Marek Okólski

Reprodukcja ludności w

ponowoczesnym

społeczeństwie

notatki

do wykładów

[zajęcia 1 i 2]

Literatura do zajęć 1 i 2

(szczegóły – zobacz sylabus)

• Okólski, Demografia, części: 3.1, 4.4-4.10, 5.2,

5.3, 5.5

• Okólski, Demografia zmiany społecznej:

Wprowadzenie, część 1.2

Idea teorii ludności Malthusa

czas w latach

żywność, ludność

żywność

liczba ludności

początek nasilającego się nieuchronnie
niedoboru żywności

rozbieżność w tempie wzrostu ludności i pożywienia

Urodzenia

Zgony

natężenie
urodzeń,
zgonów i
przyrostu
naturalnego

Czas (modernizacja)

Czas (modernizacja)

I faza

III faza

II faza

Li

cz

b

a

lu

d

n

o

ś

ci

II a

subfaza

eksplozji

II b

subfaza
implozji

II a

subfaza

eksplozji

II b

subfaza
implozji

przejście

demograficzne

przejście

demograficzne

Przyrost

naturalny

liczba ludności

typ progresywny

struktury wg

wieku

typ stacjonarny

struktury wg

wieku

Przejście demograficzne – fundamentalna zmiana ludnościowa

związana z modernizacją

Zmiana płodności w związku z modernizacją

II faza: era chorób zakaźnych i pasożytniczych

I faza: era plag

Wiek (x)

100

0

100.000

Liczby dożywających wieku x [l(x)]

III faza: era chorób zwyrodnieniowych

IV faza: era chorób związanych z wiekiem podeszłym

Przejście epidemiologiczne – zmiana umieralności w związku z

modernizacją

N

a

si

le

n

ie

w

ę

d

ró

w

e

k

Społeczeństwo

tradycyjne

Wieś-miasto

Miasto-miasto / wewnątrzmiejskie

Cyrkulacje

Zagraniczne

Kolonizacja „nowych”
terenów wewnątrz
kraju

czas

Społeczeństwo we

wczesnej fazie

transformacji

Społeczeństwo w

późnej fazie

transformacji

Społeczeństwo

zaawansowane

Społeczeństwo

przyszłości (super-

zaawansowane)

Fazy rozwojowe

Zmiany w mobilności przestrzennej w trakcie modernizacji

Globalizacja jako przesłanka zmian ludnościowych

• DEFINICJE

• RÓŻNE WYMIARY GLOBALIZACJI

– ekonomiczna
– ekologiczna
– polityczna
– kulturowa/cywilizacyjna

• RÓŻNE KONCEPCJE GLOBALIZACJI (np. gospodarki)

– internacjonalizacja
– „właściwa” globalizacja
– imperializm amerykański? [H. Kissinger:

„GLOBALIZACJA TO JEDYNIE

INNA NAZWA DOMINACJI USA”

]

Kontekst globalny współczesnych procesów

ludnościowych

Globalizacja jako proces rozpoczęty w 2. połowie XIX

w.  3 fazy:

– do 1915
– 1945-1973
– 1973+

 główne aspekty:

• Aspekt transportowo-komunikacyjny
• Aspekt organizacyjny (firma)
• Aspekt instytucjonalny (państwo, organizacje,

porozumienia)

• Aspekt handlowy (wolumen wymiany)

Ponowoczesność a zmiana

demograficzna

• Ponowoczesność – w jakim znaczeniu?

• Trzy obszary procesów społecznych i ich

wpływ na postawy i zachowania trzech
rodzajów jednostek organizacji społecznej

Sens ponowoczesności

 „doskonalenie moralne” z perspektywy jednostki
 bunt związany z utratą „kierunku”
 zwątpienie w „charyzmę rozumu” (Bauman: „gromadzenie wiedzy

nie tylko nie uszczupla, ale rozszerza obszar ignorancji”)

 indywidualizacja (Hoffmann-Nowotny: „społeczeństwo autystyczne”)
 post-materializm (Inglehart: sceptycyzm wobec technologii, krytyka

ostentacyjnej konsumpcji)

• Krytyczne wątpienie
• Nieodłączność ładu i nieładu  ciągła

dekonstrukcja rzeczywistości społecznej

• Porzucenie przeznaczenia na rzecz wyboru

(choć dokonywanego w warunkach

niezależnych od woli jednostek)

Drugie przejście demograficzne

(kontekst społeczny – schemat D. van de Kaa)

SCHEMAT WYJAŚNIAJĄCY

DRUGIE PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE

Jednostki społeczne

Wymiary lub

procesy społeczne

Grupy wtórne

Grupy pierwotne

(para/rodzina)

Pojedyńcze osoby

STRUKTURA

Modernizacja, rozwój
społeczeństwa post

-

industrialnego i państwa

opiekuńczego

WZROST:

-

standardu życia

-

bezpieczeństwa

społecznego

-

złożoności

strukturalnej i

podziału funkcji

-

ruchliwości

-

wykształcenia

-

uczestnictwa kobiet

R

ozwój warstw średnich

R

edukcja roli ochronnej

grup wtórnych

Wzrost wzajemnych

uzależnień

S

padek znaczenia

funkcjonalnego grup

politycznych i religijnych

Wzrost kosztu

“utraconych możliwości”

z powodu małżeństwa i

macierzyństwa

Wzrost niezależności

partnerów, wolność

wyboru

Coraz trudniejsze

godzenie ról społecznych i

rodzicielskich

Decydujący wpływ

jednostk

owych zdolności,

ambicji i umiejętności na

pozycję i dochód

Wielostronność wymagań

trudnych do pogodzenia

K

onieczność elastyczności

C

zęściowa integracja

Wczesna niezależność

Zindywidualizowane

bezpieczeństwo

KULTURA

“Cicha rewolucja”

WZROST:

-

demokr

acji

-

równości

-

wolności osobistych

-

pluralizmu wartości

-

uniwersalizmu

-

indywidualizmu

-

świeckości

-

potrzeb wyższego

rzędu

S

padek dominacji grup

normotwórczych

R

edukcja spójności tych

grup

Wzrost afiliacji

“poprzecznych”

N

asilona rywalizacja płci

Nasilona r

ywalizacja

generacji

Z

miana układu sił między

płciami

Zanik mocnych zasad

kierunkowych

Konieczność tworzenia

własnych norm

Mniej klarowne i pewne

zasady rodzicielskie

Ograniczenie swobody

wyboru przez partnerstwo

dzieci

T

rudność pogodzenia

karier

N iechęć wobec

długotrwałych związków

A

kcent na samorealizację

T

rudność zdefiniowania

własnej tożsamości

S

zukanie własnego stylu

K

ariera kobiety bardziej

niezależna

Konflikt ról w różnych

sferach życia

TECHNOLOGIA

“Druga rewolucja

antykoncepcyjna” oraz

powszechny TV przekaz

informacji

POPRAWA:

-

transportu

-

łączności

-

opieki zdrowotnej

-

technik medycznych

-

środków i technik
antykoncepcyjnych

Szybki przepływ

informacji

Redukcja kosztów

D

ostęp do usług w ramach

ubezpieczenia

zdrowotnego

Równy dostęp dla

ws zystkich grup

Lepsze informacje o

możliwościach

zawodowych, itp.

Ekspansja wiedzy

S

zansa na “doskonałą”

regulację urodzeń

Bezdzietność jako

akceptowana opcja

Rodzicielstwo jako

świadomy wybór

A

ntykoncepcja może być

decyzją jednostki

Większa swoboda

seksualna

“Błędy” można naprawić

aborcją

W yższy poziom

odpowiedzialności

jednostkowej

Drugie przejście

demograficzne

Radykalne odstępstwa od

prawidłowości przejścia
demograficznego na Zachodzie

• Wydłużenie życia, a nawet przyśpieszenie

tempa tego procesu

• Wzmożona imigracja i zmiana salda

migracji

• Gwałtowny spadek płodności

Drugie przejście

demograficzne

Główny przejaw: trwały spadek TFR poniżej

2,1

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

5

5,5

1855 1865 1875 1885 1895 1905 1915 1925 1935 1945 1955 1965 1975 1985 1995

Francja

Finlandia

Holandia

Norwegia

Drugie przejście

demograficzne

Koncepcja „2. PD”

Wersja pierwotna R. Lesthaeghe i D. van

de Kaa (1986)

Powrót do koncepcji równowagi (2002)

Przejście demograficzne a „2. PD”

Drugie przejście

demograficzne

czas

współczynnik urodzeń (BR)
współczynnik zgonów (DR)

współczynnik migracji zagranicznych netto (NMR)

stopa wzrostu ludności (PGR)

drugie przejście

demograficzne

przejście demograficzne

0

natężenie zjaw isk

ludnościow ych

Drugie przejście demograficzne

Czy upadek rodziny?

• Nowe formy rodziny

• Nietrwałość rodziny

• Rodzina niepełna

• Zmiana rodziny – brakujące ogniwo w teorii

przejścia demograficznego?

Drugie przejście

demograficzne

Ponowoczesność a reprodukcja ludności

Rewolucja antykoncepcyjna a

rewolucja seksualna

Dywersyfikacja i metamorfozy życia

partnersko-rodzinnego

Zmiany rozrodczości: urodzenia

pozamałżeńskie, bezdzietność

Drugie przejście

demograficzne

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20

0,25

0,30

0,35

18

21

24

27

30

33

36

39

42

%

mężatki

kobiety stanu wolnego
pozostające w
związkach partnerskich

kobiety ogółem

kobiety stanu wolnego
(bez partnera)

Drugie przejście

demograficzne

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

21-24

25-59

30-34

35-39

40-44

wiek

śr

ed

ni

a

lic

zb

a

dz

ie

ci

kobiety stanu wolnego,
pozostające w
związkach parnterskich

kobiety stanu wolnego (brak
trwałego związku lub

samotność)

mężatki

w 1994 r.
w 1986 r.

(54%)

(69%)

(20%)

(10%)

(21%)

(26%)

Drugie przejście

demograficzne

Cztery komplementarne hipotezy

• Aries: altruizm  egoizm

• Heinz i Obracht: asymetria  symetria

• Leridon: doskonała kontrola urodzeń

• Davis: komercjalizacja rodziny

Drugie przejście

demograficzne

Skutki 2. PD

• Wydłużanie trwania i wzrost potencjału

„społecznego niedostosowania”

• Przyśpieszone starzenie się populacji
• Scenariusze rozwoju stosunków

ludnościowych na Zachodzie

• „Zderzenie cywilizacji”?