1

Definicja zmiany
Zmiana społeczna jako przedmiot badań socjologicznych
Spory o kierunek i znaczenie zmian społecznych
Perspektywy poznawcze zmian społecznych
Przyczyny zmian społecznych

2

Definicja zmiany

Kiedy mówimy o zmianie, akcentujemy na ogół fakt pojawienia się czegoś
nowego w określonym czasie.
W literaturze analizującej dorobek socjologii dotyczący zmian społecznych
zwraca się uwagę na trudność podania definicji zmiany w związku z
faktem, że każda teoria definiuje zmianę w oparciu o swoje założenia.
Pojęcie zmiany ma zastosowanie do opisu stosunków społecznych, kultury,
zaludnienia, statusu, norm, ról, struktury społecznej lub jej elementów.
W próbach wyjaśnienia zmian wskazuje się na różne czynniki składające
się na ich przyczyny, różnie interpretuje się także sam mechanizm zmian i
ich kierunek. Teorie socjologiczne różnie interpretują również brak zmian,
trwałość pewnych stosunków, wartości, instytucji itp.
Te trudności nie zmieniają faktu, że zmiany społeczne są fenomenem, bez
rozpoznania którego nie można zrozumieć ani przewidywać życia
społecznego.

3

Definicja zmiany

Wiele jest pojęć, które uważa się za przydatne do analizy zmian
społecznych. Najczęściej wymieniane są takie pojęcia jak ewolucja,
rewolucja, rozwój, postęp, ruch, dynamika, cyrkulacja,
transformacja, przewrót, proces, przeobrażanie, adaptacja,
integracja,

dezintegracja,

dyferencjacja,

modernizacja,

industrializacja,

sekularyzacja,

urbanizacja,

ruchliwość

społeczna, mobilność, dyfuzja.
Poza tym przy charakterystyce zmian społecznych wykorzystywane
są takie kategorie jak anomia, patologia, konflikt, wyobcowanie,
biurokratyzacja, katastrofa, upadek.
Pojęcia te wzbogacały analizy dotyczące procesów społecznych i
pozwalały podważać poglądy identyfikujące każdą zmianę z
postępem.

4

Definicja zmiany

Ponieważ teorie zmiany społecznej nie dostarczają satysfakcjonującej
definicji zmiany, można przyjąć za słuszny pogląd, że za zmianę
społeczną uznaje się w socjologii każde przeobrażenie, które
jest postrzegane jako znaczące dla życia społecznego. Badacze
zmian społecznych stosują rozmaite kryteria dla ukazania ich
zróżnicowanego charakteru i znaczenia.
Często stosowanym kryterium analizy zmian jest ich zasięg. Zasięg
zmian uchodzi za ważne kryterium oceny charakteru zmian,
ponieważ pozwala pokazać różnicę między zmianami o charakterze
rewolucyjnym

i

ewolucyjnym,

a

także

o

charakterze

marginalnym i globalnym.
Jest to pojęcie, które pozwala wskazać na różnice między zmianami
dokonującymi się jedynie wewnątrz grupy czy organizacji a
zmianami w skali całych społeczeństw, kultur i cywilizacji.

5

Definicja zmiany

Zmiany o dużym zasięgu na ogół w sposób zasadniczy przeobrażają
warunki, struktury, instytucje, panujące systemy wartości, zmiany
małe powodują jedynie pewne modyfikacje.
Inne kryteria stosowane w analizie typu zmian dotyczą ich
regularności, powtarzalności i incydentalności. Są to kryteria
istotne z punktu widzenia klasyfikacji zmian jako znaczących i
nieznaczących dla dalszego rozwoju i możliwości formułowania
prognoz co do ich skutków społecznych.

6

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Zmiany społeczne stanowią przedmiot badań różnych dyscyplin
naukowych. Poza socjologią, która w ramach teorii rozwoju społecznego,
teorii zmiany, a także w ramach swych poszczególnych działów zajmuje
się interpretacją natury zmian społecznych, ich opisem i analizą zajmują
się także historia i filozofia.
Nie może abstrahować od nich też ekonomia i politologia, a od pewnego
czasu także psychologia, która wyjaśniając naturę życia psychicznego
ludzi, ich problemy związane z osobowością, nie może pominąć zmian
zachodzących w życiu społecznym.
Wraz z nowymi faktami społecznymi, z rozwojem historycznym,
następował rozwój wiedzy o społeczeństwie i jego przemianach zmieniały
się poglądy dotyczące natury i przyczyn przeobrażeń jednostek
grup i instytucji, kultury, religii, struktury społecznej, stosunków
społecznych i ekonomicznych, ustrojów politycznych itp.

7

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Wielkość interpretacji wyjaśniających zmiany społeczne uwarunkowana
jest wieloma przyczynami, np. zróżnicowaniem struktury poznawczej,
odmiennością teoretycznych założeń, zmieniającą się rzeczywistością
wymuszającą potrzebę ciągłej aktualizacji uogólnień na temat przebiegu,
uwarunkowań, mechanizmów, natury i kierunku zmian społecznych.
Przeciwieństwem teorii zorientowanych na fenomen zmiany społecznej są
teorie koncentrujące wysiłki badawcze na wyjaśnianiu trwałości
pewnych struktur, wartości, organizacji i instytucji, zachowań i
stosunków, co także wymaga rozpoznania czynników wywołujących
zmiany.
Badanie zmian społecznych możliwe jest zarówno jako analiza
czynników sprzyjających integracji społecznej, jak i czynników
powodujących dezintegrację społeczną, co w socjologii oznaczało
pojawienie się orientacji skierowanej na wyjaśnianie przyczyn, form i
kierunku przeobrażeń społecznych.

8

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Charakterystyczną cechą teorii zmian społecznych jest to, że każda
orientacja poznawcza wnosiła swój wkład do pokazania możliwości
prowadzenia badań i określenia ich przedmiotu. Zwracano uwagę na
potrzebę rozróżniania zmian samego systemu i zmian zachodzących w
jego obrębie. Wiele uwagi poświęcono analizie mechanizmu zmian
wewnątrz, w granicach systemu.
Poglądy dotyczące zmian społecznych formułowane są w ramach różnych
kierunków teoretycznych. Jednym z istotnych kryteriów różnicowania tych
kierunków jest wyjaśnianie przyczyn zmian czynnikami endogennymi
(wewnętrznymi), egzogennymi (zewnętrznymi) lub jednymi i
drugimi.
Poza tym teorie różnią się poglądami na temat znaczenia czynników
ekonomicznych

i

pozaekonomicznych

jako

wywołujących

i

utrwalających zmiany, np. spory co do roli religii, kultury, tradycji,
związków między gospodarką a religią.

9

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Dokonując przeglądu teorii zajmujących się zmianami społecznymi
można wyróżnić teorie koncentrujące się na analizach czynników
zmian i ich przebiegu, formułujące wyjaśnienia dotyczące przyczyn
procesu transformacji systemów ekonomicznych i politycznych.
Zmiany społeczne badane są także z punktu widzenia zachowań
jednostkowych i zbiorowych, małych i dużych grup społecznych. Wielu
teoretyków z analizą działań zbiorowych wiąże możliwość wyjaśnień
istotnych przeobrażeń społecznych.
W ramach badań nad zmianą istotne miejsce zajmują badania dotyczące
przemian w położeniu ekonomicznym różnych grup społecznych, w
poziomie edukacji, w świadomości. Analiza tego typu zmian uważana jest
za klucz do wyjaśnienia dalszych zmian o znacznie szerszym zasięgu. W
studiach dotyczących zmian społecznych niektórzy badacze koncentrują
się na zmianach dokonujących się w organizacjach.

10

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Analiza zmian społecznych może być dokonywana na różnym poziomie.
Może dotyczyć historii społeczeństwa ludzkiego, różnych typów
społeczeństwa, różnych cywilizacji, różnych okresów w rozwoju
cywilizacji, wreszcie konkretnych społeczeństw i konkretnych procesów.
Zmiana społeczna analizowana jest przez socjologów zarówno w skali
mikro jak i makro. Skala ta dotyczy wielkości grup społecznych, instytucji i
organizacji, lokalnego i globalnego charakteru analizowanych procesów.
Zróżnicowanie zakresu badań zmian społecznych przejawia się w
możliwości analizy pewnych wąskich aspektów życia społecznego lub
całokształtu stosunków społecznych. Różny zasięg i różny stopień
konkretności i ogólności mogą mieć badania dotyczące np. przemian w
strukturze społecznej, kulturze i stylu życia konkretnych zbiorowości, w
rodzinie, świadomości społecznej, w zachowaniach zbiorowych.

11

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Charakterystyczną cechą analiz dotyczących zmian społecznych jest nie
tylko zróżnicowany stopień ich ogólności, lecz także zróżnicowany
przedmiot badań. Socjologiczne teorie zmiany zorientowane są na
wyjaśnienia natury i przyczyn zarówno zmian jak i trwałości stosunków
społecznych i ekonomicznych, politycznych, etnicznych, instytucji,
organizacji, struktury norm, wartości. W różnym stopniu wykazują
zainteresowanie wszystkimi dziedzinami, w których zmiany występują.
Rozległy przedmiot badań teorii zajmujących się analizą zmian wiąże się z
wielością interpretacji mechanizmów przeobrażeń w strukturach
społecznych, w kulturze, religii, polityce, w organizacjach, w życiu
gospodarczym. Teorie kładą akcent na różne czynniki wyjaśniające
fenomen zmiany, gdzie różne znaczenie przypisuje się takim czynnikom
jak migracje, wojny, podboje, osiągnięcia naukowe, ideologie,
tradycja,

kultura,

polityka,

sposób

organizacji,

stosunki

gospodarcze.

12

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Wśród teorii zajmujących się charakterystyką zmian społecznych
wyróżniamy między innymi te teorie, które badają zmiany społeczne
z punktu widzenia tego, czy prowadzą one do zintegrowania systemu,
do przezwyciężenia jego elementów dysfunkcjonalnych, czy do
burzenia istniejących struktur oraz powoływania nowych stosunków i
organizacji. Ten rodzaj badań polega na analizie zmian jako
czynników służących kontynuacji lub negacji przeszłości.
Ważnym nurtem w dyskusji socjologicznej o zmianach społecznych
jest nurt analizujący procesy kumulacji przeobrażeń wewnątrz
systemu i rolę tego procesu w wywoływaniu zmian zasadniczych.
Do tego nurtu poznawczego należą teorie ewolucji i równowagi.
Traktują one przeobrażenia wewnątrz systemu jak naturalne procesy
społeczne, służące dostosowaniu w granicach określonych struktur.

13

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Historia myśli socjologicznej odnotowuje permanentne dyskusje na temat
tego, jakie rozmiary przeobrażeń w pewnej strukturze, czy też jakie
typy przeobrażeń i w jakich strukturach, należy uważać za zmiany
znaczące, centralne a jakie za marginalne.
Jedną grupę teorii na temat genezy i mechanizmów zmian społecznych
stanowią te, które można zaliczyć do teorii konfliktu, upatrujących główną
przyczynę znaczących zmian społecznych w konfliktach społecznych. Teorie te
opierają się na założeniu, że do zmian w każdym społeczeństwie prowadzą
sprzeczności i konflikty; dają jednak różne odpowiedzi na pytanie, jakie typy
konfliktów wywołują najważniejsze zmiany w życiu społecznym.
Jedni teoretycy uważają, że najważniejsze zmiany w życiu społecznym
wywołane są konfliktami prowadzącymi do zmian w typach panowania.
Inni za najważniejsze zmiany społeczne uważają te, które zostały wywołane
rozwojem sił wytwórczych i przeobrażaniem stosunków własności.

14

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Teoria marksistowska podstawę konfliktów upatrywała w różnych
interesach wynikających z nierównego podziału między dwoma
najważniejszymi stronami konfliktu: posiadającymi i nieposiadającymi
środków produkcji.
Max Weber przedstawiał zmiany społeczne jako rezultat walki ludzi, grup
w celu przezwyciężenia oporu i urzeczywistnienia swych partykularnych
celów. Definiował władzę jako zdolność wpływania na innych, także
wbrew ich woli, aby spowodować określone zachowania, zasłynął jednak z
tego, że zwrócił uwagę na znaczenie religii jako czynnika sprzyjającego
zmianom ekonomicznym, organizacyjnym i hamującego te zmiany.
Według Dahrendorfa każde społeczeństwo podlega w każdym czasie
zmianie – zmiana społeczna jest jego zdaniem wszechobecna.
Jednocześnie w każdym społeczeństwie i w każdym czasie występują
społeczne konflikty, zaś zmiany społeczne są wynikiem wzajemnych
oddziaływań różnych elementów.

15

Zmiana społeczna jako przedmiot badań

socjologicznych

Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych
członków społeczeństwa wobec innych. Dahrendorf wyjaśnia genezę
konfliktów prowadzących do zasadniczych zmian społecznych walką
między różnymi grupami społecznymi o pozycję, władzę i zmianę
status quo. Efektem tej walki jest nowy typ zależności i panowania.
Te trzy teorie łączy zgoda, co do tego, że zmiana systemu panowania i
zmiana podmiotu panującego mogą wywoływać istotne zmiany
społeczne.
Inny typ determinizmu w wyjaśnieniach przyczyn zmian społecznych
akcentował znaczenie zmian technologicznych. Przykładami tego
typu analiz są teorie, które w swej nazwie wskazują na istotę
dokonujących

się

zmian.

Są

to

teorie

społeczeństwa

przemysłowego,

postindustrialnego,

technologicznego,

technotronicznego, ekspertów, trzeciej fali, informacyjnego.

16

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

W dyskusjach teoretycznych na temat zmian społecznych szczególne
miejsce zajmowały spory o kierunek zmian oraz ich wartościowanie w
kategoriach postępu i regresu. W rozwoju społeczeństw zdarza się, że
to, co uchodzi za regres, w dłuższym okresie może doprowadzić do postępu.
Badacze zmian społecznych w swych ocenach wartościujących zmiany jako
postęp lub regres, kierują się na ogół własnymi kryteriami poznawczymi.
Różne kryteria są stosowane do wartościowania zmian społecznych:
osiągnięcia gospodarcze, technologiczne, społeczne, emancypacyjne,
wskaźniki

dochodu

narodowego

na

głowę

ludności,

stopień

uprzemysłowienia, nowoczesność technologii, granice wolności, większe lub
mniejsze zróżnicowanie społeczne, mobilność, oświata, kultura i wiele
innych.
Kolejny problem to interpretacja znaczenia różnych przeobrażeń –
trudność przewidywania konsekwencji pewnych zdarzeń i faktów w
dłuższym okresie, rozpoznawania zmian ważnych i mało ważnych.

17

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

Analizując różne wyjaśnienia przyczyn zmian społecznych nie można
lekceważyć faktu, że czasami niezwykłe wydarzenia mogą powodować
dalej idące konsekwencje niż długo trwające procesy zmian
społecznych. Przykłady tego typu konsekwencji znane są w historii
społeczeństwa ludzkiego jako upadek gospodarczy, militarny,
polityczny – spowodowany kataklizmem, epidemią lub podbojem.
Te nadzwyczajne okoliczności, podobnie jak wybitne jednostki, mogą
powodować zmiany pozytywne lub negatywne z punktu widzenia losów
społeczeństwa, grup narodów i powinny być w związku z tym brane pod
uwagę w wyjaśnianiu przyczyn znaczących przeobrażeń społecznych.
Ostrożność w interpretacji znaczenia poszczególnych zmian związana
jest z faktem, że zmiany aktualnie opisane jako mało znaczące, mogą
mieć ogromne znaczenie dla przyszłości. Nie jest zatem bez znaczenia
fakt, czy przez naukę zostaną zauważone.

18

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

Analizując różne wyjaśnienia przyczyn zmian społecznych nie można
lekceważyć faktu, że czasami niezwykłe wydarzenia mogą powodować
dalej idące konsekwencje niż długo trwające procesy zmian
społecznych. Przykłady tego typu konsekwencji znane są w historii
społeczeństwa ludzkiego jako upadek gospodarczy, militarny,
polityczny – spowodowany kataklizmem, epidemią lub podbojem.
Te nadzwyczajne okoliczności, podobnie jak wybitne jednostki, mogą
powodować zmiany pozytywne lub negatywne z punktu widzenia losów
społeczeństwa, grup narodów i powinny być w związku z tym brane pod
uwagę w wyjaśnianiu przyczyn znaczących przeobrażeń społecznych.
Ostrożność w interpretacji znaczenia poszczególnych zmian związana
jest z faktem, że zmiany aktualnie opisane jako mało znaczące, mogą
mieć ogromne znaczenie dla przyszłości. Nie jest zatem bez znaczenia
fakt, czy przez naukę zostaną zauważone.

19

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

Istotne zróżnicowanie refleksji na temat zmian społecznych polega na
różnych założeniach co do charakteru tych zmian. Jedni teoretycy uważają,
że istotne zmiany społeczne mają charakter cykliczny, inni - że linearny.
Teorie ewolucji opisywały przeobrażenia społeczne jako proces
przechodzenia pewnych struktur lub społeczeństw od niższych stadiów
rozwoju do wyższych.
Comte zmiany widział jako następstwo stadiów: teologicznego,
metafizycznego i naukowego, jako przeobrażenia dominujących zasad
rządzących społeczną organizacją, pozwalające mówić o epoce
militarnej, prawnej i przemysłowej.
W przypadku Marksa była to analiza zmian w stosunkach ekonomicznych,
politycznych i społecznych, a także zmian w sferze świadomości,
prowadzących do zmian w formacji. W oparciu o te kategorie Marks
opisał mechanizm przechodzenia od formacji niewolniczej przez feudalną
do kapitalistycznej i komunizmu.

20

Spory o kierunek i znaczenie zmian

społecznych

Spencer widział ewolucję społeczną jako proces rozwoju od stanu
barbarzyństwa, społeczeństwa militarnego do społeczeństwa
industrialnego i pokojowego.
Cykliczne teorie zmiany społecznej charakteryzują się tym, że
analizują przebieg i przyczyny przechodzenia społeczeństw z jednej
fazy rozwoju do innej, ale także powrót do fazy wyjściowej.
Durkheim zmianę społeczną widział jako proces przechodzenia od
stadium preindustrialnego, z mechaniczną solidarnością jako zasadą
organizacji, do stadium industrialnego, związanego z wzrastającą
komplikacją stosunków i zależności, z ograniczoną zasadą
solidarności, z emancypacją i indysidualizmem. Zmiana to także
proces przechodzenia form niższych do wyższych, od prostych
do bardziej złożonych.

21

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Na pytanie jaki aspekt ludzkich zachowań należy uważać za społeczny, w
jakiej dziedzinie rzeczywistości społecznej należy lokować zmiany
społeczne, można uzyskać w socjologii różne odpowiedzi. Jedne teorie
akcentują procesy psychologiczne jako dynamizujące zachowania grup i
będące podstawą zmiany społeczeństwa, zaś inne – przeciwnie –
akcentują przeobrażenia w systemie społecznym.
Teorie związane z perspektywą psychologiczną identyfikowane są jako
takie, które analizują zmiany społeczne przez pryzmat osobowości,
traktują stosunki społeczne jako rezultat różnych instynktów, potrzeb
możliwości, motywacji i uczuć. Przeobrażenia są interpretowane w tych
teoriach jako rezultat przemian polegających na dopasowaniu się
człowieka do środowiska, w którym żyje.
Perspektywa

socjologiczno

-

psychologiczna

oznacza

zainteresowanie społecznymi przyczynami zmian w stosunkach między
ludźmi, we wzorach zachowań indywidualnych i zbiorowych.

22

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Socjologiczna perspektywa poznawcza odnosząca się do badania zmian
społecznych ujmuje system społeczny jako pewną całość w analizie zmian
rozmaitych typów interakcji i procesów, grup społecznych i stosunków
między nimi. W tej perspektywie bada się także pewne elementy systemu
społecznego, np. jego strukturę, organizację oraz wzajemne powiązania i
zależności, wzajemny wpływ na siebie różnych czynników.
Zmiany analizowane są w tej perspektywie poznawczej jako dotyczące
stosunków społecznych, wartości, norm i instytucji. Teorie socjologiczne w
zależności od punktu widzenia postrzegają społeczeństwo przez pryzmat
zmiany lub trwania.
Zdaniem współczesnych badaczy teorii zmiany społecznej charakterystyka
zmian wymaga pewnych hipotez dotyczących natury społeczeństwa, które
pozwalają je interpretować albo jako efekt działań ludzkich, które były
niezamierzone albo jako efekt działań celowo zorientowanych na
zmianę.

23

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Socjologiczna perpsktywa poznawcza odnosząca się do badania zmian
społecznych ujmuje system społeczny jako pewną całość w analizie zmian
rozmaitych typów interakcji i procesów, grup społecznych i stosunków
między nimi. W tej perspektywie bada się także pewne elementy systemu
społecznego, np. jego strukturę, organizację oraz wzajemne powiązania i
zależności, wzajemny wpływ na siebie różnych czynników.
Zmiany analizowane są w tej perspektywie poznawczej jako dotyczące
stosunków społecznych, wartości, norm i instytucji. Teorie socjologiczne w
zależności od punktu widzenia postrzegają społeczeństwo przez pryzmat
zmiany lub trwania.
Zdaniem współczesnych badaczy teorii zmiany społecznej charakterystyka
zmian wymaga pewnych hipotez dotyczących natury społeczeństwa, które
pozwalają je interpretować albo jako efekt działań ludzkich, które były
niezamierzone albo jako efekt działań celowo zorientowanych na
zmianę.

24

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Na pozór oczywiste twierdzenie, że społeczeństwo jest w każdym
okresie wynikiem urzeczywistnienia pewnych celów, że jego historia
jest manifestacją ludzkich działań, organizacji, instytucji i aktywności
różnych grup społecznych, posiada inną treść w zależności od teorii
socjologicznej, na której gruncie jest interpretowane.
Jedni socjologowie społeczeństwo opisują jako funkcjonalnie
zintegrowany system, inni zaś – jako efekt procesu socjalizacji i
działania mechanizmu kontroli społecznej.
Jedni widzą zmianę jako wynik różnicowania systemu –
funkcjonalnej specjalizacji części systemu i ponownej jego
integracji wraz z nowymi elementami, inni jako rezultat
konfliktów i sprzeczności.
Część teoretyków koncentruje się na analizie zmian w organizacji
systemu, inni na rozwoju społecznym.

25

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Uogólniając rozważania na temat różnych sposobów interpretacji
zmian społecznych ich teorie sprowadza się najczęściej do czterech
najważniejszych nurtów:



teorie ewolucji, które akcentują kumulatywny, adaptacyjny i

linearny charakter zmian;



teorie równowagi, które bazują na pojęciu homeostazy i

koncentrują swe badania na warunkach, których następstwem jest
stabilizacja



teorie konfliktu, które przyjmują, że zmiany dotykają wszystkich

dziedzin życia społecznego i koncentrują się na analizie czynników
powodujących tendencje destabilizacyjne



teorie cykliczne, które wychodzą z założenia, że społeczeństwa,

kultury i cywilizacje zanikają i powstają.

26

Perspektywy poznawcze zmian społecznych

Socjologiczne teorie zmian społecznych wyróżniają zmiany
wewnątrz systemu i zmiany samego systemu, zajmują się także
badaniem wskaźników zmian, za które uchodzą np. dobrobyt,
postęp, regres, innowacyjność, legitymizacja, równowaga, napięcia
społeczne, niezadowolenie itp.
Badają także tempo zmian oraz rozmiary zmian planowanych i
żywiołowych.
Teorie zmiany społecznej pozwalają nie tylko odnotować zmiany, jakie
dokonują się w społeczeństwie, pozwalają także takie zmiany
przewidywać. Zajmuje się tym jednak głównie futurologia.

27

Przyczyny zmian społecznych

Jednym z głównych problemów teorii zmiany społecznej jest wyjaśnienie
przyczyn zmian społecznych oraz mechanizmów, wyniku których powstaje
zmiana.
Przez przyczyny zmian społecznych rozumie się czynniki, które są
konieczne dla wywołania określonych skutków. Natomiast przez proces
zmiany rozumie się przejście od jednego specyficznego stanu do innego, od
jednych warunków do drugich.
O procesie zmiany decydują te czynniki, które zmianę wywołują i mają wpływ
na jej przebieg. Teorie socjologiczne usiłują te czynniki wyodrębnić i opisać,
starają się także scharakteryzować początek i koniec procesu zmian.
U postaw istotnych zmian społecznych leżą różne procesy
polegające na tworzeniu nowych struktur i systemów, pewne
zdarzenia wraz ze społecznymi reakcjami na nie, zachowania
utrwalające

lub

niszczące

istniejące

stosunki,

instytucje,

organizacje, normy, wartości i postawy.

28

Przyczyny zmian społecznych

Podczas gdy pojęcia zmiana, rozwój, ewolucja traktowane są w literaturze jako
wskazujące na formy zmian dokonujących się w określonym czasie, to pojęcie
proces uważane jest za kładące nacisk na różne manifestacje przebiegu zmian
w czasie. Pojęcie procesu zmiany obejmuje zdaniem teoretyków takie
problemy jak czynniki zmiany, kierunek zmiany, przebieg i formy
zmiany.
Procesami społecznymi są np. racjonalizacja organizacji życia społecznego,
rozwój nauki, tworzenie państwa, narodu, wzrost partycypacji, wprowadzanie
nowej technologii, akumulacja kapitału, konsumpcja masowa, eksplozja
ludności, urbanizacja, rozwój komunikacji, wzrost gospodarczy, deprywacja.
W ramach badania przyczyn zmian społecznych toczyły się dyskusje między
zwolennikami psychologicznych i socjologicznych teorii zmiany społecznej.
Spór dotyczył kwestii, jakie przeobrażenia są rezultatem realizacji określonych
celów, a jakie wynikiem nieznanych popędów i skłonności, kto jest kreatorem
działań prowadzących do zmian – indywidua czy siły społeczne.

29

Przyczyny zmian społecznych

Psychologiczne teorie zmiany społecznej jako ważną przyczynę
zmian traktują wolę, życzenie, popęd, lęk. Proces zmiany traktują
jako manifestację przeżyć, indywidualnych życzeń, motywacji, zamiarów
(np. konkurencja jako motyw działania).
Teorie psychologiczne coraz częściej zajmują się również zbiorowymi
działaniami nastawionymi na realizację określonych celów. Analiza
dynamiki zachowań zbiorowych uwzględniająca rolę ich społecznych
uwarunkowań świadczy o zbliżeniu analiz psychologicznych do
socjologicznych.
W ramach analizy przyczyn zmian społecznych przedmiotem badań
socjologicznych były także rozstrzygnięcia dotyczące roli
wybitnych

jednostek

i

elit

w

inicjowaniu

społecznych

przeobrażeń: koncepcja charyzmatycznego przywódcy, teoria krążenia
elit, żelazne prawo oligarchii, teoria politycznej klasy rządzącej.

30

Przyczyny zmian społecznych

Większość socjologicznych wyjaśnień zmiany da się uporządkować przy
pomocy kryterium sposobu postrzegania źródła zmiany; zmiana
spowodowana

wewnętrzną

dynamiką

struktur,

organizacji

społeczeństwa czy zmiana jako rezultat bodźców zewnętrznych. Jest
to kryterium, które teorie socjologiczne pozwala podzielić na wyjaśniające
zmianę przyczynami endogennymi i egzogennymi.
Inny podział teorii zmian można przedstawić opierając się na kryterium
wyjaśnień jednoprzyczynowych, przypisujących jednemu czynnikowi
wywoływanie znaczących zmian społecznych i wieloprzyczynowych,
wskazujących na wiele czynników zmian.
Przyczyny zmian brane pod uwagę w teoriach zmiany społecznej są
bardzo

zróżnicowane,

np.

innowacje

techniczne,

sprzeczności

ekonomiczne, interesy elit, wpływ innych wzorów kultury, konflikty,
interwencje zewnętrzne, osobowość, gospodarka, polityka, religia,
wychowanie, wykształcenie.

31

Teorie zmiany endogennej
Teorie zmiany egzogennej

32

Teorie zmiany endogennej

Teorie wyjaśniające zmiany przyczynami endogennymi opierają się na
założeniu, że siły napędowe tkwią w systemach społecznych lub ich
częściach.
Do tego typu teorii zaliczane są między innymi:



teorie konfliktu (o marksistowskim i niemarksistwoskim

rodowodzie)



klasyczne teorie ewolucji



cykliczne teorie zmian



neoewolucjonistyczne teorie społeczeństwa



teorie modernizacji

33

Teorie zmiany endogennej

– teorie konfliktu

Teorie konfliktu łączy pogląd, że zmiany społeczne są wynikiem
sprzeczności lub napięć wytworzonych przez pewne czynniki. Traktują
one konflikt jako trwały element życia społecznego niezależnie od
tego, gdzie widzą główne przyczyny konfliktów.
Przyczyny konfliktów, które prowadzą do społecznych przeobrażeń,
lokowane są przez przedstawicieli tej orientacji socjologicznej przede
wszystkim w strukturach, zasadach podporządkowania jednych
grup społecznych innym, w organizacji społeczeństw, które
kontrolują i decydują o możliwościach, dochodach, wpływie,
autorytecie poszczególnych jednostek i grup społecznych.
Teorie konfliktu analizują przyczyny zmian dokonujących się między
różnymi elementami struktury, a także rolę przymusu, panowania,
dominacji jako czynników blokujących zmiany.

34

Teorie zmiany endogennej

– marksistowska teoria

konfliktu

Charakterystyczną cechą tej teorii konfliktu jest szczególne znaczenie
przypisane rewolucji jako instrumentowi przeobrażeń społecznych.
Kierunek tych przeobrażeń teoria marksistowska opisała jako zmiany
pozwalające na rozwiązanie sprzeczności między potrzebami ludzi i
ograniczonymi możliwościami ich zaspokojenia, zmiany dające szansę
emancypacji we wszystkich dziedzinach życia społecznego.
Siły wytwórcze – kwalifikacje, technologie produkcji, organizacja pracy,
a także stosunki produkcji, sposób produkcji, ustrój polityczny
powinny służyć eliminacji ograniczeń sytuujących część społeczeństwa po
stronie upośledzonych.
Czynnikiem decydującym o miejscu w społeczeństwie są stosunki
produkcji, które wyznaczają typy klas społecznych, materialne
warunki życia, wpływ na politykę i interesy społeczne. Zmiana
materialnych warunków życia to warunek przeobrażeń w kulturze
i racjonalizacji życia społecznego.

35

Teorie zmiany endogennej

– marksistowska teoria

konfliktu

Przyczyny konfliktów społecznych wynikają z dwóch typów
sprzeczności:



Sprzeczności

wywołane

przyczynami

strukturalnymi,

wynikającymi z podziału pracy i produktu pracy, z braku możliwości
rozwoju sił wytwórczych, z powodu różnych interesów i alienacji
państwa, z powodu sprzeczności między bazą i nadbudową.



Sprzeczności wynikające z walk klasowych: z pojawienia się

świadomości klasowej, identyfikacji tych, którzy kontrolują środki
produkcji i posiadają władzę zawłaszczania produktu pracy i tych,
którzy władzy przywłaszczania i rozporządzania nie posiadają.
Tak scharakteryzowane stosunki produkcji i strony konfliktu to
podstawa do przewidywania żywiołowych zdarzeń, antagonizmów
wynikających z odmiennych interesów podstawowych klas społecznych.
Walka klas to podstawowa przyczyna przeobrażeń społecznych.

36

Teorie zmiany endogennej

– marksistowska teoria

konfliktu

Przebieg zmian społecznych to proces adaptacji, zaś konflikt stanowi
podstawową siłę sprawczą procesu zmian, która prowadzi zarówno
do permanentnych zmian stosunków wewnątrz systemu, jak
również do burzenia społecznej struktury i rozwoju nowego
modelu stosunków.
Główna teza tej teorii brzmi: konflikt strukturalny jako przyczyna
zmian społecznych jest wpisany w związki między bazą i
nadbudową oraz wynika z interesów klasowych. Strukturalne
sprzeczności uwidaczniają się w uspołecznionej produkcji i
prywatnym zawłaszczaniu.
Doświadczenia socjalizmu pokazały, że zmiany jakie ten system
wprowadził, polegały głównie na uspołecznieniu środków produkcji i
neutralizacji zasad rynku, a nie na rozwiązaniu problemu barier
strukturalnych dla rozwoju ekonomicznego czy eliminacji podstaw
konfliktów społecznych.

37

Teorie zmiany endogennej

– niemarksistowskie

teorie konfliktu

We współczesnych teoriach konflikt manifestuje się przede wszystkim
jako konkurencja, a nie konflikt interesów ekonomicznych i politycznych.
Dahrendorf traktuje własność i wynikające z niej potencjalne
panowanie jako szczególny, ale nie jedyny sposób legitymizacji
uprawnień do władzy.
Obszar jego zainteresowania stanowi konflikt między grupami
interesu, natomiast zmianę widzi jako rezultat konfliktu między
przeciwstawnymi interesami.
Przeciwieństwo interesów jest według niego przyczyną zmian w
społeczeństwie w procesie tworzenia rzeczywistości społecznej w
każdym okresie jej istnienia, zaś konflikt między interesami
grupowymi prowadzi do przeobrażeń w stosunkach panowania.
Przeciwieństwo interesów jest dla niego normą, dlatego społeczne
zachowania i interesy są zabezpieczane przez prawo.

38

Teorie zmiany endogennej

– niemarksistowskie

teorie konfliktu

Dla Cosera zmiana społeczna wynika z napięć, jest rezultatem
konkurowania o władzę, bogactwo i prestiż. Są to napięcia
między interesami tych, którzy poszukują udziału we władzy, statusie,
dochodach lub chcą ten udział powiększyć. Napięcia nie muszą
prowadzić do konfliktu, ponieważ mogą one dotyczyć zmian w
strukturze podziału.
O zaistnieniu lub niezaistnieniu konfliktu decyduje stopień
legitymizacji nierównego podziału praw i możliwości, uczucie wrogości
z powodu różnych możliwości jednostek i grup w społeczeństwie, co
może prowadzić do społecznego konfliktu między uprzywilejowanymi
a upośledzonymi, o ile rozwinie się świadomość deprywacji.
Konflikt prowadzi do nowej oceny stosunków społecznych
opartych na strukturze podziału, dlatego zmiana społeczna jaka jest
jego wynikiem na pewien czas stabilizuje stosunki społeczne.

39

Teorie zmiany endogennej

– teorie ewolucji

Klasyczne teorie ewolucji przyjęły założenie, że historia społeczeństwa
ludzkiego polega na przechodzeniu od prostych, słabo rozwiniętych
form życia społecznego do stadiów bardziej złożonych; od form
niezróżnicowanych do zróżnicowanych, realizujących wiele funkcji; od
zacofanych do rozwiniętych. Ewolucja w przypadku gatunku ludzkiego jest
kumulacją doświadczeń i umiejętności.
Tę tendencję w teorii rozwoju życia społecznego przedstawiano jako
odnoszącą się do instytucji, idei i stosunków. Większość ewolucjonistów
postrzega społeczeństwo na zasadzie analogii do organizmu. Ewolucjoniści
zakładali, że poszczególne etapy rozwoju są szczeblami uniwersalnego
procesu.
Teorie ewolucji przedstawiały proces przechodzenia społeczeństw od jednego
etapu do drugiego bez przekonujących wyjaśnień, jakie mechanizmy ten
proces wywołują i jakie czynniki decydują o dynamice społecznej. Stanowisko
ewolucjonistów charakteryzowało się przekonaniem o wszechobecności
zmiany.

40

Teorie zmiany endogennej

– teorie ewolucji

Charakterystyczną cechą ewolucjonizmu jest traktowanie społeczeństwa
jako podlegającego zmianom w wyniku oddziaływania na siebie
różnych jego elementów. Ewolucjoniści uważali, że istotne zmiany
społeczne dokonują się stopniowo, że do wyższych szczebli ewolucji
prowadzą szczeble pośrednie.
Wyjaśnienia ewolucjonistów dotyczące czynników zmian społecznych
można podzielić na cztery grupy akcentujące różne czynniki:



przebieg ewolucji, jej tempo i kierunek są związane z

właściwościami ludzkimi (immanentne skłonności, instynkt postępu)



poza naturą ludzką o przebiegu ewolucji decydują czynniki

zewnętrzne: środowisko przyrodnicze, które ma wpływ na
społeczeństwo i jednostkę



czynnikami znaczącymi w ewolucji społecznej jest również samo

społeczeństwo i stworzona przez nie kultura, a także sposoby
produkcji i sytuacja demograficzna.



czynnikiem sprawczym ewolucji jest konflikt i walka.

41

Teorie zmiany endogennej

– cykliczne teorie

zmiany

Teorie zmian cyklicznych wyjaśniają przebieg i przyczyny zmian
poszukując wyjaśnień powtarzalności pewnych procesów, takich jak
rozwój, regres, stagnacja, upadek – charakterystycznych dla losów
społeczeństw, kultur i cywilizacji.
Spregler uważał, że społeczeństwa , podobnie jak organizmy,
przechodzą etapy narodzin, dzieciństwa, młodości, dojrzałości, schyłku
i upadku; analizował w swoich pracach upadek wielu cywilizacji.
Według Toynbeego przebieg zasadniczych zmian o charakterze
globalnym sprowadza się do udzielania przez społeczeństwo
odpowiedzi na wyzwania ze strony środowiska.
Sorokin uważał, ze przyczyny zmian tkwią w czynnikach
immanentnych, w systemie społeczno kulturowym. Zmiany w systemie
dokonują się tak długo, określony typ świadomości kulturowej pozwala
na te zmiany.

42

Teorie zmiany endogennej

– neoewolucjonizm

Wyjaśnianie

przebiegu

i

przyczyn

zmian

społecznych

neoewolucjoniści uzależniają od rozpoznania i identyfikacji różnych
typów kultury, z którymi wiążą różne linie ewolucji.
Według neoewolucjonistów istotnym czynnikiem zmian społecznych
jest proces adaptacji, któremu przypisują ogromną rolę w modyfikacji
starych form i tworzeniu nowych, w urzeczywistnianiu ewolucyjnego
postępu. Neoewolucjoniści uważają, że postęp związany z adaptacją
dotyczy warunków przyrodniczych i kulturowych.
Neoewolucjoniści twierdzą, że każde stadium rozwoju, każdy element
kultury należy traktować jako maksimum możliwości danej grupy lub
społeczeństwa. Możliwości te mogą się jednak rozszerzyć w
przypadku kontaktu kulturowego , zwłaszcza wówczas, gdy przejęcie
dotyczy takich elementów kultury, które nie wywołują sprzeciwu.

43

Teorie zmiany egzogennej

Teorie zmiany egzogennej to teorie traktujące społeczeństwo jako
system stabilny i zintegrowany, który podlega zmianie na
skutek oddziaływania:



sił zewnętrznych (np. światowej polityki, wojen, głodu, kataklizmów

przyrody)



innych czynników, które są wprowadzane do systemu przez inne

społeczeństwa

(transfer

technologii,

polityczny,

kulturowy,

konsumpcyjny imperializm prowadzący do dyfuzji kulturowej).
Do teorii wyjaśniających zmiany czynnikami egzogennymi zaliczane są:



klasyczne teorie dyfuzji i kontaktów kulturowych



teorie upatrujące źródła przeobrażeń społecznych w kryzysach i

wydarzeniach



teorie równowagi

44

Teorie zmiany egzogennej

Do czynników powodujących zmiany egzogenne należy zaliczyć
przede wszystkim:



czynniki o charakterze przyrodniczym (klimat, powodzie, trzęsienia

ziemi)



migracje ludności



dyfuzję kulturową



zewnętrzne naciski polityczne wynikające ze stosunków

międzynarodowych



kontakty polityczne, ekonomiczne i kulturalne.

Znaczenie tych czynników uzasadniane było konsekwencjami
następstw, jakie mogą one spowodować, włącznie z istnieniem lub
unicestwieniem społeczeństw, zablokowaniem lub uniemożliwieniem
rozwoju.

45

Teorie zmiany egzogennej

Zmiany wywołane czynnikami egzogennymi opisywano jako bardzo
zróżnicowane:



asymilacja obcych wzorów



wartości



reformy społeczne i gospodarcze w oparciu o obce rozwiązania



zmiana instytucji.

Analizy dotyczące losów różnych społeczeństw i kultur , ich
wzajemnych kontaktów, przepływu informacji i ludzi skłoniły
socjologów do refleksji na temat roli tych czynników.
Szczególnie dużo miejsca poświęcono w socjologii roli dyfuzji kultur
oraz migracji jako przyczyn zmian społecznych.

46

47