Przedmowa Rękopisu znalezionego w Saragossie, L. Kukulski:
*Jan Potocki uważany jest za mistrza fantastyki literackiej, nie oznacza to jednak, że Rękopis jest romansem fantastycznym, problematyka powieści jest skomplikowana i różnorodna, ciężko zamknąć ją w granicach tego terminu
*uważa się, że Rękopis to przypadkowy wytwór fantazji Potockiego, niezwiązany z żadnym momentem biografii autora, ani z sytuacją historyczną
*biografia Potockiego uboga jest w informacje o nim jako o beletryście, gdyż tej strony swej działalności nie uważał za najważniejszą, nie sądził, że twórczość, którą pozostawiał na marginesie innych spraw, w przyszłości stanie się tak sławna
*Potocki koncentrował się na badaniach historycznych, i właśnie dziedzinie historii poświęcił większą część twórczości pisarskiej; uczestniczył też w sporach światopoglądowych i społecznych, zabierał głos jako beletrysta, dramaturg, podróżopisarz i publicysta
*autor wiele podróżował, wzbogacał swoje zasoby wiedzy – biografia Potockiego składa się w 'itinerariusz' wędrówek, obejmujący trzy kontynenty
*urodził się w 1761 (zmarł w 1815, popełniając samobójstwo – skutek silnej depresji nerwowej) roku, w latach 1778-1780 był na służbie wojskowej i uczestniczył też w wielu wyprawach morskich;po powrocie do kraju w roku 1782 rozpoczął prace nad dziejami Słowiańszczyzny – miały one być dopełnieniem Historii Narodu Polskiego Naruszewicza; prace zajęły mu 20 lat, ich rezultatem były takie dzieła jak: Badania nad historią Sarmacji 1789-1792 w 4 tomach; Materiały historyczne i geograficzne do dziejów Scytii, Sarmacji i Słowian 1796 w 4 tomach; oraz Historia pierwotna ludów Rosji 1802 (krytykowana w fachowych pismach niemieckich). Wyniki badań nad dziełami historycznymi zapewniły Potockiemu wybitne miejsce
*w latach 1784-1798 odbywał liczne podróże, podczas których gromadził informacje niezbędne do prac historycznych; największe znaczenie dla Potockiego (ukształtowały się jego poglądy filozoficzne – wpływ La Mettriego, Diderota, Holbacha i Helwecjusza) miała podróż do Francji; jego idolem był słynny historyk Volney (autor m.in. Podróż do Egiptu i Syrii 1787); wtedy też znienawidził Prusy (zaczęło się od rewolucji w Niderlandach), i po powrocie do kraju starał się ostrzegać przed niebezpieczeństwem ze strony tego państwa – akcje agitacyjne, memoriał w sprawie ochrony zachodnich granic; zajmował się też polityką – postulował stopniowe zniesienie pańszczyzny i poddaństwa, chciał wprowadzić udział mieszczan w sejmie, w celu rozpowszechniania propagandy i przekonań założył w swym pałacu Drukarnię Wolną, gdzie miały być drukowane pisma polemiczne
*klęska kampanii przeciw Targowicy i armii rosyjskiej sprawiła, że Potocki wycofał się z życia publicznego i całkiem poświęcił się swojej pasji – badaniom historycznym
*pisywał komedie w ramach wdzięczności za podróżną gościnę – powstały Sześć Parad i Cyganie z Andaluzji
*w latach 1803-1815 zajmował się badaniami zagadnień chronologii historii powszechnej epoki najdawniejszej, ta zmiana była spowodowana rozczarowaniem po tym, jak przy kolejnej edycji Historii Narodu Polskiego zdecydowano, że nie zostanie wydrukowany tom pierwszy; w przeciwieństwie do poprzednich badań, te nad chronologią przyniosły Potockiemu nikłe rezultaty naukowe
Wstęp i bardzo krótkie streszczenie:
*Potocki uczestniczył w oblężeniu Saragossy, jako oficer wojsk francuskich
*po zdobyciu miasta dotarł do dość odległej dzielnicy, gdzie stał opuszczony dom – Potocki znalazł tam zeszyty (rękopis hiszpański, który zawierał historie o kabalistach, zbójcach i upiorach), które zabrał ze sobą
*opuszczenie Saragossy; Potocki ze swoim oddziałem oddala się od głównego korpusu armii i wpada w ręce Hiszpanów
*kapitan Hiszpanów odkrył, że rękopisy hiszpańskie dotyczą jednego z jego przodków; zatrzymał Potockiego na dłużej i na jego prośbę tłumaczył rękopis na język francuski, Potocki zaś notował
**Rękopis opisuje dzieje młodego i trochę naiwnego Alfonsa van Wordena, podpułkownika armii wallońskiej, który wyrusza ze swoja armią do Hiszpanii; podróż ta została przedstawiona w przedziale czasowym 66 dni, w formie raportu z wydarzeń, których świadkiem był Alfons, relacje te przeplatają się z różnymi historiami napotykanych przez niego ludzi
Kukulski o Rękopisie:
*rok 1803 jest ważnym momentem twórczości Potockiego – wtedy to zrodził się pomysł napisania Rękopisu, powstała wtedy początkowa część romansu, dalszy ciąg powstawał w ciągu kolejnych lat
*Potocki znajdował się wtedy we Włoszech, studiował tam chronologię dziejów starożytnego Wschodu, Egiptu
*Rękopis znaleziony w Saragossie jest swoistą dyskusją z ideologią Geniuszu chrześcijaństwa Chauteaubrianda (utwór ten zdawał się przekreślać dorobek materialistycznej myśli francuskiego Oświecenia: nawracał do fideizmu, inicjował kult dla epoki triumfów Kościoła; w utworze doszły też do głosu idee wyrosłe na podłożu racjonalizmu), dzieło Potockiego krytykuje idee i ideały światopoglądu reprezentowanego przez Chauteaubrianda
*Potocki na karty Rękopisu wpisuje solidny traktat polemiczny, walor stanowiska światopoglądowego, jakie zajmuje w utworze, polega głównie na tym, że potrafił wyłamać się poza ograniczenia XVIII wiecznego racjonalizmu – Potockiego zjawisko historyczne interesowało nie w izolacji ale w powiązaniu z poprzednimi zjawiskami, na ustalonej linii rozwojowej oraz uzależnieniu od siebie następnych zjawisk – z takiego właśnie stanowiska rozpatruje w romansie zagadnienie początków chrześcijaństwa, wiązane tradycyjnie z objawieniem a więc nadprzyrodzonością, które to zagadnienie Potocki pokazuje w świetle odmiennym
*w Rękopisie Potocki ukazuje ewolucję judaizmu, zaczerpnięte z pism Filona Aleksandryjskiego elementy filozofii platońskiej i wierzeń egipskich, oraz ascetyczny ideał życia pustelniczego; powstanie chrześcijaństwa Potocki ujął jako zjawisko historyczne, uwarunkowane czynnikami naturalnymi – posługuje się przy tym paralelą islamu
*tego rodzaju spojrzenie na początki i dzieje chrześcijaństwa pozwala Potockiemu znaleźć łącznik między religią objawioną a naturalną – tym mianem określa on poglądy deistyczne – takie stanowisko zajmuje w Rękopisie Velasquez, który okazuje się być wychowankiem filozofii XVIII wieku, uczniem Woltera i La Metrriego, świat przedstawia mu się jako jednorodna całość rządzona określonymi prawami, analizuje on wszystko pod kątem matematyki i logiki, zgodnie z poglądem materializmu La Metrriego źródło wszystkich pojęć widzi we wrażeniach zmysłowych
*system Velasqueza uzupełniają poglądy Hervasa, który stanął przed zagadnieniem pochodzenia materii i życia, reprezentuje stanowisko materialistycznej filozofii natury
*punktem wyjścia dla problematyki utworu zdaje się być krytyka feudalnego pojęcia honoru jako reguły etycznej, w epoce Oświecenia nieraz występowano przeciw absolutyzacji pojęcia honoru – Potocki w Rękopisie parodiuje diderotowski typ człowieka honorowego przez postać Juana van Wordena, ilustruje tragiczne lub absurdalne konsekwencje honoromanii
*konsekwencje tragiczne , zilustrowane historiami hrabiego Rovellasa i księcia Medina Sidonia, schodzą na drugi plan, na pierwszy wysuwają się zaś konsekwencje absurdalne, których zaprezentowaniu służy Potockiemu cały rząd barwnych postaci (poczynając od historii perypetii miłosnych hrabiego Pena Velez, kończąc na procesie Gaspara Suareza)
*w romansie Potocki zawarł również swoistą lekcję hedonistycznej etyki, opartej na propozycjach La Metrriego i Helwecjusza, która mówi, że: zło i dobro to pojęcia względne, osiągniecie rozkoszy powinno być głównym celem życia człowieka pozbawionego przesądów, a egoizm podstawą jego postępowania, jednak umieszcza ten motyw po to by przeciwstawić go innym poglądom: demaskuje sens pojęcia feudalnego honoru, i zarazem ukazuje perspektywy nowej moralności przez opis przygód margrabiego Torres Rovellas, który przeżywa konflikt tragiczny: honor nie pozwala mu działać wedle własnej woli, jednak ludzka uczciwość okazuje się dla niego większą wartością (zaprzeczenie hedonizmu)
*Kukulski przypuszcza, że Potocki nie napisał prawdziwych dziejów Alfonsa van Wordena, choć taki miał zamiar, a świadczą o tym dzieje powstawania utworu (pisany w latach 1803-1815)
*Potocki ujął wydarzenia w kunsztownym stylu, odpowiednim dla wymogów epoki Oświecenia, w której nawet najpoważniejsze treści starano się tworzyć w formie efektownej, lekkiej i atrakcyjnej – z tymi wymogami liczył się też autor Rękopisu; efektowność romansu polega w zasadzie na tym, iż ma on kompozycję szkatułkową, wprowadza wydzielone opowiadania-epizody, na zasadzie kilkustopniowej zależności od treści głównej; taka kompozycja ma swój rodowód w literaturze orientalnej, która niejako fascynowała Potockiego
*także umieszczenie akcji utworu w okolicznościach niezwykłych, niemalże baśniowych, zaliczają się do efektowności
*fantastyka w romansie staje się przedmiotem lekkiej, wyrafinowanej igraszki (zazwyczaj fantastyka była ośrodkiem budowania atmosfery napięcia, grozy), poprzez przykrywkę fantastyki, zawarł Potocki w powieści śmiałe myśli; obok fantastyki przedstawiona zostaje rzeczywistość(głównie ważne wydarzenia historyczne) i literatura (opowieści Żyda Wiecznego Tułacza)
*subtelny komizm powieści, operujący ironią i parodią, akcja od początku do końca rozbłyskuje delikatnym dowcipem
*powieść powstawała w trzech stadiach : pierwsze około roku 1805, drugie około 1810, i trzecie łączone z datą zamykającą biografię pisarza – 1815
Wydania Rękopisu:
*1804 – pierwszy tom wydany w Petersburgu,1805 – tom drugi, niedokończony z powodu wyjazdu Potockiego
*przekład Fryderyka Adelunga na język niemiecki, wydanie w 1809 lub 1810 w Lipsku
*W Paryżu , w 1813 roku wydano 4 tomy, które zawierały historię od 12 dnia do 56, nie ma w niej historii Alfonsa van Wordena
*1814, Paryż, wydanie trzech tomików przez anonimowego wydawcę (Dix journees de la vie d'Alphonse van Worden), obejmujące historię dni 1-10 i 14
*reedycja wydania „Dix journees...”, w 1842 roku w Paryżu
*przekład Chojeckiego z 1847 roku, wydany w 6 tomikach, edycję przedrukowano dziesięć lat później, a tytułowe, trzecie wydanie pojawiło się w Brukseli w roku 1862
*tomiki lipskie zostały wznowione w 1917 roku przez Lorentowicza
*kolejne wydania powojenne pochodzą z lat 1950-1956