),

brakuje zaś szczegółowych rozwiązań, które

złożyłyby się na wielką odpowiedź.”



„Nigdy nie odpowiadało mi paskudne określenie

Poppera piecemeal engineering – inżynieria

społeczna, która krok po kroku ulepsza maszynerię

gospodarczą i społeczną. ta metafora nie pasuje do

społeczeństwa otwartego. Wolę inne pojęcie: zmiany

strategiczne. Tak jak Popper, nie mam najlepszego

zdania o jakichkolwiek całościowych planach. Coś to

zazwyczaj więcej niż wszystko: taka lekcja płynie z

wielkich planów przeszłości. Coś – ale nie byle co.”

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Różnorodność systemów gospodarczych



Karol Modzelewski  "Między ekstremami trzeba

poszukać Trzeciej Drogi - celowo używam tego

znienawidzonego przez liberałów terminu - bo nie

tylko liberalne, ale i socjaldemokratyczne

doświadczenia Zachodu nie dostarczą nam gotowych

wzorów”

(Rzeczpospolita, cytowane w Wojciech Giełżyński, ‘Trzecią drogą w trzecie

tysiąclecie’, 27.11.99):



Jerzy Szacki w Liberalizm po komunizmie  "Wbrew

temu, co wynika z teorii ekonomicznej - w

rzeczywistości mamy więc do czynienia wyłącznie z

nieskończenie wieloma gospodarkami ‘mieszanymi’,

a spory praktyczne dotyczą nade wszystko proporcji".



Ralf Dahrendorf  "może funkcjonować tuzin

rodzajów kapitalizmu i tuzin demokratycznych

systemów".

W

it

o

ld

K

w

a

śn

ic

k

i

(I

N

E

,

U

W

r)

,

N

o

ta

tk

i

d

o

w

y

kł

a

d

ó

w

Ludwig von Mises (1956), Mentalność antykapitalistyczna,
w rozdziale: ‘Bigoteria literatów’



Kapitalizm i socjalizm są dwoma odmiennymi wzorami organizacją
społeczeństwa.

Prywatna kontrola środków produkcji a kontrola

publiczna są pojęciami wzajemnie się wykluczającymi, a nie tylko
pojęciami różnymi.

Nie istnieje taki byt, jak ekonomia mieszana

,

system, który by się znajdował w połowie drogi miedzy
kapitalizmem a socjalizmem. Zwolennicy tego, co fałszywie
uważane jest za rozwiązanie połowiczne, nie zalecają kompromisu
pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem, a trzecie rozwiązanie, które
ma swoje własne specyficzne cechy i winno być oceniane zgodnie
ze swoimi zaletami.

Ten trzeci system

, który ekonomiści nazywają

interwencjonizmem

, nie jednoczy, jak orędownicy twierdzą,

pewnych cech kapitalizmu z pewnymi cechami socjalizmu. To jest
coś całkowicie różnego od każdego z nich. Ekonomiści, którzy
deklarują, że interwencjonizm nie osiąga tego, co jego stronnicy
chcą osiągnąć, ale czyni sprawy gorszymi, nie tylko z punktu
widzenia ekonomistów, lecz nawet z punktu widzenia zwolenników
interwencjonizmu, nie są bezkompromisowymi ideowcami czy
ekstremistami. Opisują jedynie



nieuniknione konsekwencje interwencjonizmu.”