Henryk Januszek

SOCJOLOGIA

Wykład X

KULTURA – TYPY

i WŁAŚCIWOŚCI

Pojęcie kultury

„Kultura” jest pojęciem wieloznacznym w różny sposób

interpretowanym.

Wyraz wywodzi się z jęz łac. culturus agria (uprawa ziemi)

Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli, bądź hodowlą

zwierząt i oznaczał przekształcanie naturalnego stanu zjawisk

przyrody w stan bardziej użyteczny i przydatny człowiekowi.

Pierwszy raz terminu k. kultura, w rozumieniu dbanie

pielęgnowanie kształcenie, użył Cyceron, w dziele Disputationes

Tusculanae w sformułowaniu cultura animi (uprawa umysłu).

Pojęcie kultury cd.

• Nowoczesne zastosowanie pojęcia "kultura" pierwszy

wprowadził, w 1688 roku Samuel Pufendorf w pracy De iure
naturae et gentium, gdzie słowa: cultura i cultura animi użył
na oznaczenie wszelkich wynalazków wprowadzonych przez
człowieka (takich jak instytucje społeczne, ubranie, język,
moralność kierowaną przez rozum i obyczaje).

• W ciągu wieków słowo k. było coraz częściej używane przez

uczonych zajmujących się społeczeństwem. Rezultatem tego
procesu jest wieloznaczność k. Istnieje wiele definicji kultury,
często rozbieżnych, a nawet sprzecznych. Johan Herder już w
XVIII wieku pisał w przedmowie do Myśli o filozofii dziejów:
"Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura."

Pojęcie kultury cd.

• Najczęściej kulturę definiuje się jako wytwór myśli i

działalności człowieka lub jako całokształt

materialnego i duchowego dorobku ludzkości

przekazywanego z pokolenia na pokolenie.

• K. to całokształt duchowego i materialnego

dorobku ludzkości.

• K. obejmuje również charakterystyczne dla danego

społeczeństwa wzory myślenia i postępowania oraz

to, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w

odróżnieniu od tego, co jest biologicznie

odziedziczone.

Socjologiczne rozumienie kultury

• W socjologii, inaczej niż w języku potocznym,

terminowi "kultura" przypisuje się charakter

neutralno-opisowy a nie wartościująco-oceniający.

• W socjologii k. rozumiana jest jako wydzielony

obszar życia i działalności grup ludzkich

• Kultura to wszystko to co wytworzył człowiek, a

nie wytworzyła – przyroda, natura sama przez się.

SOCJOLOGICZNA ANALIZA KULTURY

• SOCJOLOGOWIE ANALIZUJĄC KULTURĘ WYRÓŻNIAJĄ W NIEJ

SWOISTE ELEMENTY I CECHY TJ. TAKIE PRZEDMIOTY, IDEE,
WZORY POSTĘPOWANIA, KTÓRE WYZNACZAJĄ ZACHOWANIA
WAŻNE DLA CZŁONKÓW GRUPY, NP.MACZUGA, SOCHA,
SAMOCHÓD

• SOCJOLOGOWIE POSZUKUJĄ ZALEŻNOŚCI MIĘDZY

ELEMENTY I CECHAMI KULTURY A ZJAWISKAMI I PROCESAMI
ZACHODZĄCYMI W SPOŁECZEŃSTWIE

• SOCJOLOGA INTERESUJE WPŁYW KULTURY NA ŻYCIE

SPOŁECZNE

Elementy Kultury

JĘZYK zbiór symboli i zasad posiadających określone znaczenie,

tworzących pewien system komunikacji międzyludzkiej język

angielski, hiszpański, hieroglify

NORMY specyficzne oczekiwania kulturowe dotyczące ludzkiego

zachowania w określonej sytuacji zachowania związane z

przestrzenią osobistą; maniery; sposób zachowania się w danej

zbiorowości

ZWYCZAJE ogólne standardy zachowania właściwe określonym

grupom kulturowe wzory dotyczące ubioru; zwyczaje żywieniowe

OBYCZAJE ścisłe normy, kontrolujące moralne i etyczne
WARTOŚCI abstrakcyjne wzorce w społeczeństwie lub jakiejś

zbiorowości, które określają idealne zasady zasada

sprawiedliwości, ideał wolności ochrona

życia

WIERZENIA wspólnie podzielane i żywione idee przez ludzi w

obrębie danej kultury. wiara w istotę wyższą mity

Kultura socjalizuje – czyni człowieka istotą społeczną (normy, wzorce

zachowań)

Elementy kultury

 

DEFINICJA

PRZYKŁADY

JĘZYK

zbiór symboli i zasad posiadających
określone znaczenie, tworzących
pewien system komunikacji
międzyludzkiej

język angielski, hiszpański,
hieroglify

NORMY

specyficzne oczekiwania kulturowe
dotyczące ludzkiego zachowania w
określonej sytuacji

zachowania związane z
przestrzenią osobistą;
maniery; sposób zachowania
się w danej zbiorowości

ZWYCZAJE

ogólne standardy zachowania
właściwe określonym grupom

kulturowe wzory dotyczące
ubioru; zwyczaje żywieniowe

OBYCZAJE

ścisłe normy, kontrolujące moralne
i etyczne zachowania

doktryny religijne;
zasady prawa

WARTOŚCI

abstrakcyjne wzorce w
społeczeństwie lub jakiejś
zbiorowości, które określają
idealne zasady

zasada sprawiedliwości,
ideał wolności
ochrona życia

WIERZENIA

wspólnie podzielane i żywione idee
przez ludzi w obrębie danej kultury.

wiara w istotę wyższą
mity

• kultura socjalizuje czyli czyni człowieka istotą

społeczną (normy, wzorce zachowań)

• kultura ustanawia system wartości i kryteria

określające hierarchię wartości

• kultura ustala wzory zachowań, reagowania

w określonych sytuacjach.

• kultura ustala modele społeczne i ideały życia

• SUBKULTURA (PODKULTURA) – całość

specyficznych wartości, norm,
wzorów zachowań
charakterystycznych dla danej grupy.
Tworzone głównie w grupach
zamkniętych, które w ten sposób
pragną zachować własna odrębność.

Subkultury

Do najbardziej popularnych aktualnie grup subkulturowych należą:

• rastafarianie, którzy są ruchem bardzo podobnym do

anarchistycznego; jako priorytet traktują pacyfizm, propagują

życie pozbawione agresji, przemocy i jakichkolwiek konfliktów.

Ich cechą charakterystyczną są elementy ubioru w kolorach

zielono -żółto-czerwonym (barwy narodowe Etiopii) i czasami

dredy,

• skinheadzi, czyli subkultura propagująca nacjonalizm, walkę o

utrzymanie białej rasy i całkowite oddanie dla ojczyzny,

• sataniści, czyli ludzie czczący szatana, ciemność i wszelkie zło

(na Zachodzie ma cechy charakterystyczne dla sekty; w Polsce

- cechy subkultury),

• szalikowcy, czyli fanatyczni kibice sportowi, demonstrujący

swoje sympatie klubowe we wspólnych śpiewach i okrzykach

na meczach; odłamem są kibole, którzy zainteresowani są

głównie wywołaniem bijatyki

• Wpływ kultury na życie społeczne

WPŁYW KULTURY NA ŻYCIE SPOŁECZNE

• kultura decyduje o tym jak każdy człowiek

zaspakaja swoje potrzeby np. głód

• kultura ustanawia systemy wartości i

kryteria wartości

• kultura ustala wzory zachowań i

reagowania na określone sytuacje

• kultura ustala modele i ideały życia

Różnorodność kultur

Mimo że kultura jest atrybutem człowieka i co
za tym idzie wszystkich społeczeństw homo
sapiens nie jest ona jednolita i w różnych
okresach historycznych, jak również w różnych
obszarach geograficznych wytwory ludzkie,
systemy norm i wartości były i są od siebie
w dużym stopniu odbiegające.

Ze względu na różnorodność

kultur

przedstawiciele nauk społecznych

starają się:

• sklasyfikować występujące typy kultur
• opisać poszczególne przypadki kultur
istniejących obecnie lub w przeszłości
* nadać im nazwy specyficzne ze

względu na miejsce, czas bądź ogólny
typ opisywanej kultury

Typy kultury

• k. materialna (cywilizacyjna)

• k. duchowa (symboliczna)

• k. społeczna (normatywna)

Typy kultury

• Kultura materialna obejmuje wszelkie fizycznie, rzeczowe

wytwory działalności człowieka - zarówno przedmioty życia

codziennego, przedmioty użytkowe, narzędzia, jak i

wytwory sztuki. Do kultury materialnej zalicza się technikę i

technologię wytwarzania przedmiotów np. technologię

produkcji, sposoby uprawy i hodowli itp. K.m. zwana jest

czasami cywilizacją.

• Kultura duchowa obejmuje wytwory niematerialne, nie

mające zastosowania praktycznego np. wytwory sztuki,

muzyki, literatury, filozofii, religii. K.d. obejmuje ogół dążeń

do ideałów piękna, dobra, prawdy, sprawiedliwości,

obyczajów, przedmiotów, w których ideały te zostały

utrwalone. K.d. zwana jest czasami k. semiotyczną i

traktowana jest jako narzędzie komunikowania się ludzi.

• Kultura niematerialna – obejmuje wszelkie dzieła duchowe

człowieka, które trwają wiekami i przekazywane są kolejnym

pokoleniom. Zaliczamy do niej:

• - wiedzę, którą odnieść można do pojęć opartych na

konkluzjach wynikających z doświadczenia empirycznego-

przekonania, które nie maja potwierdzenia w odpowiedzialnej

wiedzy empirycznej, umożliwiającej uznanie ich za prawdziwe-

normy, czyli zbiory przepisów i uregulowań społecznych, które

wskazują odpowiednie zachowania

• - zwyczaje, czyli rutynowe zachowania z życia codziennego

• - obyczaje, czyli normy, które uważa się za najbardziej istotne,

żeby życie społeczne mogło funkcjonować jako wartość

• - tabu, czyli takie obyczaje, dzięki którym wiadomo, czego się

robić nie powinno

• - prawa, czyli normy, które ustanawia i wymusza władza

państwowa

• - język

Rodzaje kultury

• Kultura społeczna (normatywna) obejmuje organizację

społeczeństwa i związany z nią zbiór norm i wzorców zachowań

charakterystycznych dla danego społeczeństwa. Wzory zachowań

rozumiane są jako wszelkie reguły zachowań człowieka w danej

zbiorowości.

• Kultura (subkultura) zbiorowości obejmującą ogół

wytworów myśli i działań, wartości sposobów

postępowania, które są uznane przez zbiorowość jako

ważne dla jej członków oraz wyznaczają obowiązujące w

niej przyzwoite zachowania, wyróżniamy np. subkultury:

młodzieżową, studencką, robotniczą, chłopską itd.

• Kultura osobista jednostki obejmującą ogół zachowań,

postępowań i metod działania jednostki, które mogą być

nieznane innym ludziom. K.o. mieści się jednak w k.z.

Ze względu, kto i w jakim zakresie

uczestniczy w kulturze

rozróżniamy kulturę:

– elitarną - wiele wytworów kultury

dla niewielu,

– masową - niewiele wytworów

kultury dla wielu /mas/

– alternatywną (która jest wynikiem

sprzeciwu wobec tradycji)

• uczestnicy tych kultur różnią się

zajmowaną pozycją w społeczeństwie

DIEDZICZENIE I DYFUZJA KULTURY

• Kultura to zespolenie aktualnego dorobku danej

zbiorowości z dorobkiem wniesionym z zewnątrz

• Elementy kultury mogą być przejęte z innych epok

albo innych przestrzennie grup, czyli mamy do

czynienia z dziedziczeniem i dyfuzją kultury

• Idee, zasady moralne, religia, poglądy filozoficzne,

estetyczne, społeczne, polityczne są wytworem ludzi

a jeśli się przyjmują trwają przez wieki i pokolenia

• Życie każdego pokolenia jest pod wpływem

przeszłości i naciskiem dziedzictwa.

Dyfuzja kulturowa,

• to zjawisko rozprzestrzeniania się i przenikania elementów jednej

kultury do innych, wynikające z różnego rodzaju kontaktów

międzykulturowych.

• W dawnych wiekach była ona skutkiem między innymi, odkryć

geograficznych, podróży kupieckich, wojen, misji religijnych.

• Obecnie wzmacniana jest przez turystykę, mass media, migracje

ludności.

• Wiąże się mocno ze wszystkimi płaszczyznami procesu globalizacji

nie tylko stricte kulturowej, ale także ekonomicznej.

• W procesie dyfuzji zawsze zaangażowane są co najmniej dwie

kultury, które można określić jako "kulturę dającą" (kulturę

dawców) i "kulturę odbierającą", "przyjmującą" (kulturę odbiorców).

• W procesie dyfuzji elementy materialne kultury przenoszone są

zazwyczaj szybciej niż elementy niematerialne.

• Społeczeństwa izolowane, nie utrzymujące kontaktów z innymi,

wykazują tendencje do stabilizacji, stagnacji i skostnienia np. Chiny

do połowy X I X w.

• Dziedzictwo kulturowe - ogół dorobku społeczeństw

(narodów i środowisk) w zakresie nauki, sztuki, architektury,

oświaty, techniki, wytworzonego w trakcie jego

historycznego rozwoju i przekazywanego z pokolenia na

pokolenie.

• Szczególne zasługi dla ochrony dziedzictwa kulturowego

ma UNESCO, która prowadzi od 1960 szeroko zakrojoną

akcję na rzecz ratowania światowego dziedzictwa

kulturowego. Na listę zabytków o szczególnym znaczeniu

wpisano wiele obiektów w różnych częściach świata, w tym

z Polski (np. Toruń, Starówkę w Krakowie i

Zamościu, kopalnię soli w Wieliczce).

• Dziedzictwo kulturowe w ujęciu socjologicznym obejmuje

przekazywane przedmioty i wartości !!!

• Na dziedzictwo kulturowe każdej

zbiorowości etnicznej czy terytorialnej
składa się przede wszystkim język,
literatura narodowa, religia, sztuka,
tradycja, zwyczaje i obyczaje.

• Dziedzictwo kulturowe stanowi kluczowy

czynnik narodowo-twórczy i podtrzymuje
kondycję narodu w sytuacjach
kryzysowych i innych próbach biologicznej
lub duchowej jego zagłady.

Dyfuzja kulturowa

• to zjawisko rozprzestrzeniania się i przenikania elementów jednej

kultury do innych, wynikające z różnego rodzaju kontaktów

międzykulturowych.

• W dawnych wiekach była ona skutkiem między innymi, odkryć

geograficznych, podróży kupieckich, wojen, misji religijnych.

• Obecnie wzmacniana jest przez turystykę, mass media, migracje

ludności.

• Wiąże się mocno ze wszystkimi płaszczyznami procesu globalizacji

nie tylko stricte kulturowej, ale także ekonomicznej.

• W procesie dyfuzji zawsze zaangażowane są co najmniej dwie

kultury, które można określić jako "kulturę dającą" (kulturę

dawców) i "kulturę odbierającą", "przyjmującą" (kulturę odbiorców).

• W procesie dyfuzji elementy materialne kultury przenoszone są

zazwyczaj szybciej niż elementy niematerialne.

• Społeczeństwa izolowane, nie utrzymujące kontaktów z innymi,

okazują tendencje do stabilizacji, stagnacji i skostnienia np. Chiny

do połowy X I X w.

ETAPY i WARUNKI DYFUZJI

• ETAPY DYFUZJI:

1. przedstawienie nowego elementu
kulturowego
2. przyjęcie go przez społeczeństwo
3. zespolenie z dotychczas istniejącą kulturą

• WARUNKI PRZYJĘCIA:

1) użyteczność
2) zgodność z kulturą istniejącą
3) prestiż przekazujących
4) prestiż jednostek pośredniczących

DZIEDZICWO A DYFUZJA KULTURY

• DIEDZICWO KULTURY TO PRZEJMOWANIE ELEMENTÓW

KULTURY Z WCZEŚNIEJSZYCH EPOK I POKOLEŃ

• DIEDZICWO KULTURY RODZI SPÓR O KANON KULTURY - DO

JAKICH WZORÓW, FAKTÓW Z PRZESZŁOŚCI NALEŻY SIĘ
ODWOŁYWAĆ?

• DYFUZJA KULTURY TO ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ NOWYCH

ELEMENTÓW KULTURY W DRODZE BĄDŹ TO NIEZALEŻNYCH
OD SIEBIE ODKRYĆ I WYNALAZKÓW LUB WSKUTEK
ZAPORZYCZENIA, POWIELANIA, MIGRACJI IDEII I
NARZUCENIA OBCEJ KULTURY (W TYM SENSIE DYFUZJA K.
JEST WYRAZEM BRAKU INWENCJI KULTUROWEJ I
ZDOLNOŚCI DO INNOWACYJNOŚCI

Mechanizm oporu i konflikt

kulturowy

• mechanizm oporu przeciwko przejmowaniu

nowości kulturowych, wynika z wewnętrznej
spójności systemu instytucji, mechanizmów
kontroli zmuszających członków do
konformizmu oraz z spójności organizacji
społecznej. 

• nowe elementy kultury zwalczane są przede

wszystkim przez siły społeczne, które widzą w
nich zagrożenie swoich interesów np. wszelkie
rządy reakcyjne zwalczają idee rewolucyjne.

W wyniku dyfuzji kultury może też dojść do

konfliktu kultury lub akulturacji tj. procesu w

którym na skutek ciągłych i  bezpośrednich

kontaktów między różnymi kulturami dochodzi

do upodobnienia się kultur wchodzących

ze sobą w stałe kontakty

FORMY KONFLIKTU KULTUROWEGO

• ETNOCENTRYZM – koncentracja na własnej grupie

pochodzenia, zamknięcie się w jej granicach oraz

towarzyszące temu poczucie ważności i wyższości

własnej kultury nad innymi.

RELATYWIZM KULTUROWY – odwrotność

etnocentryzmu, czyli uznawanie i otwartość na

inne kultury. Nie jest jednorodny.

KSENOFOBIA – lęk lub nienawiść w stosunku do

obcych. Całkowite odrzucenie obcej kultury,

pogardliwe jej traktowanie ze względu na jej

odmienność. Skrajną postacią ksenofobii jest

rasizm.