ROMANTYZM

Historyzm

Pierwotność

Historyzm
- zdobycz myślowa romantyzmu



„Świat zmieniał się w przeszłości
i zmienia się nadal”



Zainteresowanie etymologią języka w
Danii i Niemczech



Powstaje
naukowe językoznawstwo
historyczno-porównawcze
(zrekonstruowanie języka
indoeuropejskiego)

Jedność duchowa
rzeczywistości

Spirytualizm



Panowało przekonanie o zasadniczej
wewnętrznej jednolitości, spoistości
świata, tożsamości natury i umysłu
ludzkiego (Schelling)



Poszukiwanie prawdy drogą czysto

spekulatywnych dociekań



Odnajdywanie we własnym

umyśle idei przenikających świat

materialny

Humboldt - pogląd na język



„Wewnętrzna forma języka” jest

specyficzna dla każdego języka,

bo wyraża i kształtuje „ducha narodu”



Gramatyka jest bliższa duchowej

swoistości narodów niż leksyka



„Myślimy tak jak mówimy, ale

jednocześnie mówimy tak jak myślimy”



Z „ducha języka” wnioskuje się

o „duchu narodu”

Wilhelm v. Humboldt

J.N. Kamiński
„Czy nasz język jest filozoficzny?”

PYTANIE ZASADNICZE:

Czy możliwe jest poznanie prawdziwego znaczenia
słów i przeniknięcie poprzez nie do istoty rzeczy?



Kto się wprzód sam rozmyślaniem swojem w jgłę
wskazującą niezasobi ten się puszcza na morze bajek
arabskich!



Nauka idzie na um i czucie – na umysł – środkiem ,
czyli duszą a stąd to święta, to niezaprzeczona prawda,
że tylko słowo jest duszą wszelkiej umiejętności czyli
wiedzy ludzkiej



Co się czyni wedle czucia swego, tego czyn idzie z przy-
czyn przez przy-czucie (sympatyją); tego um i czucie
jest jedno; tego um i czucie jest ślepe, źlepne, kolejne,
sklejne; takiego umu symbol jest: Lellum-po-Lellum.

Krystian Rask

(

1787-1832)

Undersøgelse om det gamle nordiske eller islandske

sprogs oprindelse

(Badania nad powstaniem języka staronordyckiego,

czyli islandzkiego) 1818

Odrzucenie apriorycznych spekulacji filozofii języka
1. Postulat badań empirycznych i metody indukcyjnej

2. Postulat odkrywania regularności, która daje

sprawdzalność procedurze badawczej

Über das Konjugationssystem der Sanskritsprache in
Vergleichung mit jenem der greichischen,
lateinischen, persischen und germanischen Sprache
1816

Metoda porównawcza miała odkryć początek
mowy ludzkiej

Odkryto język praindoeuropejski sprzed 5000
lat

Hipoteza:

- formy deklinacyjne powstały z połączenia
pierwiastków
z zaimkami wskazującymi (np. nom. sg. -s <
sa ‘ten’)

- formy koniugacyjne powstały z połączenia
pierwiastków
z zaimkami osobowymi (np. gr. 1. os. dido–mi ,
2. os. dido-si)

Franz Bopp

(1791- 1867)

pierwsza przesuwka

germańska

(pragermańska)

p, t, k ≥ f, th, h (z
niewytłumaczonymi wyjątkami)

p, t, k słowiańskie bez zmian
pol. pięć, pierwszy, ale ang. five,

first

pol. trzy, ten, ale ang. three, the
pol. kto, kamień, ale ang. who,

hammer

Jakob Grimm

(1785-1863)

prawo Grimma (1822):

prawo Grimma (1822):

•

druga przesuwka germańska

(starowysokoniemiecka)

f, p, b, th, t, d, h, k, g ≥
b, f, p, d, z, t, g, ch, k

Jacob

Grimm

BIOLOGIZM

Prekursorzy szkoły
młodogramatycznej



August Schleicher (1821-1868)

- teoria drzewa genealogicznego



Johannes Schmidt (1843-1901)

- teoria falowa

Schleicher

– języki ewoluują jak gatunki biologiczne

Drzewo genealogiczne
języków
indoeuropejskich

Drzewo genealogiczne języków ie. wg
nowych ustaleń (Serva, Petroni)

AVIS AKVASAS KA…

…wersja A. Schleichera

…tłumaczenie polskie

Ostrzyżona owca zobaczywszy konie,

ciągnące naładowany wóz, powiedziała: –

Serce mi się kraje, kiedy widzę, jak ludzie

poganiają konie.

Ale konie odrzekły: – Serce się kraje,

kiedy się widzi, jak ludzie robią ciepłą

odzież z wełny owiec, a owce chodzą

ostrzyżone. Gorzej owcom na świecie, niż

koniom.

Usłyszawszy to owca poszła w pole.

Schmidt - teoria

falowa



Wyjaśnia wyjątki i odstępstwa od
reguł historycznych zmian w języku.



Zmiany są coraz mniej regularne,
im dalej od centrum ich powstania.



Nieregularności są też skutkiem
nakładanie się fal pochodzących
z różnych centrów.

Schemat rodziny ie.
Schmidta

Równoważność teorii drzewa
genealogicznego i teorii falowej

POZYTYWIZM

Hermann Günther Grassmann (1809-
1877)

1863 prawo dysymilacji półgłosek

przydechowych

w staroindyjskim i

greckim

Karl Verner (1846-1893)

1877 prawo Vernera: pragermańska

przesuwka

jest bezwyjątkowa

p, t, k ≥ ƒ, Ţ, h po akcencie,
p, t, k ≥ b, d, g przed akcentem

Szkoła młodogramatyczna

ostatnia ćwierć XIX wieku

Karl Verner

Hermann Osthof (1847-1909)

1876 odkrycie pie. sonantów płynnych

r, l

Karl Brugmann (1849-1919)

1876 odkrycie pie. sonantów

nosowych m, n

Hermann Paul (1846-1921)

teoretyk szkoły:
1880 Prinzipien der Sprachgeschichte

Szkoła młodogramatyczna
cd.

ostatnia ćwierć XIX wieku

Metoda
historyczno-porównawcza

1.

zestawianie najstarszych

zaświadczonych form w językach

uznanych za pokrewne (konieczne

zaświadczenie form w minimum dwóch

językach należących do różnych grup)

2.

próba odtworzenia na ich podstawie

hipotetycznej formy pierwotnej z

okresu wspólnoty językowej

Podstawowe znaczenie dla badań
indoeuropeistycznych mają języki:



sanskryt wedyjski (ok. 1100 p.n.e., spisany ok. 300

p.n.e.)

klasyczny (500 p.n.e. – 1000 n.e.);



awestyjski (Awesta ok. 100 – 60 p.n.e.);



staroperski (od IX w. p.n.e.);



greka

mykeńska w piśmie linearnym B (ok. 1200

p.n.e);

homerycka (ok. 800 p.n.e.);

klasyczna (800 – 300 p.n.e.);



łacina archaiczna (inskrypcje z VI w. p.n.e.)

klasyczna (od II w. p.n.e.);



walijski (od VIII w.) i irlandzki (od VI w.);



gocki (Biblia z IV w.) i staroislandzki (od XII w.);



litewski (pisany od XVI w.);



hetycki (teksty hieroglificzne 1200 – 800 p.n.e.);



s.c.s. (teksty od X w.)

Przykład: jak zrekonstruowano
konkretną głoskę

pie. *k’

.

Uzasadnienie:



Stwardnienie pie. *k’

w grece, łacinie,

hetyckim i germańskim

(*k’ > k, > h)

i uszczelinowienie

w sanskrycie, litewskim,

scs.

(*k’ > s, š),

to procesy pospolite, obserwowane w
historii wielu języków.



Każda inna hipoteza wymagałaby
wystąpienia procesów rzadkich,
nietypowych lub w ogóle nigdzie nie
zaobserwowanych.

Przykład z języków słowiańskich



Ros. dom, bołoto, molitva, šyło, myło, pleli



Pol. dom, błoto, modlitwa, szydło, mydło, pletli

•

Ros.

t d ø ø

•

Pol.

t d t d

Czy psł. *tl, dl > ros. l, pol. tl, dl ?
Czy psł. *l > ros. l, pol. dl, tl ?



Pierwsza możliwość tłumaczy się uproszczeniem
psł. grup

dl

,

tl

,



druga nie ma uzasadnienia, bo dlaczego
*

wiły

przeszłoby w

widły

,

a

miły

nie przeszło w *

midły

?

Przykład: formy z języków Indian
amerykańskich z Florydy



*N mogło brzmieć jak nosowe ł.

Przeszło

z jednej strony w ł,

z drugiej w n.



Jest bardziej prawdopodobne, że

s przeszło w choctaw w š przed i (proces

pospolity), niż że š stwardniało w pozostałych

językach.



Przejście t przed i w c lub s jest typowe.

Inne możliwości są niezwykle mało

prawdopodobne.



W hitchiti zanikły końcowe spółgłoski (zjawisko

pospolite).

Uzasadnienie

Przykład z języków słowiańskich

Przykład z języków słowiańskich
c.d.



Inne przykłady tejże prawidłowości:



broda – boroda – brada



wrona – vorona - vrana



wrota – vorota – vrata ...

 



na tej podstawie prawo głosowe:



psł. *TorT > zach. słow. TroT



psł. *TorT > wsch. słow. ToroT



psł. *TorT > pd. słow. TraT

Podstawowa teza
młodogramatyzmu



Prawa głosowe
są bezwyjątkowe

Wyrównania analogiczne



Odstępstwa od praw głosowych są

pozorne, bo polegają na późnych

wyrównaniach analogicznych,

np.

żonie zamiast żenie na wzór żona

lub na późnych zapożyczeniach np.

pol. władać zamiast włodać

pod wpływem czeskim

Prawa głosowe są bezwyjątkowe.

Jedynie naukowe podejście do opisu języka jest
historyczno-przyczynowe.

Fakty językowe traktuje się indywidualizująco i
atomizująco (niesystemowo).

Przedmiotem badania mogą być tylko
fakty materiałowe.

Zjawiska językowe powinny być objaśniane
fizjologicznie i psychologicznie.

Niedopuszczalne jest

wartościowanie języków.

Podstawy młodogramatyzmu

Językoznawstwo historyczno-
porównawcze
jako przejaw paradygmatu
indukcjonistycznego



Wady metodologii historyczno-porównawczej:



niemożliwa jest naukowa obserwacja bez żadnych
założeń teoretycznych – nie wiedzielibyśmy
wówczas, co mamy obserwować



rozpatrywanie faktów językowych w oderwaniu od
innych faktów nie daje pełnego obrazu języka

Metoda glottochronologii

Morris Swadesh (1909-1967)

Po upływie tysiąca lat w języku zachowuje się 81%

morfemów ze słownictwa podstawowego

(wskaźnik 0,81).

Metoda filologiczna



Ortografia oddaje fonologiczną budowę
wyrazów z przeszłości:
angielska z XIV w., polska z XVI w.
rz (niegdyś znak głoski innej niż ż)
ą (niegdyś a nosowe)

ł

(niegdyś głoska podobna do l)

ó (niegdyś głoska inna niż u, podobna
do o)

Metoda filologiczna

Gramota nowogrodzka z r. 1160-1180

Gramota nowogrodzka z r. 1160-1180
Mieszanie liter dla głosek ‘a i ę
świadczy o przejściu ‘ę > a w XII w.:

+ o[tъ] gostęty kъ vasil

ъ

vi eže mi otьcь

da

da

ę

ę

l

l

ъ

ъ

i rodi

s

s

ъ

ъ

da

da

ę

ę

li

li

a to za nimъ a nyně vo

dę novuju żenu a mъně ne vъdastь ničь

tože i zbivъ ruky pustilъ že mę a inu

ju po

ę

lъ doedi dobrě sъtvorę



 

‘Оd Gostiaty do Wasyla. Co mi dał ojciec i rodowi przydali,

to za nim. А teraz, biorąc nową żonę, mnie nie daje nic.

Uderzywszy w ręce [znak nowej umowy], wygnał mnie,

a inną pojął. Przyjedź, łaskę czyniąc.’

Metoda filologiczna



Uogólnienie:
w XIV istniał w języku polskim iloczas

Metoda filologiczna

•

ZEMSTA

O... o... o... o!.. Jak od żony -
A tu trzeba pół, ćwierć słowa,
Ni tak, ni siak - niby owa:
„I chciałabym, i boję się”.



PAN TADEUSZ
Milczenie go budziło ze snu: tak młynarze,

Uśpieni kół tarkotem, ledwie staną osie,

Budzą się krzycząc z trwogą: "A słowo stało się...”

Uogólnienie:

w 1. poł. XIX w. akcent był jeszcze zestrojowy.

Metoda filologiczna

Fibula z Praeneste

MANIOS MED FHEFHAKED
NVMASIOI

(MANIUS ME FECIT NUMERIO)
Uogólnienie: w VII w. pne. nie było jeszcze

•zwężenia samogłosek w sylabach
niepierwszych

•rotacyzmu

•przejścia med > me, przejścia -oi > -o w dat.

Perfectum od facere było reduplikowane

Metoda

geografii

l

ingwistycznej

Która wymowa jest starsza?

Metoda rekonstrukcji
wewnętrznej



gdy badane elementy są w jednym
tylko języku,



gdy badamy język izolowany.

Strukturalizm, XX wiek

Która konstrukcja/forma jest
starsza:

bądź wola Twoja czy niech będzie wola

Twoja?

tymi słowy czy tymi słowami?

Starsze są

bądź wola, słowy, bo:



formy nieregularne są zwykle starsze,



formy zanikające są zwykle starsze,



formy analityczne są zwykle nowsze,



w tekstach liturgicznych i we frazeologii łatwiej
zachowują się archaizmy.

Metoda rekonstrukcji wewnętrznej

W fidżi każdy wyraz ko

ń

czy się samog

ł

oską i bezpo

ś

rednio

po każdej spółgłosce następuje samog

ł

oska.

Jaki by

ł

stan w „prafidżyjskim”?

Teoria laryngalna
(F. de Saussure, Jerzy Kuryłowicz)



F. de Saussure:

w strukturze panował typ *sed-, *sem-,

zatem rzadkie rdzenie typu *do-, *es-
też miały wcześniej postać *deH-, *Hes-



Rekonstruuje si

ę

trzy pie. spółgłoski

laryngalne: H

1

, H

2

, H

3

.



Ś

lady spółgłosek laryngalnych odkryto

potem w j

ę

zykach anatolijskich,

np. het. pah-š ‘strzec’,
por. łac. p

ā

-sco ‘pas

ę

’, stind. p

ā

-ti ‘strzeże’.

Kombinacje laryngalnych z samogłosk

ą

e:



H

1

+ e > e *H

1

es- > *es- 'by

ć

' > łac. est jest



H

2

+ e > a *H

2

enti >*anti 'przed' > łac. ante,

het. hanti



H

3

+ e > o *H

3

ekt

ō

u >*ok'tōu 'osiem' > łac. octo

 



e + H

1

>

ē

*dheH

1

- >*dh

ē

- 'kłaść' > gr. ethēka,



e + H

2

>

ā

*steH

2

- >*st

ā

- 'stać' > gr. hist

ē

mi



e + H

3

>

ō

*deH

3

- >*d

ō

- 'dawać' , łac. d

ō

num,

pol. dar

Avis akvasas ka
wersja Adamsa (w. XX)

(z laryngalnymi h

1

, h

2

...)

Etymologia naukowa

rekonstrukcja pierwotnej formy

i pierwotnego znaczenia

Metoda:



1. porównanie postaci fonetycznej

zaświadczonych wyrazów

- zasadą jest przewidywalność i regularność

rozwoju fonetycznego



2. porównanie znaczeń zaświadczonych wyrazów
- Dyskusyjna jest sprawa odpowiedniości

semantycznych zestawianych wyrazów:



a. odkryto regularności w rozwoju znaczeń



b. zmiany znaczenia z pozoru nieregularne są

zrozumiałe, gdy wykryje się cały łańcuch rozwoju

semantycznego

Rekonstrukcja znaczenia - etapy

1.

porównanie zaświadczonych znaczeń

np. czerstwy < psł. *čŕstvъ

pol. 'nieświeży' (o pieczywie)
czes. i słc., 'świeży’ (np. o owocach)
ros. i ukr. 'suchy, stwardniały (np. o chlebie), 'nieczuły'
serb. i chrw. 'twardy, jędrny; silny; zdrowy'
mac. 'twardy, mocny, pewny’
błg. 'mocny; twardy; gęsty', 'żwawy, zręczny; szybki'

 praznaczenie : 'twardy', bo:

‘twardy’ o owocach  ‘świeży’

'twardy' o chlebie  ‘nieświeży’

'twardy' o ciele > ‘jędrny’  ‘młody’ > 'żwawy, zręczny'

'twardy'  ‘gęsty'

'twardy'  przenośnie 'nieczuły'; 'pewny’

Rekonstrukcja znaczenia - etapy

2. Szukanie znaczenia podstawy

słowotwórczej

np. psł. *chytrъ

pol. 'przebiegły' oraz 'skąpy, chciwy'
czes. i słc. 'mądry, inteligentny,
dłuż. i głuż. 'dobry',
słń. serb. i chrw. 'szybki, żwawy‘



Podstawa to psł. *chytati 'chwytać'

- zatem pierwotnym znaczenie to

'mający możność chwytania', a więc

'szybki; zręczny'

Rekonstrukcja znaczenia - etapy

3. porównanie wyników ze znaczeniem w

innych rodzinach,

np. znaczeniem pragermańskim, prabałtyckim

np. psł. *lěpъ (pol. tylko stopień wyższy: lepszy)

'ładny' czy 'dobry'?

Czy zestawienie z *lepiti 'lepić' sensowne?
w sanskr. lipyátē, lit. lìpti 'przylegać; lgnąć‘



Zatem łańcuch znaczeń:

‘przylegający’ > 'pasujący‘ > 'dobry’ > 'ładny'