METODY KSZTAŁCENIA

RÓWNOWAGI

STATYCZNEJ

I

DYNAMICZNEJ

OPRACOWANIE:

Arletta Kaczmarek

Leszek Werakso

Mechanizmy odpowiedzialne za
zachowanie równowagi ciała
kontrolowane są przez wiele narządów
o złożonej anatomii i fizjologii.

Zadaniem układu równowagi jest:

1. dostarczenie aktualnych danych
o pozycji ciała
w przestrzeni, o kierunku i
prędkości
jego ruchu;

2. szybka zapobiegająca upadkowi reakcja,
korygująca każde odchylenie środka
ciężkości ciała od pozycji równowagi
w obrębie pola podstawy.

3. Kontrola ruchu gałek ocznych w celu
utrzymania prawidłowego obrazu
otaczającej przestrzeni, podczas duchu
danej osoby, jej otoczenia lub obu
jednocześnie.

Aby sprostać tym zadaniom, układ
równowagi przyjmuje bodźce z otaczającego
środowiska poprzez receptory w narządzie
przedsionkowym, proprioreceptory oraz
narząd wzroku. Uzyskane informacje są
przekazywane i modulowane przez
ośrodkowy układ nerwowy. Następnie
impulsy nerwowe docierają do narządów
efektorowych, tzn. mięśni tułowia i
kończyn oraz gałek ocznych, wywołując ich
odruchowe reakcje koordynujące postawę
ciała.

W złożonym systemie mechanizmów
odpowiedzialnych za kontrolę
równowagi można wyszczególnić dwa
odrębne, jednak uzależnione od siebie
układy.
Pierwszy to układ stabilizujący
spojrzenie, na które składa się
kontrola kierunku i ostrość widzenia
podczas czynności związanych z
ruchami głowy i całego ciała.

Drugi to układ stabilizujący postawę,
który utrzymuje ciało w równowadze w
spoczynku i ruchu.
Oba układy, stabilizujący spojrzenie i
stabilizujący postawę ciała, różnią się
źródłem informacji receptorowych, informacji
o reakcjach ruchowych różnych części ciała
oraz zaangażowaniem odmiennych szlaków
o ośrodkowym układzie nerwowym. Są przy
tym ściśle od siebie uzależnione, ponieważ
stabilizacja spojrzenia nie jest możliwa
dopóki ciało i głowa wraz z gałkami ocznymi
także nie są stabilne.

Natomiast prawidłowe widzenie,
które zależy od stabilnego
spojrzenia, jest jednym z
podstawowych zmysłów
umożliwiających kontrolę i
stabilizację postawy.

Zdolność zachowania równowagi

Umożliwia ona zachowanie stabilnego
położenia ciała (równowagi statycznej), jak
też zachowanie lub odzyskanie tego stanu
(równowagi dynamicznej) w czasie czynności
albo po jej wykonaniu.

Pierwszy rodzaj równowagi prawie w
jednakowym stopniu zależy od uwarunkowań
dziedzicznych, co środowiskowych, a drugi
wyraźniej od środowiskowych.

Podział na równowagę statyczną i
dynamiczną ma charakter
umowny, gdyż badania wykazały
znaczną niestabilność ciała w
postawie zbliżonej do zasadniczej
nawet u zawodników
specjalizujących się w
dyscyplinach sportu, w których
zdolność ta jest wiodąca.

Przejawia się ona zawsze równocześnie
z innymi zdolnościami koordynującymi:
orientacją przestrzenną,
różnicowaniem ruchu, szybkością
reakcji.
Zdolność zachowania równowagi
występuje w ćwiczeniach
wykonywanych w różnych kierunkach
(przód, tył, prawo, lewo) lub wokół
rozmaitych osi ciała (podłużnej,
poprzecznej, mieszanej). Najważniejszy
poziom tej zdolności występuje w
ćwiczeniach sportowych
wykonywanych z obrotami wokół
różnych osi.

Im więcej obrotów zawiera ćwiczenie
tym wyższy stopień jego zdolności
(tzw. współczynnik trudności) i
znaczniejsze zakłócenie czynności
zmysłu równowagi.

Duża liczba takich złożonych ćwiczeń
charakteryzuje m. in. Akrobatykę,
skoki na batucie, skoki akrobatyczne
na nartach, skoki do wody, łyżwiarstwo
figurowe (skoki i piruety).

Znaczenie zdolności zachowania
równowagi uzależnione jest od
wielkości płaszczyzny podparcia.
Im mniejsza płaszczyzna, tym
bardziej złożone staje się
zachowanie równowagi.
Szczególnie niewielka jest ona
przy wykonywaniu niektórych
elementów łyżwiarstwa
figurowego, np. piruetów – wynosi
ona zaledwie kilka metrów.

Złożoność wykonywanych ruchów
wzrasta też wtedy, gdy
płaszczyzna podparcia jest
chwiejna, przemieszcza się i
podlega częstym zakłóceniom, np.
podczas jazdy na wrotkach.

Zdolność zachowania równowagi
kształtuje się głównie pod
wpływem informacji pochodzących
z analizatorów:
- kinestetycznych;
- dotykowych;
- optycznych;
- przedsionkowych.

Równowagę dzieli się na fizyczną i
motoryczną.
Zarówno w pierwszej jak i w drugiej
występować może równowaga
dynamiczna i statyczna. Ostatnią
podzielić można na:
- stałą;
- obojętną;
- chwiejną.
Klasyfikacja ta nie obejmuje nawet
części różnorodnych przejawów
zdolności zachowania równowagi w
ćwiczeniach sportowych.

Wątpliwości pojawiają się przy definicji,
w której przez równowagę rozumie się:
„… Stan, w którym wszystkie punkty
ciała sztywnego znajdują się w
spoczynku względem rozpatrywanego
układu odniesienia. Człowiek
utrzymujący równowagę w pozycji
stojącej upodabnia swoje ciało do bryły
sztywnej. Utrzymywanie równowagi w
pozycji stojącej jest procesem
dynamicznym.”

I dalej: „Rozróżnia się trzy
stany równowagi u człowieka:
stały, obojętny i chwiejny.
Równowaga stała – stan, gdy
po wytrąceniu ze stanu
równowagi ciało po pewnym
czasie powróci do położenia
wyjściowego.

Równowaga obojętna – stan,
gdy po wytrąceniu ciała ze
stanu równowagi zmieni ono
swe położenie i znajdzie się w
stanie równowagi, lecz w
innym punkcie.

Równowaga chwiejna – stan, w
którym środek ciężkości ciała
zmienia swe położenie, a
wychylenia wywołują
przemieszczanie się całego
ciała"

Rodzaje przejawiania się zdolności zachowania

równowagi w ćwiczeniach sportowych.

Zdolność

zachowania równowagi

Ruchy na małej powierzchni podparcia

Ruchy na małej i przemieszczającej się

Powierzchni podparcia

Ruchy z obrotami wokół podłużnej osi ciała

(bez podparcia)

Równowaga

dynamiczna

Ruchy z obrotami wokół różnych osi

(z podparciem)

Równowaga statyczna

to tylko ćwiczenia sportowe

Ruchy ze zmianą szybkości i kierunku

Zasady i sposoby rozwijania
koordynacji ruchowej są
podobne do tych jakie
stosujemy w nauczaniu i
doskonaleniu techniki
sportowej. Obowiązują tu też
identyczne zasady
dydaktyczne wśród których
pierwszoplanowe miejsce
zajmuje stopniowanie
złożoności ćwiczeń, tj. od
prostego do złożonego.

Wybierając ćwiczenia ukierunkowane
na rozwijanie koordynacji opieramy się
na określonych kryteriach.
Ćwiczenia te winny być:
a) odpowiednie do zdolności
koordynacyjnej którą chcemy
rozwijać;
b) uwzględnić możliwości ćwiczącego;
c) nowe, tj. nieznane dla ćwiczącego;
d) złożone, ale na miarę możliwości
ćwiczącego.

Pojęcie koordynacji ruchowej jest
bardzo pojemne. Składa się ono z
licznych elementów składowych.
Znaczącą ich część tworzy 11
podstawowych zdolności
koordynacyjnych i ich kombinacje.
Uwzględniając ten podział
dobieramy ćwiczenia, których
celem będzie rozwijanie jednej za
zdolności koordynacyjnych.

Jednak przestrzeganie tej zasady
nie zawsze będzie możliwe, gdyż
w niektórych ćwiczeniach rozwijać
będziemy jednocześnie nie jedną,
a dwie lub więcej zdolności
koordynacyjnych. Wtedy trzeba
ustalić wiodącą zdolność i
odpowiednio ukierunkować
ćwiczenia lub zmodyfikować
warunki w jakich będzie ono
realizowane.

W procesie rozwijania
koordynacji stosujemy zasady:
- wielostronność;
- nowość (stosowanie
nieznanych ćwiczeń);
- urozmaicenie
(różnorodność).

Koordynację rozwijać czy też
doskonalić można następującymi
sposobami:
- naturalnym;
- sztucznym;
- mieszanym.
Powszechnie dostępnym i
najskuteczniejszym jest sposób
naturalny,
tj. z pomocą ćwiczeń.

Przeważnie wykorzystuje się
trzy sposoby czy też odmiany
postępowania pedagoga
ukierunkowane na rozwój
koordynacji.
Pierwszy stanowi ogólny
schemat rozwijania koordynacji
stosowany też przy nauczaniu i
doskonaleniu techniki
sportowej.

Opiera się ona na koncepcji W. Farfela
(1960) rozwiniętej przez W. Starostę
(1981, 1988, 1995) i służącej do
klasyfikowania złożoności ćwiczeń,
podziału dyscyplin sportowych według
ich koordynacyjnej złożoności,
utworzenia schematu doskonalenia
techniki sportowej i rozwijania
koordynacji.
Schemat ten stosuje się w praktyce,
ale nie zawsze w pełnej postaci.

Np. nie we wszystkich dyscyplinach
sportu przestrzega się etapowości w
doskonaleniu techniki. Powoduje to
powierzchowne opanowanie techniki.
W nauczaniu techniki ruchów podobnie
jak w rozwijaniu koordynacji, najpierw
wymagamy dokładnego wykonania
ćwiczenia zgodnie z jego wzorcem (I
poziom koordynacji).

Tym wzorcem na początku nauczania
jest technika elementarna.
Natomiast po wielu latach szkolenia –
technika mistrzowska lub
indywidualna.
Po dokładnym opanowaniu ćwiczeń
przechodzimy do drugiego etapu
rozwoju koordynacji (II poziom), łącząc
doskonałość wykonania z realizacją
jego w minimalnym (czy optymalnym)
czasie.

Uczenie się ruchu przebiega jednak
również mimowolnie, tzn. przez
naśladownictwo metodą prób i błędów.

Mówimy wówczas, że posiada
charakter samorzutny, czyli
nieintencjonalny. Przyswajanie nowych
umiejętności ruchowych nie jest w tym
wypadku kierowane z zewnątrz, a więc
nie występuje tu proces nauczania.

Przykładowo, cechujące się
niespotykaną w innych okresach
ruchliwością dziecko samo próbuje
rozwiązywać pojawiające się przed
nim zadania i w ten sposób uczy
się mimowolnie różnych czynności.

Ważne miejsce w takim nauczaniu
się odgrywa wzorowanie się na
stylu ruchowych zachowań innych
osób.

Taka skłonność do działania
opartego na naśladownictwie
spełnia szczególną rolę w
dzieciństwie, a więc wówczas,
gdy osobnik nie potrafi sam
kierować jeszcze w pełni
refleksyjnie swoim
postępowaniem ruchowym.

Oczywiście takie działania,
oparte na mimowolnym
naśladowaniu gotowych już
wzorców, ma w wypadku
uczenia się motorycznego
znaczenie również i w
późniejszym okresie.

Innym rodzajem uczenia się jest
dochodzenie do rozwiązywania
zadań ruchowych po drodze
całkowicie własnej, oryginalnej.
Jako styl postępowania poczyna
wówczas dominować metoda
prób i błędów („przybliżeń i
poprawek”, „porażek
i sukcesów”).

Obok niewątpliwych wad takich
sposobów działania posiada
również i zalety. Są nimi:
odwoływanie do twórczej
inicjatywy uczącego się,
rozbudzenie wyobraźni
motorycznej i możliwości
znalezienia całkowicie nowych,
własnych rozwiązań.

W pierwszym etapie uczenia się
osobnik spontanicznie wyzwala
różne typy reakcji i w ten sposób
zdobywa rozeznanie, które
prowadzi do celu.
W drugim etapie, w efekcie
zdobytych doświadczeń dobiera
już coraz częściej reakcje
nagradzane (skuteczne) i eliminuje
reakcje błędne nie prowadzące do
osiągnięcia wyniku.

W opanowaniu nowych ruchów w
procesach wychowania i
kształcenia fizycznego
niekwestionowaną rolę odgrywają
procesy uczenia kierowanego,
czyli uczenia. Uczenie się ruchów
można wówczas traktować jako
przepływ informacji pomiędzy
systemem nauczającym a
systemem uczącym się.

System uczący się zmierza do
upodobniania swojej struktury
zachowania do wymagań
płynących ze strony środowiska
(oczekiwań nauczającego) i tym
samym osiągnięcia właściwego
poziomu homeostazy.

Na zakończenie trzeba

podkreślić, że na efekty

nauczania motorycznego w

równej mierze składa się dobra

znajomość prac teoretycznych,

uczenia określonych czynności

ruchowych, jak i

indywidualności oraz twórcza

wyobraźnia nauczającego.

DZIĘKUJEMY

ZA

UWAGĘ