Edukacyjna rola

pielęgniarki w

stosunku do rodziny

chorego psychicznie

Pielęgniarstwo III rok,

licencjat

Justyna Chomko

1. Czym jest edukacja?

Edukacja proces zdobywania wiedzy, polega
na zdobywaniu wiedzy w szkole lub
indywidualnie. Pojęcie używane dla określenia
stanu wiedzy danej osoby, społeczeństwa,
narodu. W tym kontekście mówi się o dobrej
lub złej edukacji, wystarczającej lub
niewystarczającej.
Wychowanie - to całość zamierzonych
oddziaływań środowiska społecznego,
przyrodniczego na jednostkę, trwające całe
życie.

Czym jest edukacja? – c.d.

W zakres pojęcia wchodzi:



wychowanie

naturalne

pod

wpływem

środowiska w którym jednostka funkcjonuje
- rodzina, kontakty społeczne, obyczaje,
religia



wychowanie instytucjonalne - celowe,
planowe

oddziaływanie

instytucji

wychowujących takich jak: przedszkola,
szkoły, internaty, domy dziecka



samowychowanie

2. Rodzina w sytuacji

choroby

Choroba stwarza w rodzinie specyficzną sytuację

psychologiczną, która można rozpatrywać na dwóch
płaszczyznach :
- potrzeb członków rodziny
- zadań podejmowanych przez członków rodziny.
Choroba nasila potrzeby, które są zazwyczaj

zaspakajane

przez rodzinę. Należy do nich na przykład potrzeba
bezpieczeństwa czy kontaktu emocjonalnego. Choroba

stwarza

Cały system oczekiwań osoby chorej, dotyczącej opieki i
wsparcia. Oczekiwania te nasilają się niekiedy do prób
czerpania korzyści z sytuacji choroby.

Podatnym gruntem dla takich oczekiwań są

przejawiane czasem przez członków rodziny

postawy nadopiekuńczości. Postawy tego

rodzaju mogą posuwać się do swojego

rodzaju „ubezwłasnowolnienia” osoby objętej

opieką, co może być przyczyna odczuwania

przez nią dyskomfortu.

Niekiedy zdarza się odwrotna sytuacja -

rodzina nie spełnia oczekiwań osób chorych,

zaniedbując zaspokajanie ich potrzeb.

Każdy z członków rodziny przypisane ma w niej

określone funkcje i obowiązki, z których powinien się

wywiązywać. Na skutek choroby część zadań może nie

być przez niego wykonywana wcale lub częściowo bądź

może być przejęta przez innych członków rodziny, co

niekiedy dezorganizuje jej życie.
Zatem

niemożność

wykonywania

obowiązków

spowodowana choroba powoduje różny stopień

dezorganizacji życia rodzinnego, w zależności od tego,

który z jej członków jest chory.
Ciężka choroba zaburza klimat emocjonalny rodziny,

wprowadzając atmosferę leku, a czasem nawet

wzajemnej wrogości i oskarżeń o ewentualne

zaniedbania.

Zasadniczy wpływ na przystosowanie się do trudnej

sytuacji, jaka stwarza choroba, ma jakość przedchorobowego
funkcjonowania rodziny. Rodziny dobrze zintegrowane, o
ciepłym i zdrowym klimacie emocjonalnym są znacznie mniej
zdezintegrowane niż te obciążone rozmaitymi problemami

natury

psychologicznej. Dla rodzin słabo zintegrowanych choroba

może

stać się sytuacja kryzysowa, rodzącą bardzo poważne

konflikty.

Dzieje się tak w przypadku problemów utajonych, na przykład
skrywanej niechęci, które mogą zostać przez chorobę

ujawnione.

Natomiast w przypadku rodziny jawnie skłóconej
sytuacja choroby może stać się czynnikiem integrującym.

Czasami choroba powoduje zmiany w

aktywności zewnętrznej rodziny, co może
przejawiać się na przykład w poszukiwaniu
kontaktów z rozmaitymi grupami wsparcia,
organizacjami itp. Obserwuje się również
wstępujący czasem wzrost religijności członków
rodziny.

Choroby psychiczne stwarzają szczególne

zagrożenie dla układu partnerskiego pomiędzy
mężem i żoną. Zachowanie układu
partnerskiego w sytuacji każdej choroby zależy
od odporności psychicznej i zdolności
adaptacyjnych obojga małżonków, jednak
choroby psychiczne w szczególnym stopniu
powodują utrudnienia w zaspokajaniu potrzeb.

Działania psychoedukacyjne to pomoc rodzinie
w akceptacji chorego i jego ograniczonych
możliwości życiowych oraz pomoc w
minimalizacji ryzyka nawrotów choroby. Jeżeli
w rodzinie pojawia się choroba psychiczna,
interwencja pielęgniarska jest na ogół
konieczna. Polega ona na wsparciu
emocjonalnym rodziny podczas hospitalizacji
chorego, na pomocy w przystosowaniu się do
nowych zadań, a przede wszystkim na pomocy
w zaakceptowaniu chorego z jego innością.

Choroba psychiczna jednego z członków jest
stresem dla całej rodziny. W tej sytuacji
ważne jest emocjonalne podtrzymanie
rodziny oraz doradzanie jej, jak uniknąć
nadmiernego stresu oraz kryzysu
emocjonalnego. Pielęgniarka może
podkreślać znaczenie drobnych zmian na
lepsze w stanie zdrowia chorego członka
rodziny, stosując strategię małych kroczków
w

podtrzymywaniu nadziei na poprawę.

Spójność rodziny jako grupy, charakter

więzi emocjonalnych, które w niej dominują,
decydują o tym, jak przeżywana jest w niej
choroba oraz o tym, czy zdrowie jest w
rodzinie istotną wartością.

3. Edukacja rodziny

pacjenta z zaburzeniami

afektywnymi

Kontakt z rodziną należy nawiązać równocześnie z

przyjęciem chorego do przychodni lub szpitala. Należy
informować rodzinę o, często nieznacznych, objawach
rozwijającej się depresji, rodzących się myślach

samobójczych,

konieczności przestrzegania pewnego reżimu przy
przyjmowaniu leków i sposobach spędzania czasu przez
pacjenta. Poprawi to sytuację zdrowotna chorego i

zmniejszy

dyskomfort odczuwany przez jego otoczenie.

Pielęgniarka powinna poinformować rodzinę, że każde

podejrzenie o myślach i tendencjach samobójczych powinno

być

niezwłocznie przekazane lekarzowi prowadzącemu lub
pielęgniarce.

Nie wolno ignorować wypowiadanych przez chorego myśli o

śmieci, beznadziejności życia, nieuleczalności choroby,
ponieważ podejmowanie takich tematów może świadczyć o
podjęciu decyzji o samobójstwie. Należy też uprzedzić rodzinę,
ze samobójstwo może być aktem spontanicznym, nie
poprzedzonym wcześniejszymi symptomami.

Sygnałem ostrzegawczym dla rodziny mogą być
następujące zachowanie się chorego:



zainteresowanie tematami związanymi ze śmiercią,



zachowania ryzykanckie (noszenie noża lub broni,

szybka jazda samochodem, wchodzenie na dachy lub
galerie

wysokich

budynków

pod

wymyślonym

pretekstem itp.),



nagłe polepszenie nastroju u osoby z depresją,



wycofanie się z dotychczasowych działań lub

związków z ludźmi,



porządkowanie swoich spraw (pisanie testamentu,

wyzbywanie się własności , zegnanie z ludźmi),



poczucie lęku , rozpaczy,



halucynacje słuchowe nakazujące samookaleczenie

lub odebranie sobie życia,



planowanie odebranie sobie życia.

Rodzinę należy poinformować ze może ochraniać
chorego przez:

- kontrolowanie systematycznego zażywania leków ,
które skrócą czas trwania depresji, a tym samym
zlikwidują myśli samobójcze,

- zapobieganie gromadzeniu i przedawkowaniu leków w
celach samobójczych,

-

uniemożliwienie

dostępu

do

potencjalnie

zagrażających przedmiotów i urządzeń (broń, noże,
leki),

- pozwolenie choremu na wypowiadanie myśli
samobójczych bez okazywania szoku i potępienia,
wyrażanie zrozumienia dla jego przeżyć depresyjnych,
co zmniejszy jego poczucie osamotnienia, winy i chęci
ukarania samego siebie.

Pielęgniarka opiekująca się rodzina chorego może
uzgodnić

z

nią

plan

dotyczący

leczenia

farmakologicznego, trybu życia, sposobu postępowania
w przypadku pogorszenia się stanu zdrowia oraz zasad
obowiązujących przy podjęciu decyzji o umieszczeniu
chorego w szpitalu.

4. Edukacja rodzin pacjentów z

psychozami schizofrenicznymi

Ważne jest , aby równolegle z leczeniem pacjenta

prowadzić terapię jego rodziny. Badania wykazały, ze

rodziny

które angażują się emocjonalnie, zbytnio koncentrujące się

na

pacjencie i nadmiernie go ochraniające sprawiają, ze

nawroty

horoby występują częściej. Z drugiej strony, nadmiernym
krytycyzmem wobec chorego, wyrażanym tonem głosu,
niejasnymi pretensjami, niechęcią, dezaprobatą,

sarkazmem lub

złością, również można spowodować u niego
wysokie ryzyko nawrotu choroby.

Celami podejścia psychoedukacyjnego są :



pomoc choremu i jego rodzinie w zaakceptowaniu

przewlekłej lub nawracającej, w zasadzie
nieuleczalnej choroby wraz z zaburzeniami nastroju,
myślenia, aktywności i zachowania,



identyfikacja specyficznych objawów choroby oraz

sposobów radzenia sobie z nimi,



pomoc rodzinie w uświadomieniu sobie zmian,

jakie nastąpiły w sposobie postrzegania pacjenta
oraz w demonstrowaniu wobec niego postaw,
sprowokowanych choroba,



wyjaśnienie przyczyn, objawów i konsekwencji

choroby,



uświadomienie

znaczenia

długoterminowej

obserwacji, systematycznej kontroli lekarskiej oraz
odpowiednio wczesnego rozpoczęcia leczenia w
fazie zaostrzenia choroby,



odróżnienie skutków ubocznych leczenia od

objawów choroby.

Trening umiejętności komunikowania się w

rodzinie pozwala na rzeczowe, autentyczne i
skuteczne radzenie sobie z problemami.
Pomaga również rodzinie w uwolnieniu się od
poczucia winy, bezradności i nadmiernej
odpowiedzialności za stan pacjenta.

Według J.W.Aleksandrowicza, nazwanie i

wyjaśnienie przyczyn choroby i jej objawów
zmniejsza lęk, powoduje ,,oswojenie’’ się z
choroba, które prowadzi do zaakceptowania
chorego takim, jaki jest. Psychoedukacja może
przyczynić się do tego, że rodzina i chory
zaczną mówić swobodnie o objawach choroby,
jej przeżywaniu przez chorego, o
ograniczeniach jakie z niej wynikają dla
wszystkich osób w rodzinie. Rodzina i chory
mogą otrzymywać wskazówki dotyczące
strategii unikania konfliktów w czasie
zaostrzenia objawów choroby.

5. Edukacja rodzin pacjentów z

zaburzeniami

psychoorganicznymi

Pielęgniarka powinna przygotować rodzinę do opieki nad chorym,
ponieważ choroba i łącząca się z nią konieczność zajmowania się
pacjentem może trwać latami. Rodzina powinna być poinformowana

o

zaniku pamięci chorego, o konieczności prowadzenia notatek

dotyczących

odżywiania, wypróżniania się, podawanych leków. Jeżeli osoba chora

z

zaburzeniami pamięci, wychodzi z domu, powinna mieć przy sobie
karteczkę z danymi osobowymi.
Pielęgniarka powinna poinformować , opiekunów chorego o

adresach i

kompetencjach osób, które mogą udzielić pomocy w sytuacjach
kryzysowych ( pielęgniarka środowiskowa, siostra PCK, grupy
wsparcia, oddziały dzienne). W razie potrzeby pielęgniarka informuje
również o trybie przyjęcia chorego do domu opieki.

6. Edukacja rodzin chorych z

zaburzeniami reaktywnymi

Pomoc rodzinie w przypadku zaburzeń reaktywnych u

jednego z członków polega na udzieleniu wsparcia w

sytuacji

nagłej, powodującej zagubienie, bezradność, często

przerażenie. Rodzina powinna być poinformowana, ze

zachowanie

spokoju, zrozumienie, szacunek, empatia, zezwalanie

choremu

na płacz lub wypowiadanie wrogich uczuć bez karania go,
krytykowania i pouczania, utrzymywania powagi wobec
Śmiesznych niekiedy zachowań, poważne traktowanie jego
skarg - wszystko to pomoże choremu szybciej powrócić do

równowagi psychicznej.

7.Edukacja rodziny dziecka z

występującymi zaburzeniami

psychicznymi

Stosowanie działań psychoedukacyjnych jest szczególnie

istotne w

leczeniu nerwic i zaburzeń zachowania. Do tych działań należy
udzielanie wyjaśnień, instruowanie, doradzenie właściwego
postępowania, perswazja, dostarczenie wiedzy o życiu

psychicznym

człowieka.
W zapobieganiu występowania nerwic dziecięcych

najważniejszym

czynnikiem jest prawidłowa, kochająca, ciepła rodzina, która uczy
właściwych postaw, czuwa nad prawidłowa socjalizacją dziecka,
wzmacnia pożądane zachowania, a niewłaściwe eliminuje,
wspomaga dziecko w zdrowym, spontanicznym
rozwoju emocjonalnym.

W łagodzeniu ciężaru opieki nad przewlekle
chorym psychicznie dzieckiem może się
okazać pomocne wsparcie ze strony rodziny i
przyjaciół, ale również ze strony pielęgniarki i
organizacji społecznych. Rodzice powinni być
poinformowani przez pielęgniarkę, o istnieniu,
różnych form pomocy, terapii rodzinnej, o
grupowych spotkaniach rodzin pacjentów,
grup samopomocowych, klubów rodzin etc..
Pielęgniarka powinna udzielić wsparcia
psychicznego i potrzebnych informacji o
chorobie dziecka oraz sposobach radzenia
sobie wszystkimi niedogodnościami które
niesie ze sobą.

Pielęgniarka powinna kierować do grup

samopomocy i grupowych spotkań rodzin
pacjentów, podczas których rodzice będą mogli
dzielić się swoimi pozytywnymi i negatywnymi
doświadczeniami i uczyć się patrzeć z
dystansem na sytuację, w jakiej się znaleźli. W
swoim cierpieniu nie będą czuli się wtedy
osamotnieni, wiedząc, że w razie potrzeby
mogą wrócić się o pomoc do pielęgniarki.
Działając na rzecz grupy, rodzice będą chcieli
poprawić sytuację ludzi chorych, a dzięki temu
także warunki życia swoich dzieci. Przeniosą
część swojej uwagi z własnego dziecka na
problemy, jakie mają inni rodzice i chorzy.
Spotkania tego typu pozwolą wypełnić pustkę,
wyrwać się z samoizolacji.

Zalecana przez pielęgniarkę postawa rodziny

polega na zachowaniu spokojnej życzliwości,
opartej na rozumieniu istoty choroby, oraz
realistycznych

oczekiwań

wobec

chorego

dziecka. Korzystna jest tutaj zasada złotego
środka, która przejawia się w maksymalnie
możliwym angażowaniu dziecka w samodzielne i
aktywne

bytowanie,

przy

równoczesnym

wystrzeganiu się przeciążenia zadaniami, z
którymi nie będzie sobie potrafiło poradzić.
Ważne jest, by członkowie rodziny utrzymywali
kontakt ze służbami psychiatrycznymi, które
powinny im zapewnić odpowiednią porcję
wiedzy na temat postępów choroby lub
możliwości leczenia lub treningu oraz wsparcia.
To wszystko ma ogromnie pozytywny wpływ na
egzystencję dziecka i całej rodziny.

Znaczącą role zarówno w profilaktyce jak

i w leczeniu chorych psychicznie - odgrywają
pielęgniarki. Najważniejszą i najtrudniejszą
sprawą dla personelu pielęgniarskiego jest
zadbanie o stworzenie chorym atmosfery
zaufania i życzliwości przez wyeliminowanie
postaw niechęci uprzedzeń przyjmowanych
nierzadko przez ich rodziny.

Rodzina podczas opieki nad chorym

psychicznie powinna wobec chorego
wykazywać się spolegliwością, poświęcać
choremu czas, zaspokajać jego potrzeby.
Przede wszystkim nie oceniać, nie potępiać i
nie krytykować. Należy też zwalczać
bezczynność chorego .

Naturalny system wsparcia, bazujący na

najbliższej rodzinie oraz osobach z najbliższego
otoczenia ( rodzice, rodzeństwo, krewni),
pomoże przetrwać kryzysy emocjonalne i
trudne sytuacje życiowe. Ten system wsparcia
jest szczególnie ważny przy takich schorzeniach
jak: depresje, nerwice, chroniczne choroby
psychiczne. Jego brak pogarsza rokowanie w
psychogeriatrii i schizofrenii. Dlatego tak bardzo
ważne jest odpowiednie wyedukowanie rodziny
chorego aby była w stanie dobrze zająć się
chorym psychicznie bez szkody dla niego i dla
samej rodziny.

PIŚMIENNICTWO

1. Bilikiewicz A. ,Landowski J. , Radziwiłowicz

P. : Psychiatria. Wydawnictwa Lekarskie
PZWL, Warszawa 1999.

2. Ugniewska C : Pielęgniarstwo

psychiatryczne i neurologiczne
Wydawnictwa Lekarskie PZWL, Warszawa
1996, 1998.

3. Formański J. Psychologia Wydawnictwa

Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.