Rękopis znaleziony w Saragossie (oryg. Manuscrit trouvé à Saragosse) – powieść Jana Potockiego. Autor pracował nad nią od lat 90. XVIII wieku, a ukończył ją prawdopodobnie niedługo przed śmiercią. Książka została napisana po francusku, polski przekład książki, autorstwa Edmunda Chojeckiego, został opublikowany w 1847 roku. Autor zbudował swoją powieść posługując się kompozycją szkatułkową (ramową). Powieść podzielona jest na 66 dni. Składa się z wielu wątków tworzących różne opowiadania.

Góry Sierra Morena, gdzie toczy się część akcji powieści

Powstały trzy wersje tego dzieła, z których dwie ostatnie Potocki pisał w latach 1804–1810 – ostateczna, autorska jego wersja nie jest znana. Wersje pisarza zostały skompilowane i ocenzurowane przez polskiego tłumacza Edmunda Chojeckiego w 1847 - do 45 rozdziałów z wersji drugiej dodał zakończenie wersji trzeciej, dokonując przeróbek. Późniejsze, nowe wydanie zostało przejrzane przez Jana Lorentowicza (1917, 3 tomy).

Pierwsze 13 dni z pierwszej wersji powieści Potocki opublikował w Petersburgu, po francusku, wiosną 1805 roku w liczbie 100 egzemplarzy[1]. Fragmenty czterdziestu początkowych dni, z wersji trzeciej, ukazały się w Paryżu, bez nazwiska autora, w latach 1813 i 1814, jako dwie osobne publikacje, także po francusku[1]. Pierwsze wydanie całości w języku oryginału, pod redakcją Rogera Callois, nastąpiło w Paryżu dopiero w 1958 roku, a kolejne, w wersji zrekonstruowanej przez René Radrizzaniego, opublikowane zostało w 1989 roku. François Rosset i Dominique Triaire, autorzy biografii Jana Potockiego[1], opublikowali w 2006 w Leuven w Belgii, w języku francuskim, drugą[2] i trzecią[3] wersję, jako dwie osobne książki. Obie te wersje odtworzyli wyłącznie z oryginalnych, francuskich manuskryptów, które znaleźli w bibliotekach we Francji, Polsce, Hiszpanii i Rosji oraz w zbiorach potomków Jana Potockiego. Wersja z 1804 składa się z 45 dni, a wersja z 1810 z 61 dni[1].

schemat szkatułkowej budowy fabuły

Najbardziej w Polsce znana, kanoniczna wersja, skompilowana, przetłumaczona i ocenzurowana przez Edmunda Chojeckiego, składa się z 66 dni. Można przypuszczać, że owe dodatkowe pięć dni w wersji polskiej zostało wykreowanych przez tłumacza przy okazji łączenia dwóch różnych wersji. W trzeciej, najpóźniejszej znanej wersji, zapewne najbliższej zamiarom autora, nie ma np. w ogóle opowieści Żyda Wiecznego Tułacza[1]. Opowieść tę znajdujemy natomiast w polskiej wersji Chojeckiego.

Powieść została przeniesiona na ekran w 1965 roku przez Wojciecha Hasa.