EMOCJE PODSTAWOWE

EMOCJE PODSTAWOWE

EKSPRESJA EMOCJI

EKSPRESJA EMOCJI

1. Jak definiujemy: emocję (triada emocjonalna), ekspresję emocji,
emblemat.

2. Determinanty sygnałów ekspresji emocjonalnej - „efekty pchania” i
„efekty
ciągnięcia” Scherera.
3. Funkcje zachowania ekspresyjnego (sygnału) wg Bühlera. Na czym
polega komunikacyjna funkcja ekspresji emocji?

4. Czy u niemowląt szybciej pojawia się ekspresja emocji pozytywnych,
czy negatywnych? Czym można to uzasadnić?

5. Argumenty przemawiające za wrodzonym źródłem ekspresji emocji.

6. Kryteria wyróżniania emocji podstawowych.

7. Poglądy na temat źródeł emocji pochodnych.
8. Trafność dekodowania poszczególnych emocji na podstawie prób
głosu.
9. Dowody (z badań nad ekspresją mimiczną emocji) na nieciągły
(dyskretny) charakter emocji.

10. Cechy ekspresji mimicznej i wokalizacji poszczególnych emocji:
ZŁOŚCI, RADOŚCI, SMUTKU, ZDZIWIENIA, WSTRĘTU I STRACHU.



Ekspresja emocji to wszelkie sygnały

Ekspresja emocji to wszelkie sygnały

(zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i

(zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i

dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące

dźwięki) emitowane przez jednostkę, będące

dla kogo

dla kogo

ś

ś

innego wskazówką przeżywania

innego wskazówką przeżywania

przez tę osobę określonej emocji

przez tę osobę określonej emocji

(Doliński,

(Doliński,

2000).

2000).



Ekspresja emocji nie musi być intencjonalna.

Ekspresja emocji nie musi być intencjonalna.

W przypadku emocji spontanicznych sygnały

W przypadku emocji spontanicznych sygnały

te w większości pojawiają się całkowicie poza

te w większości pojawiają się całkowicie poza

kontrolą jednostki.

kontrolą jednostki.

Ewolucyjne podstawy

Ewolucyjne podstawy

ekspresji emocji

ekspresji emocji

Darwin (O wyrażaniu emocji u człowieka i zwierząt)

Teza

: Główne działania ekspresyjne, przejawiane

przez człowieka i zwierzęta niższe, są wrodzone
albo dziedziczne, to znaczy nie są u jednostki
zachowaniami wyuczonymi. Dowodem
wrodzonego charakteru wyrażania emocji jest
podobieństwo ich przejawów zarówno w obrębie
poszczególnych gatunków, jak i między nimi.
Wskazywał również, że w taki sam sposób
wyrażają emocje osoby niewidome od urodzenia
oraz bardzo małe dzieci, które nie mogły się tego
nauczyć przez naśladownictwo.

Adaptacyjna funkcja ekspresji

Adaptacyjna funkcja ekspresji

emocjonalnej

emocjonalnej

Ekspresja wyprzedza w czasie odmienne reakcje

Ekspresja wyprzedza w czasie odmienne reakcje

behawioralne (np. ucieczkę lub atak). Ekspresja ma nie tylko

behawioralne (np. ucieczkę lub atak). Ekspresja ma nie tylko

bezpośrednie znaczenie biologiczne, ale pełnią też funkcję

bezpośrednie znaczenie biologiczne, ale pełnią też funkcję

komunikacyjną. Początkowo ekspresja nie miała charakteru

komunikacyjną. Początkowo ekspresja nie miała charakteru

emocjonalnego. Były to tylko przystosowawcze odruchy

emocjonalnego. Były to tylko przystosowawcze odruchy

organizmu, optymalizujące jego działanie. Z czasem zaczęły

organizmu, optymalizujące jego działanie. Z czasem zaczęły

być społecznie rozpoznawalne. Inne osobniki nauczyły się

być społecznie rozpoznawalne. Inne osobniki nauczyły się

czerpać z tych sygnałów wiedzę o intencjach danego

czerpać z tych sygnałów wiedzę o intencjach danego

osobnika. Stąd odruchy stopniowo nabierały charakteru

osobnika. Stąd odruchy stopniowo nabierały charakteru

komunikacyjnego – przedjęzykowe formy sygnalizowania

komunikacyjnego – przedjęzykowe formy sygnalizowania

intencji (

intencji (

badanie Hansen i Hansen, 1988

badanie Hansen i Hansen, 1988

– twarz wśród

– twarz wśród

twarzy). A to stało się podstawą formowania więzi

twarzy). A to stało się podstawą formowania więzi

społecznych. Wtedy z kolei ekspresja przestała służyć

społecznych. Wtedy z kolei ekspresja przestała służyć

wyłącznie komunikacji, bo pozwalała wywołać analogiczną

wyłącznie komunikacji, bo pozwalała wywołać analogiczną

lub inną ekspresję u odbiorców (uśmiech na uśmiech, a więc

lub inną ekspresję u odbiorców (uśmiech na uśmiech, a więc

z komunikacji jednokierunkowej

z komunikacji jednokierunkowej

-

-

dwukierunkowa).

dwukierunkowa).

Rozwojowe aspekty ekspresji

emocji

W wieku trzech tygodni niemowlęta skupiają

wzrok na oczach patrzącego na nie dorosłego
człowieka. Niemowlaki chętniej spontanicznie
koncentrują swój wzrok na twarzy żywego
człowieka niż na twarzy manekina. Ludzka
twarz (lub nawet tylko jej schemat) budzi
większą uwagę małych dzieci niż inne bodźce
(konkurentem jest tylko oko byka).

Ekspresje różnych emocji pojawiają się w różnym czasie

rozwoju:

- w chwilę po urodzeniu – płacz noworodka, jako

zgeneralizowany wyraz negatywnego stanu

afektywnego,

- potem dość wcześnie - wstręt i obrzydzenie (ujawnia się,

gdy gorzki pokarm),

- 3-4 tygodnie – uśmiech,
- 3 mies. – uśmiech, gdy samo zmiany w otoczeniu, oraz

smutek i złość, gdy np. zabieramy zabawkę,

- 7 miesięcy – strach,
- około roku – nieśmiałość i wstyd. W tym też czasie dzieci

zaczynają wykorzystywać informacje o mimicznym

wyrazie innych ludzi do regulowania własnego

zachowania (poszukują wskazówek własnego

postępowania – np. badanie Walden i Ogan, 1988 –

przezroczysta podłoga – wyraz twarzy matki zachęca lub

zniechęca do wpełźnięcia).

MIMIKA

MIMIKA

Nie musimy świadomie i intencjonalnie uczyć się i

pamiętać wszystkich wzorców mięśniowych
wykorzystywanych do formowania wyrazów
mimicznych, a jak podaje Ekman (1980) u
człowieka jest ich ponad 7000.

Są dwie główne grupy mięśniowe odpowiedzialne

za formowanie mimicznej reakcji emocjonalnej:

• mięśnie jarzmowe większe – podlegają

stosunkowo dużej kontroli emocjonalnej
(ekspresja intencjonalna – drogi

piramidowe)

• mięśnie okrężne oka – są sterowane odruchowo i

bezwiednie (ekspresja spontaniczna – drogi
pozapiramidowe)

Uszkodzenie dróg piramidowych

[ekspresja intencjonalna] a

pozapiramidowe sprawne:

pacjent nie potrafi na zawołanie

uśmiechnąć się, ale śmieje się, gdy

ogląda śmieszny film.

Uszkodzenie dróg pozapiramidowych

[ekspresja odruchowa] a piramidowe

sprawne:

pacjent uśmiechnie się poproszony, ale

nie umie śmiać się spontanicznie.

Twarz jako szczególny obiekt spostrzegania
Proces automatyzacji nie ogranicza się wyłącznie do

ekspresji, odnosi się również do odczytywania
wyrazu mimicznego - obserwacje
neurobiologiczne:

-         mózg jest zaopatrzony w wyspecjalizowane

struktury odpowiedzialne wyłącznie za analizę
informacji o twarzy i jej wyrazie (mózgowy procesor
twarzy – bruzda skroniowa)

-         mózg analizuje twarz pod dwoma względami: czy

jest

znana (czy nowa) oraz jaką emocje wyraża.

Najwięcej wskazówek na temat strachu i smutku
dostarcza „obserwacja” oczu, na temat szczęścia i
wstrętu - ust, zdziwienia – czoła i brwi. Aby rozpoznać
złość mózg potrzebuje informacji o wszystkich
częściach twarzy (Boucher i Ekman, 1975)

Liczne dane kliniczne ofiar wylewów

wykazują, że analiza

wyrazu twarzy

zachodzi w prawej półkuli obok
obszarów

zajmujących się

rozpoznawaniem twarzy. Nie są to
jednak te same obszary, o czym świadczą
przypadki prozopagnozji, w której pacjenci
utracili umiejętność rozpoznawania, lecz
zachowali umiejętność o odczytania wyrazu
twarzy (Tranel, Damasio i Damasio, 1988).

PANTOMIMIKA

PANTOMIMIKA

Chociaż ekspresja mimiczna jest najważniejsza, to łatwiej

rozpoznać emocje, gdy weźmiemy pod uwagę także
inne źródła informacji.

Sylwetka w ekspresji emocji



wina i wstyd – kurczenie się całego ciała, spuszczenie
głowy,



strach – cofnięcie głowy i schowanie jej w ramionach,



smutek – opuszczone ramiona i zgarbienie się,



złość – zaciśnięcie pięści i wysunięcie głowy do przodu



zaskoczenie – cała sylwetka odchyla się do tyłu.

• Sposób mówienia jako ekspresja emocji
• Wzrost natężenia głosu w stanie wzbudzenia.

Ogólnie jednak tendencja do energetyzacji
organizmu w przypadku przeżywania emocji
związanych z koniecznością wykorzystania
jego zasobów do walki lub ucieczki (złość i
strach – mowa szybsza i głośniejsza) i do
oszczędzania zasobów wtedy, gdy
beznadziejna sytuacja czyni bezsensownym
ich zużywanie (smutek – mowa spowolniona i
cichsza).

Klasyczne badania nad rozpoznawaniem

ekspresji mimicznej (Ekman i Friesen, od
1971). Okazało się, że trafne odczytywanie
ekspresji emocji występuje nawet wówczas,
gdy osoby badane i osoby przedstawione na
zdjęciach pochodzą z zupełnie innych kultur.
Ekspresja twarzy Amerykanów była trafnie
rozpoznawana w Argentynie, Chile, Brazylii i
Japonii, ale, jak dalej się okazało, także w
niepiśmiennym plemieniu Fore z Nowej
Gwinei. Takie wyniki przemawiałyby za
kulturową uniwersalnością ekspresji emocji.



Z drugiej strony każda kultura zawiera zbiór
przepisów dotyczących tego, co wypada, a co
nie wypada robić w różnych sytuacjach. I tak
np.:



uśmiechać się gdy prezent, nie okazywać
znudzenia przy nieciekawej rozmowie, nie
złościć się przy starszych rangą. Dzieci się tego
uczą, a potem to już nawyk.



U Eskimosów naganne społecznie złoszczenie
się, za to u Arabów ma się złościć, bo zostanie
posądzony o brak honoru.



W kulturach kolektywistycznych typowe
reagowanie wstydem, a w indywidualistycznych
poczuciem winy (Triandis, 1994).

Ekspresja emocji pełni funkcję:
komunikowania innym naszych odczuć

Podstawowe wzorce ekspresji

emocjonalnej są nam

dane biologicznie

.

• Kultura wpływa na sposoby okazywania

emocji ustalając reguły społeczne
określające kiedy przejawiać pewne
emocje, i jaka jest społeczna stosowność
pewnych typów przejawów emocji u
danych kategorii ludzi w poszczególnych
sytuacjach.

CZY ISTNIEJĄ EMOCJE

CZY ISTNIEJĄ EMOCJE

PODSTAWOWE?

PODSTAWOWE?

*

Darwin

zakładał, że w ogólnej klasie emocji

wrodzonych są takie, których historia ewolucyjna jest
starsza niż innych. Zauważył, ze nasi odlegli przodkowie
wyrażali strach i wściekłość prawie tak samo jak my
dzisiaj. Natomiast cierpienie, spowodowane żalem, czy
niepokojem, umieszczał bliżej początków człowieka.
Pewna liczba współczesnych teoretyków kontynuuje
tradycję

Darwina

, kładąc nacisk na istnienie pewnego

zbioru podstawowych, wrodzonych emocji.

* Ale nawet wśród zwolenników biologicznie pierwotnych

emocji brak jest zgodności zarówno w zakresie
sporządzanych list takich emocji, jak i kryteriów ich
sporządzania.

Niektóre kryteria wyodrębnienia

Niektóre kryteria wyodrębnienia

emocji podstawowych

emocji podstawowych

Podstawowe
czyli uniwersalnie wyrażane i rozpoznawane

 

Tomkins (1962)

Emocje podstawowe to takie, które reprezentują

wrodzone, szablonowe reakcje, które
kontrolowane są przez „stałe” układy mózgu.
Lista (8): zdziwienie, zainteresowanie, radość,
wściekłość, strach , odraza, wstyd, udręka.

Ekman (1976)

 
-         emocje podstawowe to takie, które są doświadczane

i jednoznacznie rozpoznawane przez wszystkich ludzi :
uniwersalna ekspresja emocji.

-         Lista (6): zdziwienie, szczęście, złość, strach, wstręt,

smutek.

-         Pozostałe emocje to mieszanka emocji

podstawowych, a ich ekspresja pozostaje pod silnym
wpływem czynników kulturowych.

-         Każda emocja nie jest pojedynczym stanem, lecz

rodziną pokrewnych stanów afektywnych. Każda z
takich rodzin zawiera pewien temat (stanowiący rezultat
ewolucji) i wiele jego wariacji (stanowiących rezultaty
uczenia się). Wariacje to rezultat indywidualnych różnic
między emocjami i zróżnicowanie kontekstu pojawienia
się tych emocji.

Izard (1977)

 
-         emocje podstawowe to te, które mają

uniwersalną ekspresję twarzy powodującą
jednoznaczną odróżnialność od innych ekspresji
oraz specyficzny substrat neuronalny i
odróżnialną jakość subiektywną.

-         Lista (11): radość, smutek strach, złość,

zdziwienie, wstręt (Ekman) + wstyd, poczucie
winy, zaskoczenie, zainteresowanie i pogarda.

-         Emocje pochodne to kombinacja

podstawowych np. niepokój to Strach + dwie
dodatkowe emocje (wina, zainteresowanie,
wstyd, złość albo zmartwienie)

Podstawowe czyli

właściwe ludziom i

zwierzętom

Plutchik (1980)

Plutchik (1980)

-         emocje podstawowe to takie, które mogą być obserwowane

-         emocje podstawowe to takie, które mogą być obserwowane

na różnych poziomach filogenetycznych i które mają

na różnych poziomach filogenetycznych i które mają

adaptacyjne znaczenie dla walki jednostki i gatunku o

adaptacyjne znaczenie dla walki jednostki i gatunku o

przetrwanie.

przetrwanie.

-         Lista (8): radość, smutek, strach, złość, zaskoczenie,

-         Lista (8): radość, smutek, strach, złość, zaskoczenie,

oczekiwanie, wstręt, akceptacja. Nie należy zbytnio

oczekiwanie, wstręt, akceptacja. Nie należy zbytnio

przywiązywać się do tych terminów, gdyż wymienione emocje

przywiązywać się do tych terminów, gdyż wymienione emocje

można opisać w różnych językach: w języku behawioralnym

można opisać w różnych językach: w języku behawioralnym

(kategorie związane ze zbliżaniem się, oddalaniem lub

(kategorie związane ze zbliżaniem się, oddalaniem lub

trzymaniem dystansu do obiektu, np. strach to ucieczka, radość

trzymaniem dystansu do obiektu, np. strach to ucieczka, radość

to zaloty), w języku funkcjonalnym (kategorie obrazujące sens

to zaloty), w języku funkcjonalnym (kategorie obrazujące sens

lub celowość poszczególnych emocji, np. strach to ochrona, a

lub celowość poszczególnych emocji, np. strach to ochrona, a

radość reprodukcja), w języku subiektywnych odczuć (kategorie

radość reprodukcja), w języku subiektywnych odczuć (kategorie

wskazujące na intensywność odczuć, np. strach to przy

wskazujące na intensywność odczuć, np. strach to przy

większej intensywności przerażenie, a radość to ekstaza).

większej intensywności przerażenie, a radość to ekstaza).

Emocje podstawowe przedstawione są na kole,

analogicznie jak koło kolorów. Emocje odległe o

180 stopni tworzą pary przeciwstawne.

Podstawowe emocje mogą się mieszać i

stanowić emocje pochodne. Połączenie dwóch

spośród emocji podstawowych to diada.

Mieszanki składające się z dwóch sąsiadujących

ze sobą w kole emocji to diada pierwszego

rzędu, te na które składają się emocje

rozdzielone inną są diadami drugiego rzędu itd.

Im bardziej odległe są od siebie dwie

podstawowe emocje, tym mniej prawdopodobna

ich mieszanka. Jeśli jednak połączą się to bardzo

prawdopodobny jest konflikt między nimi.

Koło emocji wg

Koło emocji wg

Plutchika

Plutchika

K

• diady pierwszorzędne (np.

radość+akceptacja=życzliwość),

• diady drugorzędne (np. radość+strach=wina),

• diady trzeciorzędne (np. radość+ zdziwienie=zachwyt)

S

m

u

t

ek

O

d

ra

za

Zł

oś

ć

Anty

cypa

cja

R

ad

oś

ć

A

k

ce

p

ta

cj

a

Stra

ch

Zdzi

wien

ie

Podstawowe czyli

Podstawowe czyli

prototypowe

prototypowe

Fehr i Russell (1984)

-         Emocje podstawowe to najbardziej typowe

(prototyp – najlepszy egzemplarz kategorii).

-         Emocje najbardziej typowe powinny być

wymieniane najszybciej i najczęściej.

-         Najczęściej przychodziły ludziom na myśl: miłość,

strach, złość, smutek, szczęście (ale rzadko wstręt).

 
Fehr i Russell (1984) poprosili kanadyjskich

studentów o uszeregowanie pojęć dotyczących emocji
na podstawie tego jak dobrze reprezentują one tę
kategorię. A Ortony i Turner (1990) 14 wybitnych
psychologów o podanie listy emocji podstawowych.

Lista oparta na Lista psychologów
zdrowym rozsądku
____________________________________________
Szczęście

Strach

Gniew

Gniew

Smutek

Odraza

Miłość

Smutek

Strach

Radość

Nienawiść

Zdziwienie

Radość

Wściekłość

Podekscytowanie

Miłość

Niepokój

Szczęście

Depresja

Zainteresowanie

Przeciwnicy emocji

podstawowych

* Koncepcje biologicznie pierwotnych

emocji kwestionowane przez
kognitywne teorie emocji (emocje są
tworami psychologicznymi a nie
biologicznymi) i teorie społeczno -
konstruktywistyczne (emocje są
wytworem społeczeństwa, nie biologii).

* Kognitywiści Ortony i Turner

•

Pytanie

Pytanie

: dlaczego jeśli emocje podstawowe

: dlaczego jeśli emocje podstawowe

są rzeczywiście podstawowe nie ma zgody

są rzeczywiście podstawowe nie ma zgody

wśród badaczy, które to są (np.

wśród badaczy, które to są (np.

zainteresowanie i pożądanie traktowane

zainteresowanie i pożądanie traktowane

przez jednych jako podstawowe wg innych

przez jednych jako podstawowe wg innych

nie są w ogóle emocjami).

nie są w ogóle emocjami).

•

Hipoteza:

Hipoteza:

zamiast podstawowych emocji

zamiast podstawowych emocji

mogą istnieć podstawowe, nawet

mogą istnieć podstawowe, nawet

wrodzone, składniki reakcji,

wrodzone, składniki reakcji,

wykorzystywane przy wyrażaniu emocji,

wykorzystywane przy wyrażaniu emocji,

ale również w innych, nieemocjonalnych

ale również w innych, nieemocjonalnych

sytuacjach (np. drżenie może być

sytuacjach (np. drżenie może być

wywołane zimnem i strachem, płacz ze

wywołane zimnem i strachem, płacz ze

szczęścia i smutku, uniesienie brwi w

szczęścia i smutku, uniesienie brwi w

gniewie, ale i przy wzmożonej uwadze).

gniewie, ale i przy wzmożonej uwadze).

Według Ortonego i Turnera na emocje składają

się wyższe procesy kognitywne (oceny).

Ponieważ pewne oceny pojawiają się często, to

łatwo i wiarygodnie nazywamy je w większości

języków precyzyjnymi terminami, co sprawia,

że jawią się one jako podstawowe (uniwersalne)

* Zdaniem LeDoux (2000) autorzy powyżsi

odnieśli się zbyt surowo do emocji

podstawowych, gdyż:

-         różnice w listach różnych teoretyków mogą

być wywołane różnicą użytych słów a nie

emocji (np. radość i szczęście)

-         jeśli uwzględnimy to co wyżej, to listy

emocji podstawowych nie różnią się bardzo

-         Przynajmniej co do niektórych emocji

istnieją mocne dowody na rzecz tezy o ich

wrodzonym, biologicznym charakterze.

Podsumowanie kwestii emocji podstawowych

Podsumowanie kwestii emocji podstawowych

za

za

LeDoux (2000):

LeDoux (2000):

„

„

W pewnym sensie lista konkretnych

W pewnym sensie lista konkretnych

zachowań przystosowawczych,

zachowań przystosowawczych,

które mają zasadnicze znaczenie dla

które mają zasadnicze znaczenie dla

przetrwania, byłaby w istocie rzeczy listą

przetrwania, byłaby w istocie rzeczy listą

emocji podstawowych. Sądzę, że wyjście od

emocji podstawowych. Sądzę, że wyjście od

uniwersalnych funkcji behawioralnych jest

uniwersalnych funkcji behawioralnych jest

lepszym sposobem dojścia do listy emocji

lepszym sposobem dojścia do listy emocji

podstawowych niż tych, na ogół używanych,

podstawowych niż tych, na ogół używanych,

które opierają się na analizie wyrazu twarzy,

które opierają się na analizie wyrazu twarzy,

odnoszących się do emocji słów w różnych

odnoszących się do emocji słów w różnych

językach czy świadomej introspekcji” (s.146).

językach czy świadomej introspekcji” (s.146).

Mięśnie twarzy zaangażowane w ekspresję

emocji (Duchenne określił 100 mięśni

mimicznych – 1862)

Duchenne

(stymulacja mięśnia jarzmowego)

uśmiech społeczny vs prawdziwy

Prawdziwy

uśmiech

‘Duchenne’a

Uśmiech

fałszywy

Uśmiech

fałszywy

Paul Ekman

poligraf

morderc

morderc

a

a

Ryzyko Brokawa

Ryzyko Brokawa

Błąd Otella

Błąd Otella