SYSTEMY WARTOŚCI W

NAUCE

Opracowała:

Barbara Głasek

Nauka jest nasycona

wartościami,

bowiem aktywność

poznawcza

zakłada akceptację

określonego

zbioru wartości

narzucających

swoistą strukturę celów i

sposobów działania oraz

dostarczających

kryteriów oceny tworzonej

wiedzy.

W filozofii pozytywistycznej

rozpowszechniony był pogląd o

aksjologicznej neutralności nauki czyli

o jej braku związku z wartościami

/rozdzielenie poznania i

wartościowania/.

Jeśli poznanie i wartościowanie są ze

sobą związane /tzn. w poznaniu

występują wartościowania i

wartościowanie zawiera elementy

poznawcze/ oraz jeśli uwzględni się

społeczno-kulturowy wymiar istnienia

wartości to problem wartości w nauce

powinien być odpowiednio

wyeksponowany.

AKSJOLOGIA
W szerokim znaczeniu — ogólna teoria wartości,
nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania
ogólnoteoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące
się z etycznych koncepcji dobra. Zajmuje się analizą
natury wartości a więc zagadnieniem, czym jest wartość,
jaki jest jej charakter oraz źródła i mechanizmy jej
powstawania
W węższym znaczeniu — szczegółowa teoria wartości,
wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin nauk,
dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju

AKSJOLOGIA
W szerokim znaczeniu — ogólna teoria wartości,
nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania
ogólnoteoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące
się z etycznych koncepcji dobra. Zajmuje się analizą
natury wartości a więc zagadnieniem, czym jest wartość,
jaki jest jej charakter oraz źródła i mechanizmy jej
powstawania
W węższym znaczeniu — szczegółowa teoria wartości,
wchodząca w skład poszczególnych dyscyplin nauk,
dziedzina rozważań nad wartościami określonego rodzaju

Dokonywanie ocen tworzonej w nauce

Dokonywanie ocen tworzonej w nauce

wiedzy jest sprawą codziennej praktyki

wiedzy jest sprawą codziennej praktyki

nauki. Podstaw

nauki. Podstaw

ą

ą

ocen s

ocen s

ą

ą

kryteria opieraj

kryteria opieraj

ą

ą

ce

ce

si

si

ę

ę

na okre

na okre

ś

ś

lonych normach, warto

lonych normach, warto

ś

ś

ciach

ciach

wpływających na cele. Aby człowiek

wpływających na cele. Aby człowiek

podejmował jakieś działania mające

podejmował jakieś działania mające

zrealizować podstawowe cele nie

zrealizować podstawowe cele nie

znajdujące się w sytuacji przymusowej, to

znajdujące się w sytuacji przymusowej, to

albo same działania, albo /i/ ich rezultaty

albo same działania, albo /i/ ich rezultaty

musza być oceniane pozytywnie czyli

musza być oceniane pozytywnie czyli

stanowić określoną wartość.

stanowić określoną wartość.

Wartości można podzielić
na:

b) instrumentalne

a) autonomiczne
/autoteliczne/

wartości oraz określone przez
nie cele mają dla nas wartość
same w sobie, są cenione bez
względu na inne wartości

wartości oraz określone przez
nie cele mają dla nas wartość
same w sobie, są cenione bez
względu na inne wartości

działanie bądź jego wytwór jest
środkiem do realizacji jakiegoś
innego celu czy też innej
wartości

działanie bądź jego wytwór jest
środkiem do realizacji jakiegoś
innego celu czy też innej
wartości

1. POZNAWCZE I

INSTRUMENTALNE

WARTOŚCI W NAUCE

Podstawowe znaczenie w złożonym systemie nauki mają wartości

poznawcze. Określają one naczelne cele wielu podejmowanych
badań oraz wpływają na wykształcenie zabezpieczających ich
realizację metod i technik badawczych.
Autonomizacja wartości poznawczych znajduje wyraz w istnieniu
wewnętrznych, naukowych kryteriów, będących jedną z podstaw
oceny tworzonej wiedzy.

Poza wartościami poznawczymi w nauce
występują różnorakie wartości
pozapoznawcze – stanowią jednak składnik
struktury aksjologicznej nauki.

Rozwój szerszych układów społecznego

otoczenia nauki pociąga za sobą
przenikanie dominujących w nich
wartości do nauki. Wyjaśnienie więc
występujących w nauce wartości
wymaga wykroczenia poza naukę i
dotarcia do jej społecznego otoczenia
oraz filozoficzno-kulturowych podstaw.

Wartości

poznawcze

początkowo

były

identyfikowane z prawdą.
Obecnie, prawda to jedna z naczelnych
wartości, choć kategoria wartości poznawczych
ma teraz zarówno:

szerszy zasięg

węższy zasięg

poza

prawdą

obejmuje

również inne wartości

wyeksponowana rola
wartości
instrumentalnych

W filozofii greckiej rozpowszechniony był pogląd o

najwyższej wartości poznania dla samego poznania

/zorientowanego na prawdę/. Natomiast we

współczesnych instrumentalnych koncepcjach nauki

absolutyzuje się wartości instrumentalne.

Większość naukowców rozumie prawdę w sensie

klasycznym tj. jako zgodność zdań /sądów/ z

rzeczywistością. Jednak tak rozumiana

prawdziwość nie może być zasadnie odniesiona

do wszystkich nauk np.: wyjątkiem jest

koherencyjne rozumienie prawdziwości w

matematyce.

Uznanie prawdy jako podstawowej wartości
poznawczej powoduje powstanie problemu
dostrzegania i oceny różnego typu prawd.
Możemy więc wyróżnić prawdy:

- na poziomie empirycznym

- na poziomie teoretycznym

- zasadniczo nowe, podważające wcześniej
akceptowane przekonania

- konkretyzujące uznawane już koncepcje

Sposób oceny przez naukowca różnych
rodzajów prawd zależy od jego stosunku do
istniejącej wiedzy i charakteru jego
koncepcji.

Podobnie ceniąc prawdę mogą oni różnić się w ocenie
poszczególnych odkryć i prac. Zatem tym samym
twierdzeniom /i pracom/ może być przypisana różna
doniosłość poznawcza.

Przypisując większą wartość
poznawczą twierdzeniom o wyższej
zawartości informacyjnej /tj.
twierdzeniom o większym stopniu
ścisłości i ogólności na bazie
wcześniejszego uznania wartości
prawdy/ otrzymujemy dodatkowe
kryterium oceny wiedzy pozwalające
na selekcję uzasadnionych
twierdzeń, które charakteryzuje
większa zawartość informacyjna.

Twierdzenia prawdziwe
/twierdzenia uzasadnione/
mogą różnić się zawartością
informacyjną. Prawdziwe więc
mogą być twierdzenia zarówno
o różnym stopniu ogólności jak
i o różnym stopniu ścisłości.

Wartościowane cechy wiedzy /w pojęciu

zawartości informacyjnej/ min.: ścisłość i

ogólność mogą być ze sobą skorelowane

dodatnio jedynie w określonych granicach.

Dalszy wzrost jednej z nich może bowiem

pociągnąć za sobą zmniejszenie drugiej, a

więc dalszy wzrost ogólności staje się

możliwy kosztem malejącej ścisłości i

odwrotnie.

Sama ścisłość i ogólność twierdzeń nie
musi prowadzić bezpośrednio do wzrostu
zawartości informacyjnej.

Istotnym wyznacznikiem zawartości
informacyjnej, a zarówno wartości
poznawczych wiedzy jest jej głębokość.

Z wartościami poznawczymi związane są
wartości heurystyczne

HEURYSTYKA

Umiejętność wykrywania
nowych faktów i związków między
faktami, zwłaszcza czynność
formułowania hipotez prowadząca
do poznania nowych prawd
naukowych

HEURYSTYKA

Umiejętność wykrywania
nowych faktów i związków między
faktami, zwłaszcza czynność
formułowania hipotez prowadząca
do poznania nowych prawd
naukowych

Wartości heurystyczne
odnoszone są głównie do
wiedzy teoretycznej i
znajdują w niej wyraz w
postaci wartości takiej jak
owocowość /płodność/. Nie
pozostają też w
bezpośrednim związku z
prawdziwością.

Podstawą wartości
heurystycznych jest
uznanie cenności
nowej wiedzy.Trudno
jednak określić samą
wartość jaką jest
nowość.

Wg. Tatarkiewicza
nowość podlega
stopniowaniu, „ale nie
ma miary skali,
aparatury do mierzenia
nowości, jak termometr
mierzy stopnie
temperatury”.

W naukach dominują wartości poznawcze z

wyjątkiem takich dyscyplin jak: medycyna,

nauki rolnicze i techniczne, gdzie naczelne

wartości mają charakter pozapoznawczy.

Celem w tych dyscyplinach jest stworzenie

nowej wiedzy, ale pierwszy plan zajmuje

wiedza o wartościach instrumentalnych

/związana z metodami i projektami systemów

rzeczywistości/.

Równoczesne usytuowanie wartości

poznawczych i instrumentalnych to

podejście do nauki jako systemu
całościowego. Jednak w różnych

dziedzinach dominujące znaczenie może

mieć jeden z rodzajów wartości.

PRZYKŁAD: U naukowców zatrudnionych
na uniwersytecie

dominują wartości

poznawcze, natomiast u

naukowców

związanych z przemysłem -
wartości instrumentalne.

1.2. Zagadnienia prawdziwości

wiedzy teoretycznej w różnych

filozoficznych koncepcjach nauki.

Czy można mówić o prawdziwości

wiedzy

teoretycznej

skoro

prawdziwość

to

zgodność

poznania z rzeczywistością?

Spór o wartość poznawczą teorii
naukowych dotyczy nauk empirycznych,
nie odnosi się bezpośrednio do nauk
dedukcyjnych i praktycznych.

W nich tworzy się teorie optymalizacyjne,
które w odróżnieniu do teorii
rekonstrukcyjnych /tworzące modele
odzwierciedlające rzeczywistość badaną/
formułują modele przekształcenia
rzeczywistości w oparciu o przyjęte
systemy wartości.

Teoria naukowa jest systemem

twierdzeń, które wyjaśniają poznane
fakty, zależności, jednocześnie poza
nie wykraczają. W naukach
empirycznych związana jest ona z
doświadczeniem, choć wiedza
teoretyczna posiada swoisty
charakter, częściowo niezależny od
poznania empirycznego.

Źródłem rozważań nad statusem poznawczym wiedzy
naukowej był rozwój wewnętrzny nauki
znajdujący wyraz w rozbudowie wiedzy
teoretycznej oraz zmianach jej charakteru.

Wraz z rozwojem wiedzy
naukowej następuje oddalenie
treści wiedzy teoretycznej
/wzrasta stopień abstrakcyjności
pojęć/ od formy ujmowania
świata w ramach codziennego,
zmysłowego doświadczenia.

A) Realistyczna koncepcja statutu

poznawczego teorii naukowych

B) Status poznawczy teorii

naukowych w opisowej
koncepcji nauki

C) Interpretacja teorii w

instrumentalistycznej koncepcji
nauki

Koncepcje nauki z punktu widzenia ich
stosunku do podstawowej
wartości poznawczej jaką jest prawda:

A) Realistyczna koncepcja statutu

poznawczego teorii naukowych



Teorie naukowe posiadają głębokie wartości poznawcze, są środkiem wyrażania wiedzy o istotnych celach i relacjach
badanych obiektów. Można je oceniać z punktu widzenia ich prawdziwości

.



Poznanie teoretyczne jest formą odzwierciedlenia rzeczywistości, choć nie wszystkie cechy i powiązania są uwzględnione.



Wiedza empiryczna jest równie prawdziwym opisem świata, jak wiedza teoretyczna - jednak żadna z nich nie odzwierciedla
całości rzeczywistości, każda dociera do innego jej poziomu.



Przypisując teoriom prawdziwość, nie traktujemy jej jako prawdy absolutnej - całkowitej i niepodważalnej. Podobnie jak
inne elementy wartości poznawczych, jest ona stopniowana, a zatem może w różnym stopniu przysługiwać teoriom.

B) Status poznawczy teorii naukowych w

opisowej koncepcji nauki



Koncepcja odrzucająca możliwość prawdziwościowej oceny wiedzy teoretycznej.



Teorie naukowe nie wnoszą nowych informacji o badanych obiektach, nie
odkrywają niczego.



Teorie naukowe nie mogą wykroczyć poza wiedzę empiryczną i są tylko formą
wyrażenia tej wiedzy. Konieczne jest, aby teoria miała konsekwencje empiryczne, w
przeciwnym wypadku nie można byłoby jej potwierdzić czy obalić; empiryczne
uzasadnienie teorii byłoby więc niemożliwe.

C) Interpretacja teorii w

instrumentalistycznej koncepcji nauki



Teorie naukowe nie mogą być kwalifikowane jako prawdziwe lub
fałszywe, ponieważ nie są zdaniami oznajmującym, ale regułami,
narzędziami, instrumentami. Pozwalają one na uporządkowanie
doświadczenia, wprowadzenie twierdzeń przewidywania itd.



Podstawą ocen teorii jest ich skuteczność i użyteczność.



Instrumentalizm nawiązuje do funkcji rzeczywiście przez teorie
naukowe pełnionych, ale zamiast je wyjaśniać-utożsamia znaczenie
teorii z ich funkcjami w ludzkim działaniu, eliminując możliwość
poznawczego odniesienia teorii do rzeczywistości.



Pragmatyzm jest koncepcją uzasadniającą powyższą teorię: pojęcia
i teorie to metody działania /ich treść może być zredukowana do
czynności/.



Instrumentalistyczna koncepcja teorii zaczęła być uznawana w
sytuacji zarówno rozwoju wiedzy teoretycznej jak i wzrostu
praktycznych zastosowań nauki.

2.FILOZOFICZNE I SOCJOLOGICZNE

POZIOMY OCENY

Modele filozoficznej oceny wiedzy i metod

naukowych mają charakter idealizacyjny. Dotyczą
one

głównie

logiczno-epistemologicznych

i

metodologicznych charakterystyk wiedzy. Często
nie

uwzględniają

specyfiki

poszczególnych

dyscyplin, typów nauk oraz rodzajów badań.
Uwzględniają jedynie rolę badawczą i abstrahują
od innych ról naukowca oraz jego pozanaukowych
wartości.

Merton podkreśla, że pozytywna ocena
wartościowych osiągnięć poznawczych
stanowi ważny społeczny mechanizm
uprawomocnienia się wyniku. Dla postępu
nauki nie wystarcza samo tworzenie
wiedzy, ponieważ „innowacje musza być
efektywnie zakomunikowane innym...dla
rozwoju nauki liczy się tylko praca
efektywnie dostrzeżona i użyta przez
innych naukowców”

2.FILOZOFICZNE I SOCJOLOGICZNE

POZIOMY OCENY

Podejście

socjologiczne

umożliwia

wyszczególnianie i analizę różnorodnych ról
spełnionych przez naukowca.

Merton wymienia cztery role naukowca:
badacza /eksperymentator, teoretyk/
nauczyciela, administratora, i
"odźwiernego" /recenzenci, wydawcy/. Ta
czwarta z ról ma podstawowe znaczenie
dla systemu oceny.

2.FILOZOFICZNE I SOCJOLOGICZNE

POZIOMY OCENY

Na poziomie filozoficznym podstawową jednostką,

będącą przedmiotem oceny, jest teoria naukowa rozumiana
jako strukturalno-funkcjonalny system twierdzeń.
Na poziomie socjologicznym podstawowymi
jednostkami

oceny

są

rezultaty

pracy

badawczej

naukowców, znajdujące wyraz w publikowanych pracach
lub innowacjach.

2.FILOZOFICZNE I SOCJOLOGICZNE

POZIOMY OCENY

Systemy oceniania w nauce zależą od:

A) Rodzaju dyscyplin

B) Poziomu rozwoju dyscyplin

C) Różnego stopnia ścisłości a przed wszystkim od
zróżnicowania treściowego
D) Pozycji autora

E) Przyjętej strategii
oceny

F)

Typów prowadzonych

badań

G) Czynników psychologicznych związanych z
osobowością

3.AKSJOLOGICZNE UWARUNKOWANIA

POSTĘPOWANIA

BADAWCZEGO

Wzorzec postępowania badawczego uzależniony jest od
przyjętego wzorca wiedzy. Idealny model wiedzy zawiera
cechy, które wiedza powinna posiadać, a zatem określony
stopień realizacji tych wyróżnionych jej cech staje się
koniecznym warunkiem uznania wartości tworzonej wiedzy.

Wzorce postępowania badawczego mogą być oceniane
z punktu widzenia kryteriów prakseologicznych,
uwzględniających w pierwszym rzędzie sprawność i
skuteczność działań, a tylko częściowo-wartości
moralnych.Akceptacja określonych norm moralnych
może być traktowana jako warunek realizacji
podstawowych dla nauki wartości poznawczych.

W takich sytuacjach, w których realizacja cenionego
celu poznawczego miałaby się łączyć z
pogwałceniem wartości związanych np.: z życiem i
zdrowiem człowieka, uważamy za słuszne cenić
wyżej wartości moralne

.

wiedzę o
fizjologicznym
charakterze

Dotyczy określonych
przedmiotów dyscyplin
naukowych i obejmuje
zarówno wiedzę
teoretyczną, jak
empiryczną. Im więcej
wiedzy przedmiotowej
badacz akceptuje,
zmniejszając zakres swojej
niewiedzy, w tym większym
stopniu jego działania mogą
wydawać się racjonalne.

Dotyczy określonych
przedmiotów dyscyplin
naukowych i obejmuje
zarówno wiedzę
teoretyczną, jak
empiryczną. Im więcej
wiedzy przedmiotowej
badacz akceptuje,
zmniejszając zakres swojej
niewiedzy, w tym większym
stopniu jego działania mogą
wydawać się racjonalne.

4. AKSJOLOGICZNY SENS RACJONALNOŚCI

W NAUCE

Pojęcie racjonalności związane jest z charakterystyką i oceną ludzkiej działalności. O racjonalności ludzkich działań
decyduje:
A) wiedza podmiotu /o rzeczywistości i możliwych działaniach/
B) uznawany system wartości /w zależność od przyjmowanych wartości te same działania mogą być uważane jako
racjonalne, irracjonalne lub nieracjonalne/.

Ad A) Wyróżniamy następujące postacie wiedzy
dotyczącej rzeczywistości:

wiedzę
przedmiotową

Związaną z ogólną koncepcją
świata, która stanowi istotne
założenie

racjonalności.

Problemy badawcze sprzeczne z
przyjmowaną koncepcją świata
będą uznawane za irracjonalne,
ale wraz z jej zmianą zmieniać się
będzie

określenie

tego

co

racjonalne i irracjonalne.

Związaną z ogólną koncepcją
świata, która stanowi istotne
założenie

racjonalności.

Problemy badawcze sprzeczne z
przyjmowaną koncepcją świata
będą uznawane za irracjonalne,
ale wraz z jej zmianą zmieniać się
będzie

określenie

tego

co

racjonalne i irracjonalne.

wiedzę
metodologiczną

4. AKSJOLOGICZNY SENS RACJONALNOŚCI

W NAUCE

Pojęcie racjonalności związane jest z charakterystyką i ocena ludzkiej działalności. O racjonalności ludzkich działań
decyduje:
A) wiedza podmiotu /o rzeczywistości i możliwych działaniach/
B) uznawany system wartości /w zależność od przyjmowanych wartości te same działania mogą być uważane jako
racjonalne, irracjonalne lub nieracjonalne/.

Ad A) W ramach wiedzy dotyczącej działania
badawczego uwzględniamy:

wiedzę o
kontekście
odkrycia

Dotyczy

głównie

form

uzasadniania wiedzy, ułatwia
badania, wpływa na ocenę
odkryć, ale nie jest w stanie
zagwarantować

ich

dokonania.

Dotyczy

głównie

form

uzasadniania wiedzy, ułatwia
badania, wpływa na ocenę
odkryć, ale nie jest w stanie
zagwarantować

ich

dokonania.

Jest to wiedza o uwarunkowaniach
procesu twórczego i metodach
heurystycznych. Wiedza ta może
jedynie

zwiększyć

prawdopodobieństwo osiągnięcia
sukcesu. Praca twórcza zawsze
związana jest z ryzykiem..

Jest to wiedza o uwarunkowaniach
procesu twórczego i metodach
heurystycznych. Wiedza ta może
jedynie

zwiększyć

prawdopodobieństwo osiągnięcia
sukcesu. Praca twórcza zawsze
związana jest z ryzykiem.

.

Niewystarczalność posiadanej wiedzy w
procesie twórczym jest rekompensowana
wzrostem roli uznawanych wartości.

Im mniejsze znaczenie instrumentalne
wiedzy tym większe ryzyko
niezrealizowania celów.
Działalność twórcza i wartości, które
dzięki niej muszą być
urzeczywistnione, muszą być dla
człowieka cenne. Formą wzrostu
znaczenia wartości jest nadanie im
postaci ideałów. Odkrywanie
ograniczeń racjonalności nauki, a
niekiedy obecność elementów
irracjonalnych, nie może być
podstawą zakwestionowania
aksjologicznego sensu racjonalności.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ