WYŻSZ SZKOŁA MENADŻERSKA W LEGNICY

WYDZIAŁ: ZARZĄDZANIA I MARKIETINGU

KIERUNEK: PEDAGOGIKA

SPECJALNOŚĆ: OPIEKUŃCZO – PREWENCYJNA

Praca Dyplomowa Licencjacka

Problem agresji wśród młodzieży na przykładzie uczniów klas pierwszych Gimnazjum

Kierujący pracą dyplomową

LEGNICA 2012

Spis treści

WSTĘP..................................................................................................3

ROZDZIAŁ I

ROZUMIENIE AGRESJI W ŚWIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU

1. Pojęcie i istota agresji................................................................6

2. Klasyfikacja agresji...................................................................7

3. Przyczyny agresji.....................................................................11

4. Formy agresji...........................................................................17

ROZDZIAŁ II

ZJAWISKO AGRESJI W ŚRODOWISKU SZKOLNYM

1. Proweniencja zjawiska agresji...................................................30

2. Wychowanie a agresja................................................................41

3. Zachowania agresywne wśród nauczycieli................................45

4. Przeciwdziałanie agresji w szkole..............................................48

ROZDZIAŁ III

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

1. Przedmiot i cel badań....................................................................50

2.Problemy i hipotezy badawcze.......................................................51

3.Metody i techniki badawcze...........................................................52

4.Organizacja i teren badań...............................................................55

ROZDZIAŁ IV

ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH

1. Charakterystyka badanej grupy....................................................56

2. Wyniki badań................................................................................56

3. Wnioski z przeprowadzonych badań............................................67

ZAKOŃCZENIE......................................................................................69

SPIS RYSUNKÓW...................................................................................71

SPIS WYKRESÓW..................................................................................71

SPIS TABEL.............................................................................................72

BIBLIOGRAFIA......................................................................................73

ANEKSY

Wstęp

Agresja pochodzi z łacińskiego aggresio – napaść. Agresja to napaść jednego człowieka na inną jednostkę ludzką. Agresją ludzie podporządkowują sobie innych. „Zachowania agresywne towarzyszą gatunkowi ludzkiemu od zarania dziejów. Człowiek potrafi zabić dla samej przyjemności zabijania. W przeciwieństwie do świata zwierzęcego, w którym tendencje niszczycielskie mają swoje granice wyznaczone prawem zachowania życia , człowiek niszczy dla samego niszczenia”.¹ Wpływ cywilizacji ma przeogromne znaczenie na psychikę człowieka. Wielu psychiatrów interesuje się „nerwicogennymi czynnikami we współczesnej cywilizacji”.² Ludzie od zawsze uskarżali się na cywilizację i pragnęli spokojnego życia na łonie natury. Raj utożsamiany jest z piękną zieloną i soczystą naturą, a nie z środowiskiem stworzonym przez człowieka, z jego ulicami, spalinami, dymiącymi fabrykami. Szybki postęp w dziedzinie nauki i techniki umożliwił ludzkości władzę nad otoczeniem niespotykaną nigdy przedtem. Środowisko z naturalnego zmienia się w techniczne. Następuje szybki proces urbanizacji, co powoduje zgubny wpływ na trzy żywioły: ziemię, powietrze i wodę, a także zmniejszenie przestrzeni życiowej człowieka. Nadmiar informacji, bodźców wzrokowych i słuchowych, do tego bardzo skomplikowane stosunki społeczne, ekonomiczne i polityczne, powoduje zagubienie i bezsilność współczesnego człowieka.

Współczesny człowiek jest zaborczy i agresywny, gdy nie dostaje, tego co, jak myśli, mu się należy. Nie umie zrezygnować ze zdobytych już praw i przywilejów, uważa je za wieczne.

Bez względu na to z jakiego kręgu kulturowego pochodzimy, wszyscy przeżywamy jednakowe emocje i uczucia, od szczęścia po smutek, strach, zwątpienie, gniew, zaskoczenie, nudę czy miłość. Istoty ludzkie pragną doznawać szacunku ze strony innych. Chcą słyszeć miłe słowa, dodające im znaczenia we własnych oczach. Niestety w dzisiejszym szybkim, konsumpcyjnym świecie, gdy człowiek żyje pod presją społeczeństwa, ciągłe poczucie zagrożenia i niedostosowanie, nie pozwala człowiekowi traktować z godnością i szacunkiem nie tylko siebie, ale i innych. Każdego dnia człowiek przekonuje się, iż niewłaściwe postępowanie wobec innych, może mieć katastrofalne skutki.³

Historia ludzkości przepełniona jest przemocą. W starożytności życie niewolnika zależało od jego pana. W starożytnym Rzymie tylko człowiek wolny mógł popełnić samobójstwo. Tylko ostatnie tysiąclecie pełne jest przejawów agresji, zaczynając od wypraw krzyżowych a kończąc na współczesnych atakach terrorystycznych. Najlepszym przykładem niebywałej agresji człowieka względem drugiego człowieka są wojny a w szczególności obydwie światowe. Jednym z niechlubnych elementów postępu jest masowe ludobójstwo. Technologia tak zmieniła broń, że pojedyncza jednostka potrafi pozbawić życia nawet kilkudziesięciu ludzi, bez większego wysiłku a agresor nie ma bezpośredniego kontaktu z ofiarą, może ją zabić na odległość.

Wydaje się, iż obecnie wzrasta frustracja społeczna, która spowodowana jest wzrostem tempa życia, a co za tym idzie nasilenie się agresji, która jest pewnego rodzaju wentylem, pozwalającym wyładować się na bezbronnych ofiarach. Niestety uzewnętrznienie negatywnych emocji pomaga, nie jest efektywne.⁴ Agresywne działania i zachowania są problemem w skupiskach ludzkich.

Życie polityczne związane jest z agresją. Państwa zbroją się, na „wszelki wypadek”. Niektóre przejawy agresji jednego kraju na drugi (np. Interwencja USA na Irak ) są akceptowane. W tym wypadku działa tu „prawo silniejszego”.

Agresja kojarzy się z mężczyznami. Za zachowania agresywne u panów odpowiada męski hormon – testosteron i wychowanie.⁵ To oni popełniają więcej przestępstw z użyciem przemocy, częściej dopuszczają się przemocy w rodzinie i są sprawcami większości wypadków i stłuczek drogowych.⁶

Współcześnie przemoc jest widoczna w TV i Internecie a pojedyncze przypadki są nagłośnione.

Człowiek współczesny narażony jest na manipulację. Mieszkaniec miasta jest otoczony agresywną reklamą w postaci dużych bilbordów, broszur i ulotek dostarczanych do domu. Na wszechobecną reklamę najbardziej narażone są dzieci i młodzież. Agresja dotyczy nie tylko reklam, ale również filmów a ostatnio nawet książek. Teraz aby przestraszyć widza potrzeba czegoś więcej niż kiedyś. W filmach XXI wieku przemoc jest czymś normalnym, nawet w produkcjach dla dzieci. Technika filmowa pozwala pokazać przemoc w sposób bardzo realistyczny. Nic dziwnego, że później jest naśladowana.

Książki również przeszły metamorfozę. Pojawił się nowy gatunek powieści - thrillery, opisujące takie zbrodnie, że włosy się jeżą na głowie. Autorzy powieści kryminalnych prześcigają się w koszmarnych pomysłach, wiedzą, że inaczej książka się nie sprzeda.

Żyjemy w świecie, w którym aby zaistnieć trzeba robić rzeczy spektakularne. Normalność nie jest w cenie, bo jest niewidoczna. A współczesny człowiek lubi gdy go podziwiają, nawet za cenę życia innych.

ROZDZIAŁ I

ROZUMIENIE AGRESJI W ŚWIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU

1. Pojęcie i istota agresji.

Agresja jako istotna część ludzkiego życia jest zjawiskiem bardzo złożonym przejawiającym się w różnych formach.

Pojęcie agresja według Słownika języka polskiego to „zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach: wroga, napastliwa postawa; agresja może być fizyczna lub słowna.”⁷ S.Guerin i E. Hennesseya podkreślają, że „agresja nie jest działaniem jednego typu, ale dotyczy rozmaitych zachowań powodujących fizyczną, psychiczną lub/i emocjonalną krzywdę innych ludzi.”⁸

„S. Guerian i E. Hennessey „określają agresję jako:

• przemoc fizyczną, do której należą – bicie, uderzanie, kopanie, popychanie, ciągnięcie za włosy, szarpanie i inne, gdy agresor ma bliski kontakt z ofiarą;

• przemoc werbalna – to przezywanie, krzyczenie, używanie wulgarnego języka, wszystko to co słowem lub gestem ma znieważyć, obrazić lub dokuczyć ofierze;

• przemoc pośrednia – jest wykluczeniem z grupy, wyśmiewanie, oczernianie, plotkowanie to wszystko dzieje się za plecami jednostki pokrzywdzonej.”⁹

Biorąc pod uwagę przytoczone wyżej opisy agresji, można jeszcze dodać, że jest działaniem celowym, uświadomionym i kierowanym przez człowieka.

Uczucie bezpośrednio łączone z agresją jest gniew. „Gniew jest gwałtowną reakcją na jakiś przykry bodziec zewnętrzny, wyrażający się: podnieceniem, niezadowoleniem, oburzeniem. W czasie gniewu człowiek odczuwa: złość, wzburzenie, wściekłość, irytację.”¹⁰

Agresywna jednostka nie kojarzy swojego zachowania z agresją. Postępowanie takie często jest reakcją na konkretną sytuację, w której jednostka się znalazła i czuje się zagrożona. Inaczej mówiąc agresja to specyficzny rodzaj zachowania człowieka, wynikający ze stanu wzmożonego napięcia emocjonalnego, spowodowanego nagromadzeniem negatywnych emocji, który daje możliwość ich rozładowania na innej osobie, bądź rzeczy.¹¹

„U osób agresywnych występują między innymi takie reakcje jak:

• pobudzenie fizjologiczne – jednostka odczuwa silne emocje, objawiające się przypływem ciepła, spięcia, gwałtownego bicia serca, to wszystko przygotowuje organizm do walki;

• reakcja umysłowa, poznawcza – zwiększa się przypływ agresji, poczucie bycia skrzywdzonym;

• ekspresja – silna potrzeba wyładowania się.”¹²

„Agresywność jest pojęciem bardzo ogólnym. Jednostka agresywna może być: wojownicza, zaborcza, przykra, napastliwa, wroga. „ (…) inne występowanie zachowań agresywnych na poziomie indywidualnym to: wykorzystywanie dzieci lub przemoc wobec nich, napaść, przemoc na tle seksualnym czy grupowym, krwawe protesty, wojny, terroryzm”.¹³W chwili wzburzenia człowiek nie potrafi nazwać tych wszystkich emocji. Najwięcej agresywnych cech przejawiają ludzie ze słabą umiejętnością kontrolowania reakcji emocjonalnych, zaniżoną samooceną, i negatywnym nastawieniem do otoczenia.

J. Surzykiewicz określił agresję jako popęd, a nie zachowani. Według takiego rozumowania agresja jest popędem, tak samo jak popęd seksualny. Wraz z upływem czasu dochodzi do kumulowania się napięcia popędowego, które co pewien czas musi zostać rozładowane w odpowiednim zachowaniu.¹⁴

2. Klasyfikacja agresji

Agresja może przybierać rozmaite formy i dlatego są różne jej rodzaje. Agresja może być słowna, niefizyczna lub fizyczna.

Agresja słowna to kpiny, groźby, przezwiska, ośmieszanie, czynienie złośliwych uwag mających na celu zrobienie komuś przykrości. U przedszkolaków i dzieci z niższych klas szkoły podstawowej agresja słowna wyraża się w skarżeniu.

Agresja niefizyczna to pokazywanie obraźliwych gestów, języka.

Agresja fizyczna to fizyczny atak na drugą osobę lub jej własność. Przybiera najczęściej formę bezpośrednią, czyli taką, kiedy dochodzi do fizycznego kontaktu agresora z ofiarą np. w postaci bicia, kopania, plucia, popychania, zadawania ran, wymuszania pieniędzy itp.

rys.1, Rodzaje agresji. Źródło: opracowanie własne.

Ze względu na kierunek agresji, można wyróżnić agresję skierowaną na obiekt ją wywołujący lub skierowaną na inne osoby, czy przedmioty (agresja przeniesiona).¹⁵

„Agresja przejawia się w różny sposób i dlatego można ją następująco sklasyfikować:

• agresja wroga – mająca na celu zranienie lub zadanie bólu;

• agresja instrumentalna – służąca innemu celu jak zadanie bólu, np. zastraszenie lub dla korzyści materialnych;

• agresja prospołeczna – chroniąca interesy społeczne np. obrona;

• agresja indukowana – powstająca w efekcie manipulacji;

• agresja odroczona – wybuch następuje po upływie pewnego okresu czasu np. mąż zdenerwowany przez szefa wyładowuje swoją frustrację na żonie i dzieciach;

• autoagresja – okaleczanie się, samobójstwa;

• agresja emocjonalna – występuje w wyniku przeżywanej złości lub lęku.”¹⁶

Samobójstwo jest szczególnego rodzaju agresją, bo zadaną samemu sobie. Według I.Pospiszyl samobójstwo „to takie świadome zachowanie jednostki, którego przynajmniej jednym z bezpośrednich celów jest pozbawienia siebie życia.”¹⁷ Jest dewiacją samotniczą, która obejmuje także inne działania przeciw sobie nie mające znaczenia czysto niszczycielskiego.

„ Do nich zalicza się między innymi:

• czyny heroiczne, ryzykowanie własnym życiem dla ratowania życia innych osób;

• zachowania autodestruktywne, które nie mają na celu samozniszczenia, ale do tego zmierzają np. nałogi czy uprawianie ryzykownych sportów.”¹⁸

Różne są motywy targnięcia się na siebie. Motyw w dużej mierze zależy od płci i wieku samobójcy. U dzieci i młodzieży szkolnej przyczyną są najczęściej niepowodzenia szkolne, u kobiet porażki w sferze związków intymnych, a u mężczyzn kłopoty zawodowe i finansowe.

Wiek XX przyniósł również przełom w próbach samobójczych. Kiedyś dotyczyły one samego samobójcy lub co najwyżej jego najbliższej rodziny. Akt samobójczy zostawiał po sobie smutek, żal, poczucie winy, ale fizycznie nikogo nie ranił. Obecnie coraz częściej zdarza się, iż samobójstwo jest aktem zemsty, środkiem terroryzmu, zabijającym nawet do kilku tysięcy bezbronnych osób. Niestety wzrosła liczba popełnianych aktów samobójczych. Do tego przyczyniły się media nagłaśniając tego typu zdarzenia. TV i Internet robi z samobójców prawdziwe gwiazdy. W niektórych państwach kandydaci na samobójców przechodzą specjalne szkolenia (np. pranie mózgu). Przyszli samobójcy identyfikują się z nieżyjącym „bohaterem”. Wzrasta status obserwowanego samobójcy i jego rodziny, osoby sławne częściej są naśladowane.

Ze względu na ilość osób uczestniczących w akcie przemocy wyróżnia się agresję: indywidualną i grupową, u małych dzieci występuje agresja naśladowcza;

Psycholodzy, pedagodzy różnie klasyfikują pojęcie agresji:

Reykowski „dzieli agresję na:

• reaktywną – wyzwalaną przez frustrację a także przez bodźce bólowe i drażniące;

• spontaniczną – która, jest uzależniona od psychiki jednostki np. dużego zapotrzebowania na bodźce stymulujące;

• uwarunkowaną społecznie – wynikającą ze wzorców i norm ( bywa pożądana w wojsku).”¹⁹

Jeno Ranschburg „podzielił działania agresywne ze względu na kilka kryteriów:

• moralna treść agresywnego zachowania;

• rozróżnienie czy agresja jest celem czy narzędziem;

• rozróżnienie czy działanie agresywne jest atakiem czy obroną.”²⁰

Natomiast Zbigniew Skorny uważa „że to co ma istotny wpływ na zachowanie zależy od modelu, który się naśladuje; przeważnie są to osoby znaczące ( przywódca w grupie, rodzice).”²¹

W badaniach fizjologicznych zwrócono uwagę na agresję patologiczną. Gdy agresja instrumentalna jest narzędziem umożliwiającym osiągnięcie celu, agresja patologiczna jest zdeterminowana procesami mającymi miejsce w układzie nerwowym. Zachowania przejawiające agresję są przejawem niektórych chorób i zaburzeń zachowania ( np. ADHD).

Bardzo popularne są dwie teorie agresji: biologiczna i społeczna;

„Biologiczne teorie agresji – jej zwolennicy dowodzą, iż ludzie mają genetyczne zadatki do zachowań agresywnych. Do biologicznych teorii zalicza się:

• teoria psychodynamiczna – która modna była w początkach XX, według tej teorii istoty ludzkie kierują się dwoma przeciwstawnymi, wewnętrznymi instynktami: Eros – instynkt życia i Tantalos – instynkt śmierci; czyli inaczej mówiąc, zachowania agresywne ujawniają się w organizmie w postaci napięcia, które musi znaleźć ujście w celu przywrócenia równowagi ciała; jednym ze zwolenników tej teorii był Zygmunt Freud;

• podejście psychologii ewolucyjnej – zwolennicy tej teorii dowodzą, iż zachowania ludzkie kształtowały się z pokolenia na pokolenie; agresja była używana aby zapewnić bezpieczeństwo grupie;”²²

Społeczne teorie agresji – „psychologowie społeczni wychodzą z założenia, że przyczyny zachowań agresywnych należy szukać w środowisku, w którym człowiek żyje, do tego typu teorii należą:

• teoria frustracji – agresji – osoba sfrustrowana nie wyładowuje swojego gniewu na jednostce, która ją zdenerwowała, ale wybiera sobie obiekt zastępczy;

• neoasocjacjolizm poznawczy – Berkowitz dla wyjaśnienia zachowań agresywnych użył terminu sygnałów, które określają frustrujące sytuacje, w czasie których może dojść do agresywnych zachowań; twierdzi, że frustracja aktywuje złość co prowadzi do wybuchów gniewu;

• teoria transferu pobudzenia – ta teoria dowodzi, że agresja może być spowodowana także pobudzeniem niespecyficznym, czyli fizjologicznym; niektórzy psychologowie społeczni zakładają, że reakcje fizjologiczne w różnych sytuacjach życiowych są takie same, jednak nasze emocje różnie je interpretują;

• teorie uczenia się agresji – środowisko w jakim jednostka żyje modeluje jej zachowanie; do tej teorii zalicza się:

1. warunki sprawcze – ta teoria zakłada, że człowiek rodzi się jako „niezapisana karta” i to jaki się staje zależy od otoczenia w którym żyje;

2. społeczne uczenie się – teoria ta opiera się na założeniu, że ludzkie zachowanie jest wyuczone pośrednio poprzez obserwację; Bandura wyodrębnił dwie teorie: uczenie się przez: obserwację i modelowanie; modelowanie polega na tym, jak dana jednostka się zachowuje zależy od doświadczeń związanych z agresją, czy były one pozytywne czy negatywne; uczenie się przez obserwację jest podpatrywaniem najbliższych, oglądanie tv.”²³

3. Przyczyny agresji

Dyskusje na temat skąd biorą się w człowieku skłonności do reakcji agresywnych trwają od kilku stuleci. Teorie biologiczne, psychologiczne, społeczne i socjologiczne próbują wyjaśnić to złożone zachowanie.

Jedna z teorii mówi, że to mężczyźni są bardziej agresywni. Chociaż według najnowszych badań wzrósł wskaźnik przestępczości u kobiet.²⁴

Według społecznej teorii, tak jak mówienia, agresji można się nauczyć. Inne założenie dowodzi, że agresja wytworzyła się wraz ze wzrostem cywilizacji i jest człowiekowi niezbędna do życia. Jednak najbardziej rozpowszechnioną koncepcją jest przekonanie, iż agresywne zachowanie jest odpowiedzą na stresujące sytuacje, na bezsilność wobec tego czego istota społeczna, nie może zmienić. ²⁵

I. Pospiszyl twierdzi, iż bezsilność, którą można nazwać frustracją, występuje wtedy gdy jednostka dążąc do zaspokojenia swoich biologicznych lub psychicznych celów napotyka na przeszkody utrudniające lub uniemożliwiające ich osiągnięcie. Niemożność osiągnięcia tego co się chce, wywołuje frustrację, powodującą zachowania agresywne, nakierowane na przełamanie przeszkody. Niemożność jej pokonania, powoduje wzrost reakcji agresywnych, skutkiem czego jest zaatakowanie przeszkody, bądź wycofanie powodujące skierowanie agresji na własną osobę.²⁶

To co najbardziej dokucza człowiekowi to drugi człowiek. Można powiedzieć, że agresja jest cechą charakterystyczną gatunku ludzkiego, polegającą na reakcjach nieadekwatnych do zaistniałej sytuacji np. niewinne pokazanie języka w piaskownicy może skończyć się regularną bójką i wyzwiskami rodziców.

Są różne czynniki, mające wpływ na uzewnętrznienie się zachowań agresywnych, które I. Pospiszyl podzieli na elementy osobowe i sytuacyjne determinanty agresji.²⁷ Osobowe determinanty związane są z osobowością człowieka

i z jego płcią. Natomiast do sytuacyjnych determinantów agresji zalicza się otoczenie fizyczne, niski status i wpływ kultury na jednostkę.

„Osobowe determinanty:

Różnice związane z płcią – mężczyźni wykazują więcej zachowań agresji fizycznej niż kobiety. Jest to uwarunkowane nie tylko wyższym poziomem hormonu zwanego testosteronem, ale również odmiennemu traktowaniu panów w społeczeństwie. Chłopców już od małego zachęca się do aktywności. Dziewczynki ładnie się ubiera i upomina, by nie biegały i nie skakały, tylko siedziały, gdy chłopcy mają prawo się pobrudzić. Nawet zabawki kupowane są tak aby te role dzieci podtrzymać. Agresja kobiet jest raczej bierna, przejawiająca się w słowach czyli pyskówki, plotkowanie, obgadywanie, taka forma zachowania agresywnego jest bardziej akceptowana społecznie, gdy tymczasem panowie wyżywają się w agresji fizycznej. Niestety panie często są ofiarami przemocy. ²⁸

Obie płcie mają inny stosunek do zachowań agresywnych. Mężczyźni agresję stosują jako instrument realizacji swoich celów, do których należą: kontrolowanie innych, utrzymanie władzy, czy podniesienie własnej samooceny. Natomiast kobiety uważają agresję za coś negatywnego, społecznie nagannego, dla nich jest raczej brakiem samokontroli, lub reakcją na stres.

„Według R. J. Crisp i R. N. Turner z agresją związane są takie cechy osobowości jak:

• pobudliwość – tendencja do łatwego popadania w złość;

• ruminacja – tendencja do utrzymywania i rozpamiętywania poczucia złości;

• podatność emocjonalna – tendencja do częstego odczuwania dyskomfortu i nieadekwatności.” ²⁹

Osoby o niskim poziomie ugodowości, przekładające własny interes ponad dobre relacje z innymi, a do tego jeśli są drażliwe, a czasami wręcz nieuprzejme, objawiają wyższy stopień pośredniej i bezpośredniej agresji.

„W latach 50-tych ubiegłego wieku Friedman wyróżnił dwa typy osobowości, typ A i B.

• typ A to jednostki ambitne, z wysokimi aspiracjami, perfekcyjności, traktujący ludzi jak rywali;

• typ B są osobami zrelaksowanymi, twórczymi, nierywalizujący z innymi.”³⁰

Ludzie o typie osobowości A mają większe skłonności do zachowań agresywnych, niż osoby z drugim typem osobowości.

Istnieje również związek agresji z samooceną. W takich wypadkach do przemocy dochodzi najczęstszej, gdy agresor uważa iż zostało naruszone poczucie jego wartości.

„Sytuacyjne determinanty:

Otoczenie fizyczne - według badań są trzy elementy, mające istotny wpływ na poziom agresji wśród ludzi, do których zalicza się: temperatura, zatłoczenie, hałas.

Temperatura – badania wykazały, że im wyższa temperatura powietrza, tym ludzie są bardziej agresywni; upał pobudza fizycznie, irytuje i powoduje dyskomfort. Wysoka temperatura i duża wilgotność powietrza, powodują więcej przejawów agresji.”³¹ Temperatura ma wpływ na rodzaj agresji, więcej jest przypadków agresji afektywnej, czyli wyrządzenie komuś krzywdy, niż agresji instrumentalnej, służącej jakiemuś celowi np. napad rabunkowy.

Zatłoczenie – tłok powoduje zwiększenie pobudzenia fizjologicznego, przez co gromadzi się w człowieku stres, irytacja i frustracja do tego stopnia, że nawet nieznaczny bodziec może spowodować agresywną reakcję.³² Ponadto łatwiej

w anonimowym tłumie ulec agresywnym uczuciom, niż wśród bliskich. Działa tu „zasada wzajemności” mówiąca, iż ludzie łatwiej ulegają agresywnym działaniom, jeśli uznali, że zostali sprowokowani.³³ Dlatego instytucje takie jak więzienia zakłady poprawcze, czy też ośrodki socjoterapii dla dzieci i młodzieży nie zawsze spełniają zadanie jakim jest resocjalizacja. Bywa tak iż jednostka jeszcze bardziej demoralizuje się w zakładach, mających temu zapobiegać.

Hałas – nieprzyjemne, agresywne, a do tego nierytmiczne i zbyt głośne dźwięki, są trzecim obok temperatury i tłoku , wyzwalaczem agresji.³⁴ Hałas powoduje dyskomfort psychiczny.

Niski status społeczny – nie dla każdego jest takim samym wyzwalaczem agresywnych zachowań, zależy to w dużej mierze od tego, czy jednostka postrzega swoją biedę jako coś czego nie ma możliwości w sposób akceptowany społecznie zmienić. W takich sytuacjach dochodzi do indywidualnych przejawów agresji, do których należą napady i wandalizm, bądź grupowe w postaci protestów.³⁵

Wpływy kulturowe - choć przemoc w świecie jest wszechobecna, to od kultury zależy jak jest pojmowana. Gdy dla jednego coś jest agresją dla innego jest przejawem kultury np. „krwawe rytuały w krajach afrykańskich, lub działanie z konieczności min. gdy USA i Wielka Brytania, które oficjalnie nie popierające agresji, uderzyły zbrojnie na Irak i Afganistan. Na niektórych obszarach wykształciły się „ kultury honoru ”, polegającej na zasadzie, iż mężczyźni bronią swojej własności, nawet za cenę stosowania przemocy.³⁶

„Kultura honoru” wiąże się z miejscami na ziemi, gdzie jest wyższy poziom agresji. „Przemoc występuje również wśród mniejszości narodowych, gdzie mogą się formować subkultury przemocy. Organizacje tego typu traktują zachowania agresywne jako swoisty styl życia, oparty na normach rygorystycznie przestrzeganych. Gangi preferujące przemoc, karzą za nieakceptowanie grupowej przemocy.³⁷ W takich grupach przemoc służy do zdobycia i potrzymania władzy, a agresja skierowana jest w równej mierze na inne grupy jak i na własną.

Alkohol – spożycie napojów zawierających alkohol ma znaczący wpływa na zachowanie człowieka. Od kilku czynników zależy jak zadziała wypity alkohol. Młodzież, kobiety i osoby z typem osobowości A, szybciej się upijają, a co za tym idzie nie panują nad sobą i nad swoim zachowaniem. Alkohol obniża funkcjonowanie neuropsychologiczne i zmniejsza zdolność do hamowania reakcji agresywnych. Wiek XIX przyniósł niechlubny przełom w postaci nieograniczonej dostępności i zmechanizowaniu produkcji napojów z alkoholem.³⁸

Niestety organizm a także psychika młodej jednostki nie potrafi poradzić sobie z alkoholem, co często prowadzi do agresji i przemocy. Wtedy młodzież popada w konflikt z prawem. Niestety „po alkohol sięga coraz młodsza młodzież a także dzieci, poniżej dziesiątego roku życia. Wzrasta również spożycie napojów alkoholowych przez dziewczęta.³⁹

R. J. Crisp i R. N. Turner twierdzą, że alkohol jest ważnym regulatorem życia społecznego. W niektórych środowiskach jest istotnym elementem rytuałów społecznych lub sprzeniewierzeniem się rytuałom, czynnikiem integrującym lub dezintegrującym, źródłem problemów lub sposobem na redukowanie problemów, wyznacznikiem statusu lub regulacji statusu, utrwalaczem obyczajów lub upadku obyczajów. ⁴⁰

R. J. Crispi R. N. Turner uważają, iż uzależnienie ma swoje podłoże w kulturowych wzorach picia. Wzory picia i zwyczaje alkoholowe przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Tradycją jest spędzanie spotkań towarzyskich i ważniejszych rodzinnych uroczystości przy butelce wódki, co powoduje presję społeczeństwa i przymuszanie do picia. W takich społeczeństwach młodzież wcześnie przechodzi inicjacje alkoholową, a co za tym idzie szybciej się uzależniają. Takie wzory picia dotyczą nie tylko najbliższej rodziny, ale całego środowiska. W takich społeczeństwach jego członkowie mają cały system znaków i symboli dotyczących picia. Odmowa kieliszka wódki to afront dla gospodarza, a pijani goście to norma. A gdzie jest alkohol tam przeważnie jest przemoc.⁴¹

Z nadużywaniem alkoholu wiążą się bardzo poważne problemy. Począwszy od bezdomności i biedy, a na ciężkich zbrodniach skończywszy. W upojeniu alkoholowym popełniane są najcięższe gwałty i wypadki samochodowe. A sprawcami najczęściej są młodociani. Ponadto z alkoholem łączą się takie rzeczy jak brak czujności, przebywanie w niepewnych miejscach, wiązanie się z nieznanymi osobami co może spowodować wciągnięcie w działalność przestępczą.

Innym czynnikiem wymienianym przez R. J. Crisp i R. N. Turner powodującym agresję są narkotyki. Środki odurzające same w sobie raczej nie powodują zachowań agresywnych, dopiero ich brak może prowadzić do aktów przemocy. Osoba na głodzie jest w stanie zrobić wszystko, począwszy od drobnych kradzieży a na zabójstwie skończywszy. ⁴²

Pozostałymi przyczynami przemocy, na które zwrócili uwagę R. J. Crisp i R. N. Turnersą są osłabione ograniczenia normatywne nazwanych rozhamowaniem. Są dwie przyczyny rozhamowania: deindywiduacja i dehumanizacja. ⁴³

Deindywiduacja sprawia, iż pojedyncza jednostka jest mniej identyfikowana i mniej odpowiedzialna za swoje zachowania, szczególnie gdy odbiegają one od normy. Zdarza się tak przeważnie w grupie, lub gdy jednostka czuje się bezkarna i bezpieczna w swoich poczynaniach⁴⁴ (np. w aucie – pokazywanie wulgarnych gestów, bądź wyzwiska przez uchylone okno).

Zwłaszcza w zespole, normy społeczne, które powstrzymują człowieka przed agresywnymi zachowaniami, zostają wyłączone, a do głosu dochodzi grupa.

Według innej teorii podawaną przez R. J. Crisp i R. N. Turner, zwanej teorią norm emergentnych ludzie w tłumie są agresywni, nie dlatego że ignorują normy społeczne, lecz dlatego iż postępują z zasadami grupy, aprobującą agresję.⁴⁵ Teoria identyfikacji społecznej, przedstawiona przez przez tych samych autorów mówi: normy grupowe określają postawy i zachowania osób w grupie. Gdy liderzy grupy zachowują się agresywnie, inni członkowie dostosowują się, aby się przypodobać lub by uniknąć kary. Gdy jednostki czują się anonimowymi i uważają przemoc za normatywną, wtedy częściej dopuszczają się agresji.⁴⁶

Dehumanizacja – do tego zjawiska dochodzi wówczas gdy to ofiara jest anonimowa. Oprawca nie widzi w swej ofierze istoty ludzkiej. Ten typ rozhamowania prowadzi do ludobójstwa. Kat czuje się rozgrzeszony ze wstydu i poczucia winy. Jednym z wyjaśnień dehumanizacji ofiar, szczególnie na poziomie grupowym jest delegitymizacja⁴⁷ Delegitymizacja jest to uznanie jakiejś społeczności za niebezpieczną i zagrażającej własnej, co daje usprawiedliwienie do stosowania wobec niej agresji. Np. czystki etniczne są rodzajem polityki siłowego usuwania obcej grupy, zawierające różne działania od masowej deportacji po ludobójstwo.

Ludzie od zarania dziejów łączyli się w grupy. Grupa dawała poczucie bezpieczeństwa, ale także powodowała depersonalizację, to znaczy, iż pojedyncza jednostka myślała i zachowywała się nie jak odrębna istota ludzka, ale jak grupa. Człowiek sam ma więcej hamulców niż, gdy znajduje się w zespole.

Agresja wśród ludzi przejawia się w różny sposób. Jest ona jednym ze sposobów rozładowania frustracji, na której cel wybiera się niewinne ofiary. Agresywne sygnały w otoczeniu prowadzą do pobudzenia fizjologicznego, co zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia agresywnego zachowania.

„Według modelu neoasocjacjonizmu poznawczego, jeśli dany bodziec jest kojarzony z reakcją złości, to sama obecność tego bodźca, niezależnie od tego, czy jest to określona osoba czy sytuacja, przyniesie rezultat w postaci wybuchu (…). (…) nawet pobudzenie nie związane bezpośrednio z gniewem czy agresją, np. pobudzenie fizjologiczne na skutek uprawiania sportu, może zostać niesłusznie przypisane złości.”⁴⁸

4. Formy agresji

Według R. J. Crisp i R. N. Turner podstawowe formy agresji to: przemoc w rodzinie, agresja seksualna i terroryzm.⁴⁹

Przemoc w rodzinie jest najczęstszą formą agresji przejawiającej się w społeczeństwie. I jest to, jak mówi definicja, cytowana za R. J. Crisp i R. N. Turner jest to:przemoc słowna lub fizyczna względem członka rodziny.⁵⁰ Rodzinna przemoc ma związek przeważnie z mężczyzną ponieważ to on jest sprawcą najdrastyczniejszych jej przejawów. Jednak to kobiety w rodzinie stosują więcej przemocy w stosunku do partnera i do dzieci. Kobiety stosują przemoc fizyczną wobec dzieci rzadziej wobec partnera. W kontaktach z partnerem stosują przemoc niefizyczną w postaci szantażu emocjonalnego, gróźb. Ten stan rzeczy jest spowodowany tym, że członkowie rodziny żyją blisko siebie i to zwiększa prawdopodobieństwo, iż frustracje jednych odbiją się na drugich, przeważnie słabszych członkach rodziny.

Celem przemocy w rodzinie według I. Pospiszyl jest wywarcie wpływu na jej członków, do tego ma charakter intymny, co powoduje, iż jest poza kontrolą społeczną, ma duże przyzwolenie społeczne, na krótki dystans jest skuteczną metodą wychowawczą, negatywne skutki ujawniają się dopiero po latach.

1. Pospiszyl definiuje przemoc w „pojęciu wąskim i szerokim:

• wąska definicja – to: znęcanie się i maltretowanie;

• szeroka – obejmuje dwa rodzaje przemocy:

  - wykorzystywanie, nadużycia;

  - znęcanie, maltretowanie.”⁵¹

Według badań przeprowadzonych nad przemocą i cytowanych za I. Pospiszyl:

• „w tzw. porządnych domach – 81% dzieci jest bita, 4,5% - bita brutalnie;

• 66 – 93% dzieci doświadcza przemocy w Europie Zachodniej (W. Brytania, Niemcy) i w USA;

• małe dzieci są doświadczane surowiej, najczęściej są to chłopcy 3 – 5 letni, najrzadziej 8% dzieci dorosłe, wśród nastolatków to dziewczęta są częściej karane;

• niski status społeczny ma związek ze zwiększoną ilością kar fizycznych oraz zaniedbań; wysoki status to kary psychiczne oraz pomysłowość w wymyślaniu kar;

• bardziej narażone są dzieci niechciane, zwłaszcza młodocianych matek;

• problem krzywdzenia dzieci niepełnosprawnych – wzrost trudności wychowawczych, co sprzyja zachowaniom nieadekwatnym;

• zachowania nieadekwatne:

  - nadopiekuńczość – hamuje rozwój samodzielności, utrudnia zdobycie sprawności społecznych;

  - nadmierna surowość – wypacza socjalizację;

• większa częstotliwość przemocy w rodzinach wielodzietnych – kolejne dziecko zwiększa poziom stresu sytuacyjnego (skłonność do agresywnych wybuchów), kolejne dziecko zmniejsza emocjonalną wartość poprzednich;

• u kobiet przemoc przybiera łagodniejsze formy, częściej stosują przemoc wobec dzieci starszych, dorosłych”⁵²

Tabela 1: skłonność do wymierzania kar. Źródło opracowania: I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011, s.291.

Skłonność do wymierzania kar	kobiety	mężczyźni
klapsy	84,80%	78,80%
pas	41,00%	47,50%

Następną formą przemocy w rodzinie jest przemoc w małżeństwie. 1/3 kobiet-ofiar przemocy korzysta z pomocy – ich mężowie to często przedstawiciele tzw. prestiżowych zawodów lekarze, adwokaci, politycy. ¼ małżeństw pobiła się przynajmniej raz w ciągu trwania małżeństwa. W pierwszych 10 latach małżeństwa przemoc występuje dwa razy częściej, niż w następnej dekadzie. 1/5 kobiet w Polsce pada ofiarą przemocy męża. 41% rozwódek było bitych. 8% kobiet przyznaje się do stosowania przemocy wobec mężów.⁵³

1. Pospiszyl wyróżnia rodziny, „w których najczęściej stosuje się przemoc:

• dorastanie w atmosferze przemocy i autorytarnego rygoryzmu;

• osobowość sprawców – sztywno i autorytarnie kontrolująca, niedojrzała, problemy z kontrolą emocji;

• społeczne przyzwolenie;

• uzależnienie;

• wzrost stresów sytuacyjnych, takich jak bezrobocie, problemy finansowe, problemy wychowawcze, choroby;

• trudne dzieci;

• nieudane życie małżeńskie.”⁵⁴

„Cykl przemocy sformułowana przez I. Pospiszyl:

1. narastanie napięcia;

2. czynnik wyzwalający;

3. akt przemocy;

4. spadek napięcia oraz dążenie do pojednania.”⁵⁵

1. Pospiszyl „charakteryzuje agresorów następująco:

• zwala winę na ofiarę;

• udawanie, że nic się nie stało;

• odgrywanie roli super męża/ojca.”⁵⁶

10% śmierci dzieci to ofiary przemocy domowej. 1/3 wszystkich zabójstw jest popełniana na najbliższych.⁵⁷

„Przemoc wychodzi na jaw gdy:

• następuje zagrożenie życia ofiary;

• nasilają się problemy wychowawcze z dzieckiem;

• partnerom przestaje zależeć na utrzymaniu pozytywnej oceny rodziny na zewnątrz.”⁵⁸

1. Pospiszyl charakteryzuje „problem przemocy w rodzinie przekładający się pokoleniowo:

• w rodzinie, w której kobieta jest ofiarą, ofiarami w 70% są również jej dzieci;

• dzieci nie potrafią z kolei obronić swoich dzieci – podświadomie wybierają podobnego partnera, jakim był kiedyś ich agresor (partner słaby szuka agresora i vice versa);

• 32% kobiet świadków przemocy wchodzi w podobne związki i sytuacje w życiu (stosujący mobbing szef lub współpracownicy);

• dzieci, ofiary przemocy w dorosłym życiu, są przekonane, że „bat” jest jedynym, słusznym i dobrym rozwiązaniem, tylko trzymanie krótko gwarantuje sprawne funkcjonowanie systemu rodzinnego i posłuszeństwo dzieci dlatego, działają apodyktycznie, kontrolująco, nierzadko zmagają się z problemem dystansu emocjonalnego, nieumiejętności okazywania uczuć;

• 60% bitych dzieci ma problemy przystosowawcze – niekontrolowane wybuchy złości, niska samoocena, emocjonalna labilność, nieufność, wrogość wobec otoczenia, uzależnienia.”⁵⁹

Według I. Pospiszyl dzieci krzywdzone: wykazują postawę zimnego wyczekiwania, są czuje, krnąbrne, brak im poczucia humoru, dopuszczają się aktów wandalizmu, wchodzą w konflikty z dorosłymi (np. nauczycielami) z prawem.⁶⁰

Jednym ze skutków „przemocy domowej jest wyuczona bezradność, której objawy, podawane przez M. E. P. Seligmana, są następujące:

• bierne znoszenie roli ofiary;

• efekty destruktywnego procesu w psychice;

• przekonanie, iż „nic się nie da zrobić”;

• wzrost poczucia zagrożenia.”⁶¹

Inne „skutki przemocy domowej wobec dzieci przytaczane przez I. Pospiszyl to:

• wzrost agresywności;

• nieumiejętność inicjowania i utrzymywania kontaktów z innymi dziećmi;

• nieufność, wrogość, wycofanie, odrętwienie emocjonalne, skłonność do izolowania się lub nadpobudliwość, niska samoocena;

• poczucie odrzucenia, opuszczenia;

• chroniczny smutek, depresja, lęki koszmary nocne;

• zmienność nastrojów – drażliwość, impulsywność, tendencje do znęcanie się nad słabszymi, kłamstwa;

• wzrost objawów psychosomatycznych – moczenie, tiki;

• trudności w nauce;

• rozwój postaw zależnościowych od opiekunów;

• zachowania pseudodorosłe w dzieciństwie – nadmierna czujność, niezdolność do rozluźnienia, oraz infantylne w życiu dorosłym, postawy roszczeniowe.”⁶²

R. J. Crisp i R. N. Turner uważają, iż powszechnymi elementami agresogennymi w rodzinie są: alkohol i kłopoty finansowe.⁶³ Faktem jest także, iż ofiary przemocy częściej stosują przemoc.

Inną formą agresji jest agresja na tle seksualnym. Ten rodzaj przemocy ma wiele przyczyn. Jednym z nich jest swobodny dostęp do materiałów pornograficznych: prasy, filmów oraz stron internetowych. Akt seksualny i nagość pokazana jest w sposób wulgarny i agresywny, a kobieta traktowana jest instrumentalnie. Niestety oglądanie pornografii, zwiększa pobłażliwość wobec agresji seksualnej i agresji wobec innych. Następną przyczyną zwiększenia agresji seksualnej jest mit, iż kobieta czerpie przyjemność z gwałtu.⁶⁴

I. Pospiszyl wyróżnia kilka zachowań agresywnych na tle seksualnym. Są to: pedofilia, pornografia dziecięca, kazirodztwo i molestowanie seksualne.⁶⁵

Według definicji podawanej przez I. Pospiszyl „Pedofilia jest terminem medycznym określający popęd osoby dorosłej do dziecka.”⁶⁶ Aby można mówić o pedofilii muszą być spełnione pewne kryteria: trwałość wzorca zachowania sprawcy i znacząca różnica wieku między ofiarą a sprawcą.⁶⁷ Pedofil to jednostka wykorzystująca seksualnie dzieci i czerpiąca z tego przyjemność. Przeważnie są to mężczyźni, ale zdarzają się i kobiety. Pedofilami są zazwyczaj osoby z bliskiego otoczenia dziecka. Pedofilia może być jedną z form przemocy domowej.⁶⁸

Według I. Pospiszyl „wykorzystywanie seksualne dzieci ma kilka cech:

• dzieci wykorzystują najczęściej osoby znajome i ma to miejsce przeważnie w domu rodzinnym;

• im młodsze dziecko, tym większe prawdopodobieństwo, że sprawca to ktoś z najbliższego otoczenia;

• im bliższe jest pokrewieństwo między dzieckiem a sprawcą, tym większe prawdopodobieństwo, iż molestowanie się powtórzy a dziecko będzie trzymało ten fakt w tajemnicy;

• wykorzystywanie dochodzi często nie przez gwałt, ale za pomocą przekupstwa, uwiedzenie lub szantażu;

• dziewczynki są dwukrotnie częściej wykorzystywane niż chłopcy;

• mężczyźni wykorzystują częściej chłopców;

• dziewczynki są najczęściej wykorzystywane w wieku 10-15 lat, a chłopcy 3-12;

• przeważnie narażone są dzieci nielubiane w rodzinie, a także gdy jest dystans emocjonalny z opiekunami;

• aktów przemocy seksualnej na dzieciach dopuszczają się przeważnie mężczyźni

• osoby molestowane w dzieciństwie, molestują gdy dorosną.”⁶⁹

Wykorzystywanie seksualne dzieci to nie tylko kontakty seksualne. To również molestowanie seksualne.

I. Pospiszyl twierdzi, iż „molestowanie seksualne następuje gdy:

• dorosły mówi o seksie przy dziecku; opowiada erotyczne kawały, peszące dziecko i sprawiające go w zakłopotanie;

• klaps może być uważany za przejaw molestowania;

• patrzenie na dziecko w sposób dwuznaczny;

• podglądanie i zaglądanie w czasie przebierania się dziecka;

• dotykanie piersi, miejsc intymnych, wyzwiska skierowane do dziecka są przejawem naruszenia seksualności dziecka. Szczególnie dorastające dziewczynki są narażone na tego typu zdarzenia. Nastoletnia jednostka jest bardzo wrażliwa i wyczulona, czasami nawet niewinna uwaga dotyk może ją ranić, dotyczy to także chłopców.”⁷⁰

Kazirodztwo może być również jedną z form przemocy domowej. Kazirodztwo według Słownika języka polskiego to: utrzymywanie stosunków płciowych z osobą spokrewnioną w linii prostej lub rodzeństwem, bądź z osobą adoptowaną⁷¹ Aktów kazirodczych dopuszczają się przeważnie ojcowie w stosunku do swoich córek.⁷²

Rodzina jest podatnym gruntem do rozwoju patologicznych stosunków. Dom rodzinny to instytucja, gdzie bliskość i poczucie solidarności jest bardzo silne. Członkowie rodziny bardzo boją się rozpadu co ułatwia ich wykorzystanie. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i na nich skupia się to co dobre i złe. W rodzinach kazirodczych ojciec rządzi twardą ręką, jest panem i władcą. To co łączy taką rodzinę, to strach i wspólna tajemnica. Na zewnątrz członkowie rodziny dbają o dobre imię rodziny, są bardzo lojalni, przez co nadużycia mogą trwać latami. W ten sposób matka próbuje zatrzymać przy sobie męża.⁷³

Pornografia dziecięca jest także wykorzystaniem seksualnym dzieci. Wraz z rozwojem Internetu problem, o którym mowa nasilił się⁷⁴.

I. Pospiszyl wymienia kilka „form wykorzystywania dzieci za pomocą internetu.

• dzieci zmusza się do oglądania pornografii razem z dorosłymi, gdzie przedstawione są również osoby dorosłe;

• niekiedy zdarza się sprzedaż dziecka za pomocą Internetu w celach seksualnych;

• publikowanie pornografii dziecięcej przez młodzież;

• dzieci są uwodzone przez internet, osoba dorosła podaje się za rówieśnika;

• zachęcanie do dystrybucji lub wymiany zdjęć z pornografią dziecięcą;

• kolportaż pornografii dziecięcej;

• uprawianie wirtualnego seksu dorosłego z dzieckiem.”⁷⁵

Dorosły zainteresowany dziecięcą pornografią przegląda strony Internetowe w celu wyszukania potencjalnej ofiary. Jest to przeważnie dziecko młodsze, łatwowierne, często samotne i dające się łatwo zmanipulować. Stara się pozyskać zaufanie dziecka, poprzez zainteresowanie jego problemami i pasjami. Dziecko czuje się rozumiane i dowartościowane, szczególnie wtedy gdy nie może znaleźć wspólnego języka z domownikami i rówieśnikami. Dorosły robi szczegółowy wywiad dotyczący, spraw domowych, miejsca zamieszkania numeru telefonu itp. Kontakt bezpośredni jest realizowany za pośrednictwem: najpierw telefonu, a następnie w miejscach publicznych np. w kinach, w galeriach handlowych, kawiarniach. Dla pozyskania dziecka sprawca zaprasza na lody, kupuje prezenty. Na koniec dziecko jest wykorzystywane do pornografii, jej rozpowszechnienia lub kontaktów fizycznych. Sprawca zadaje sobie wiele trudu by nie zostać zdemaskowanym, gdy kontakty wyjdą na jaw. Przypomina dziecku aby kasowało dane z komputera, podpowiada jak ukrywać i tłumaczyć się przed rodzicami. Kupuje dziecku telefon, który opłaca albo straszy przed konsekwencjami lub kupuje milczenie dziecka drogimi prezentami.

Następną formą agresji wymienianą przez I. Pospiszyl jest terroryzm. Terroryzm to stosowanie gróźb, zastraszenia i przemocy w celu realizacji celów politycznych, religijnych lub społecznych. Terroryści to osoby, uważające iż każdemu należy się sprawiedliwe traktowanie, a oni są przekonani o dziejącej się im krzywdzie. To ludzie niekoniecznie biedni, przeważnie dobrze wykształceni, którzy swoje niezadowolenie i poczucie krzywdy odreagują w atakach terrorystycznych.⁷⁶ .

Celem terroru są nie tylko te cele, które zostały wyżej wymienione, ale również może być nim osobisty interes terrorysty lub objawy związane z zaburzeniami psychicznymi.

W dzisiejszych czasach nie potrzeba wielkiej armii, żeby zdezorganizować społeczeństwo. Wystarczy zdeterminowana jednostka i usłużne media, by sparaliżować kilkumilionowe miasto. Taka strategia wykorzystywana jest nie tylko przez fanatycznych zabójców, stosuje ją również znudzona młodzież (np. gdy dzwonią na policję o rzekomo podłożonej bomie pod szpitalem) czy grupy pacyfistyczne takie jak Greenpeace do torpedowania planów wielkich koncernów przemysłowych. Akcje podejmowane przez tego rodzaju grupy nazywane są terroryzmem miękkim.⁷⁷

Zupełnie innego rodzaju agresją przytaczaną przez I. Pospiszyl jest: wykluczenie i marginalizacja społeczna, które jest formą agresji pośredniej. Marginalizacja społeczna to wyłączenie jednostek lub grup społecznych z uczestnictwa w podstawowych instytucjach porządku społecznego.⁷⁸

Innymi wykluczeniami zdefiniowanymi przez I. Pospiszyl są:

Wykluczenie ekonomiczne – jest związane z biedą, bezrobociem i bezdomnością;

Wykluczenie ze sfery edukacji i kultury – to brak środków lub możliwości na zdobycie wykształcenia, a przez to odpowiedniego zawodu i pracy;

Wykluczenie przestrzenne - odnosi się do społeczności wyizolowanych, żyjących w gettach, slamsach, blokowiskach wielkiego miasta;

Wykluczenie psychiczne – dotyczy przeważnie emigrantów;

Wykluczenie strukturalne – odnosi się przede wszystkim do jednostek niepełnosprawnych, mniejszości etnicznych, rasowych, czy płciowych;

Wykluczenie religijne - dotyczy osób, które z powodów religijnych są dyskryminowane w pracy i w instytucjach publicznych;

Wykluczenie mentalnościowe – ujawniające się w trudnościach dostępu do niektórych zawodu, przywilejów lub funkcji z powodu przynależności do grupy mniejszościowych lub rasowych.”Akcje podejmowane przez tego rodzaju grupy nazywane są terroryzmem miękkim.⁷⁹

Jedną z form wykluczenia społecznego jest mobbing.

I. Pospiszyl określa mobbing jako „dręczenie, nękanie, molestowanie, psychiczny terror przez pojedynczą jednostkę lub grupę wobec osoby słabszej. Aby można było mówić o mobbingu muszą być spełnione warunki: ofiara jest długotrwale

i powtarzalnie dręczona. Do tego dochodzi brak równowagi psychicznej i fizycznej między dręczycielem i dręczonym, a skutki takiego zachowania mają negatywne konsekwencje zdrowotne dla ofiar mobbingu.⁸⁰

„Do cechy charakterystycznych mobbingu I. Pospiszal zalicza:

• kwestionowanie wszelkich decyzji, przesadna krytyka, niedoinformowanie, nieustanny przydział nowych zadań, które są albo poniżej, albo powyżej możliwości osoby, prowokowanie;

• izolacja to między innymi porozumiewanie się na piśmie, ignorowanie;

• naruszenie godności polegające na kpinach, obraźliwych gestach i uwagach, intrygowanie, rozsiewanie plotek, wyśmiewanie;

• przemoc werbalna, fizyczna i seksualna.”⁸¹

Ofiarami są jednostki: nadgorliwe, wycofujące się i podatne na zranienie, prowokujące i tak zwane młode wilczki.⁸²

Ofiary podatne na zranienie i wycofujące się wykazują wyższy poziom lęku, są nieśmiałe, ciche, trzymają się na uboczu, czują się samotne, jak również zdezorientowane, zamknięte w sobie;

Ofiary prowokujące to osoby agresywne, zaczepne, przeszkadzające, stwarzające wokół siebie atmosferę chaosu i zagrożenia. Takich osób nikt nie lubi, ale także nikt się ich nie boi;

Ofiary nadgorliwe często postrzega się jako donosicieli i skarżypyty. To jednostki podatne na wpływy społeczne i lękliwe. Zazwyczaj są asystentami osoby uosabiającej władzę. Takie osoby są często izolowane i dyskryminowane przez grupę;

Młode wilczki to osoby wyróżniające się z grupy, pasjonaci. Z powodu swojej nieprzeciętności, uważają się za lepszych od innych członków zespołu. Nie lubi się ich, bo zawyżają poziom, narzucają dystans, są pierwsi do awansu. Izolują się od grupy, często dyskryminowani, oczerniani.⁸³

Mobbing może wystąpić w każdej grupie społecznej, wśród dzieci i dorosłych. Różni są sprawcy mobbingu, ale mają oni kilka wspólnych cech, I. Pospiszyl dzieli mobberów na: autorytarnych, antysocjalnych i obsesyjno – kompulsywnych.⁸⁴

Sprawcy autorytarni - dla nich podstawowym kanonem stosunków międzyludzkich są: władza i uległość. Władzy przypisują wiele zalet, takich jak pracowitość, inteligencja oraz przekonanie o zdolności kontroli rzeczywistości. Tymczasem jednostkom podporządkowanym przypisuje wiele wad, głównie lenistwo, niekompetencję i skłonność do naruszenia norm. W kontaktach międzyludzkich często powołują się na znajomości i koneksje, wobec osób dysponujących władzą są ulegli, jednostkami zajmującymi niższą pozycję gardzą. Ten typ sprawcy mobbingu stara się ukryć niepewność co do własnych kompetencji, nieufność wobec ludzi i niewiarę w reguły rządzące relacjami w społeczeństwie. Przeważnie są to szefowie, zwierzchnicy o autorytarnych cechach osobowości. Kiedy tracą władzę stają się potulni, nadgorliwi i ulegli.⁸⁵

Sprawcy antysocjalni - przejawiają narcyzm, bezwzględność, do tego mają duże aspiracje zawodowe i zapotrzebowanie na aprobatę społeczną. Ich cechą szczególną jest brak empatii i skłonność do manipulowania otoczeniem. Doskonale funkcjonują w atmosferze intryg i zastraszania. Nie mają litości dla słabych i popełnianych przez nich błędów. Tam gdzie funkcjonują stwarzają atmosferę zagrożenia i niezdrowej rywalizacji. Jeśli tylko to jest możliwe, chętnie stosują przemoc. Mobberzy tego typu najczęściej pełnią funkcję lidera grupy.⁸⁶

Sprawcy obsesyjno – kompulsywni są: lękliwi, niepewni, wewnętrznie zagubieni, mają poczucie społecznego chaosu i katastrofizmu. Swoją niepewność i niskie poczucie kontroli wewnętrznej uzewnętrzniali w schematycznym działaniu i przesadną kontrolą otoczenia. Chętnie budują teorie spiskowe. Przejawiają małą tolerancję do błędów popełnianych prze innych, sami demonstrują pracowitość i perfekcję, tego samego wymagając od innych. Są mało kreatywni. Każdą zmianę traktują jako zagrożenie. Wobec osób, które im podpadną są pamiętliwi i nieracjonalni. Cały ich lęk skupia się na jednej osobie, którą postrzegają jako niebezpieczną, krnąbrną i silniejszą, niż jest w rzeczywistości. Fanatycznie koncentrują całą uwagę na tej osobie, próbując przyłapać ją na popełnianych błędach. W nękaniu ofiar nie znają umiaru, a i tak są przekonani, iż tylko się przed nimi bronią. Traktują ofiarę jak rywala, z którym podejmują walkę na śmierć i życie.⁸⁷

Rodzaj mobbera zależy od specyfiki środowiska. W grupach formalnych i nieformalnych, jak również w środowiskach szkolnych dominują sprawcy antysocjalni. W relacjach zawodowych rodzaj mobbingu jest uzależnione od rodzaju instytucji. Tam gdzie dopuszczenie do awansów i dodatkowych finansów mają charakter uznaniowy, a ostateczna decyzja zależy od zwierzchnika, najczęściej ujawniają się mobberzy autorytarni. Natomiast tam, gdzie panuje wysoka rywalizacja, uaktywniają się sprawcy antysocjalni i obsesyjno – kompulsywni.⁸⁸

Ostatnią grupę wykluczonych ze społeczeństwa wymienianą przez I. Pospiszyl stanowią dzieci ulicy.⁸⁹ To jednostki niezwiązane i nieprzywiązane do rodziny ani do żadnej instytucji odpowiedzialnej za ich opiekę i rozwój. Według definicji dzieci ulicy to dzieci w wieku 3-18 lat uważające ulicę za środowisko im bardziej sprzyjające. Pozostające poza istniejącymi systemami opieki i wychowania. Na ulicy zaspokajają swoje potrzeby, łamią normy i zasady społeczne, często wchodzą w konflikt z prawem i narażone są na niebezpieczeństwa. Mają słabe więzi z rodziną, otoczeniem i szkołą, które nie spełniają potrzeb dziecka. Utrzymują się z prostytucji i kradzieży. Nierzadko używają substancji psychoaktywnych (często wąchają klej).⁹⁰

Dzieci ulicy można I. Pospiszyl podzieli na: hieny i wojowników. Pierwsza grupa to dzieci łaszące się i żebrzące, podkradają drobne przedmioty, są namolne, ale nie agresywne. Natomiast wojownicy są bardziej brutalni i agresywni. Robią to samo co hieny, ale innym sposobem. Próbują manipulować, wymuszać i kradną.⁹¹

Są różne czynniki, pchające dziecko na ulicę. Jednym z najważniejszych czynników wymienionych przez I. Pospiszyl jest: bezrobocie rodziców,⁹² a co za tym idzie bieda w domu i jeżeli jest połączone z niewydolnością wychowawczą większe jest prawdopodobieństwo, iż jednostka znajdzie się na ulicy. W takiej rodzinie nie ma jasnych zasad funkcjonowania, brak ustalonych ról, to znaczy iż dziecko przyjmuje na siebie obowiązki dorosłego. Zamiast rodzice zapewnić poczucie bezpieczeństwa dziecku, to dziecko bierze odpowiedzialność za bezradnych dorosłych i młodsze rodzeństwo. Dzieci mogą uciekać z domu, gdy rodzice nie są nimi zainteresowani, z powodu alkoholizmu i innych uzależnień, przed przemocą i wykorzystaniem seksualnym.

Agresja jest postrzegana jako coś negatywnego z czym trzeba walczyć, są jednak takie dziedziny ludzkiej działalności, gdzie agresja jest dozwolona. Tą dziedziną jest sport.

Społeczeństwo wskazuje pewną dwustronną wartość w kwestii agresji w sporcie. Z jednaj strony sport jest być może jedyną sytuacją, w której nie tylko tolerujemy, ale i podsycamy agresywne zachowanie. Z drugiej strony, opinia publiczna oburzona jest chuligańskimi zachowaniami kibiców piłki nożnej, a ostatnie lata przyniosły szereg przykładów sportowców pozywających przed sąd innych, którzy celowo ich kontuzjowali. Jednym z powodów tej wyraźnej dwustronności wartości postaw jest nasza tendencja do różnego postrzegania agresji w zależności od sytuacji. Bowiem obejmuje ona te zachowanie, które wydają się agresywne, ale nie wyrządzają nikomu krzywdy. W wielu dyscyplinach sportu możemy czasem przypuścić bezpośredni atak na rywala, nawet przy akompaniamencie głośnych okrzyków, nie mając przy tym intencji zaatakowania osobiście. Klasycznym tego typu zachowaniem jest gra przy siatce w tenisa.

W dyscyplinach w których zawodnicy wchodzą ze sobą w kontakt, dopuszczalny jest pewien stopień agresji instrumentalnej, chociaż pod żadnym pozorem nie wolno celowo dążyć do kontuzjowania przeciwnika w celu uzyskania kolejnego punktu lub wygranej. Sporty, w których dochodzi do bezpośredniego kontaktu między zawodnikami, obwarowane są zwykle regułami zezwalającymi na pewien poziom agresji instrumentalnej i niedopuszczających do agresji wrogiej. I tak, choć piłkarz popychający drugiego przeciwnika tak, że traci on równowagę, raczej nie dostanie kartki od sędziego, to szarpanina w rugby czy zbyt niskie uderzenie w boksie, które mogą poważnie kontuzjować przeciwnika są niedozwolone.⁹³

Podobnie jest z agresją w środowisku szkolnym, gdzie występuje agresja ta „zła” czyli bicie, wyzwiska, mobbing, jak również jest agresja „na niby”. Uczniowie, a zwłaszcza chłopcy, lubią przekomarzać, siłować i szturchać się, dla zabawy, nie robiąc sobie nawzajem krzywdy. Ale i w zabawie musi być umiar, ponieważ co dla jednych jest śmieszne, dla innych może nie być.

ROZDZIAŁ II

ZJAWISKO AGRESJI W ŚRODOWISKU SZKOLNYM

1. Proweniencja zjawiska agresji.

Rzeczywistość szkolna, w której egzystuje dziecko przez kilka godzin dziennie jest doskonałym podłożem do ujawniania się prawdziwych postaw, przekonań i zachowań. Interakcje z kolegami i zachodzące między nimi relacje prowadzą do różnych niepożądanych form zachowania, niestety często agresja fizyczna czy też słowna w nich przeważa.

Dzieci nie potrafią ukrywać swoich prawdziwych emocji za płaszczykiem fałszywych pozorów, lecz obnażają je w całej swojej okazałości. Poprzez dysfunkcyjne uczucia dzieci przeżywają przykre doznania, co powoduje zatracenie pełnego przeżywania dzieciństwa. Młody człowiek nie potrafi wytłumaczyć, dlaczego odczuwa gniew, lęk lub radość.⁹⁴

Niektóre dzieci przejawia destruktywne emocje, zaburzające ich funkcjonowanie w szkole i poza nią. Przeżywane uczucia determinują osobowość młodego człowieka. Destruktywne emocje, które są u dzieci najczęstsze to: lek, gniew, smutek, zazdrość, zawiść i nienawiść. Intensywność tych odczuć jest bardzo indywidualna, uzależniona jest między innymi od wychowania i pochodzenia społecznego „dzieci z środowisk wiejskich mają pod względem jakościowym i ilościowym gorszą sytuację emocjonalną, niż dzieci w mieście, co sprawia, iż mają gorsze szanse na przystosowanie się w życiu i radzenie sobie z sytuacjami kryzysowymi⁹⁵

Niestety dzieci mają małą świadomość swojego życia wewnętrznego. Oznacza to, że nie umieją rozmawiać o swoich odczuciach. Nie szukają pomocy u swoich bliskich. Im więcej w życiu dziecka „złych emocji”, tym częściej radzą sobie same i wypracowują osobiste strategie pomocowe, ⁹⁶które nie pomagają dziecku, tylko jeszcze bardziej pogłębiają jego problemy.

Swoje niewyrażone emocje dzieci uzewnętrzniają w postaci smutku, płaczu, niekontrolowanej agresji ( kopania, plucia, wyzwiska). Jedną z najczęstszych przyczyn tego stanu rzeczy są rówieśnicy z którymi dziecku przyszło współżyć. Kłótnie, nieporozumienia wywołują silne przykre emocje, takie jak gniew, smutek, lęk. Dziecko boi się, że będzie nielubiane, niekochane. Dlatego tłumi w sobie te nieakceptowane przez otoczenie zachowania, co powoduje wzrost autoagresji.

Niestety dla dzieci i młodzieży, a szczególnie dla chłopców agresja jest atrakcyjna. Oglądają filmy akcji, horrory, grają w gry komputerowe, gdzie można uśmiercić zawodnika kilka razy. Oglądane bez umiary akty przemocy, sprawiają chęć naśladowania.⁹⁷

Młodzi nie umieją jeszcze rozróżnić dobra od zła i dlatego mogą wpaść w kłopoty. Jeden nieprzemyślany krok może zaważyć na całym życiu. Niekiedy ekspresja emocji u dzieci - w przypadku wystąpienie niszczących emocji – idzie w nieprawidłowym kierunku i wyzwala zachowania agresywne, co uruchamia inne nieporządne uczucia.⁹⁸

Gdy jeszcze w latach 80 przemoc była kojarzona ze środowiskami marginesu społecznego, obecnie staje się powszechna we wszystkich warstwach. Do tego dochodzi unifikacja płciowa młodocianych przestępców. Nastąpił wzrost agresywności u dziewcząt, gdy u chłopców obserwuje się pewną stabilizację.⁹⁹ Zdarzają się zachowania agresywne w miejscach, w których nie przyzwala się na takie postępowanie np. szkoły.

Jest kilka przyczyn agresywnych zachowań wśród młodzieży. Do podstawowych zalicza się:

• „zmiany zachodzące w kraju, obniżenie norm i wartości społecznych, do tego dochodzi wielokulturowość, która sprzyja wzrostowi przemocy;

• zalew destrukcyjnych modeli zachowania będących efektem rozpowszechnienia się elektronicznych środków przekazu;

• obserwowanie i doświadczenie przemocy w rodzinie i w najbliższym otoczeniu;

• bezstresowe wychowanie i w konsekwencji brak jakichkolwiek wymagań;

• nadmiar liberalizmu wobec młodych, co skutkuje deficytem poznawczym i behawioralnym w zakresie wartości i wymaganych standardów społecznych;

• za dużo rygoru i wymagań w procesie wychowawczym.”¹⁰⁰

„Każda jednostka przejawia pewien zespół cech, które sprawiają iż akt przemocy jest pojedynczym wyskokiem lub stałą dyspozycją o złożonych przyczynach i czynnikach wywalających. Najczęstszej są rozpatrywane jako:

• zachowania wyuczone

• efekt wywierania wpływu społecznego

• brak więzi grupowej

• brak umiejętności społecznych

• objawy zaburzeń osobowościowych

• doświadczenia ekstremalne.”¹⁰¹

Agresja jako zachowanie wyuczone - w toku uczenia się zachowań agresywnych najistotniejszą rolę odgrywa: obserwacja, naśladownictwo i osobiste doświadczenia. Dzieci agresywnych rodziców, wychowujące się w agresywnych środowiskach, są bardziej agresywne. Wśród takich dzieci agresja staje się nawykiem, później z takich dzieci wyrastają agresywni dorośli, mający kłopoty z prawem. „Skuteczność procesu uczenia się agresji zależy od kilku czynników:

• skuteczność zachowania agresora np. przez zdominowanie i pokonanie ofiary;

• pokazywanie wzorców zachowań, szczególnie przydatne w sytuacjach nowych, niejasnych np. pokazanie dziecku co ma zrobić gdy uderzy go kolega;

• nagrody, jakie w związku z zachowaniem agresora odbiera obserwator, np. podniesienie statusu w grupie;

• możliwość identyfikacji z agresorem poprzez więzi, podobieństwo cech, doświadczeń, bycia wzorcem osobowym;

• prowokowanie do agresji;

• traktowanie agresji jako bodźca wyzwalającego;

• nagradzanie agresji.”¹⁰²

Agresja u dzieci w wieku szkolnym przejawia się w sposób bezpośredni lub pośredni. Jedną form przejawianej agresji bezpośredniej jest przemoc fizyczna. Według I. Pospiszyl przemoc fizyczna występuje wtedy gdy pojedynczy uczeń lub grupa uczniów systematycznie i przez dłuższy czas narażona jest na akty agresji ze strony jednego lub więcej dzieci. Tę formę agresji spotkać można najczęściej na boisku szkolnym i jest reprezentowana przeważnie przez chłopców.¹⁰³

Pojęcie przemocy używane jest tylko wtedy kiedy jest nierównowaga sił pomiędzy agresorem a jego ofiarą.¹⁰⁴ Ofiary mają problem z obroną, i są bezradne wobec znęcających się nad nimi kolegami lub koleżankami.

I. Pospiszyl uważa, iż wśród uczniów przeważa agresja werbalna. Ten rodzaj agresji uzewnętrznia się w postaci wyzwisk, plucia, plotkowania, obgadywania, mobbingu.¹⁰⁵

Z ust młodzieży i zdemoralizowanych dzieci poniżej 10 roku życia, wypływa taki potok przekleństw – w szczególności z podtekstem seksualnym – co zadziwia, a nawet przeraża nauczycieli i wychowawców. Zastanawia skąd u dzieci takie słownictwo. Można tylko założyć, że tylko w najrzadszych przypadkach tego typu przekleństwa są wypowiadane w domu przez rodziców. Gdy chłopcy częściej przeklinają, dziewczęta dokuczają, plotkują i są uwikłane w mobbing.¹⁰⁶

U niektórych dzieci agresja jest ukryta. „Biją, ubliżają, kopią plują i szczypią inne dzieci, wtedy gdy nauczyciel nie patrzy. Ich cechą charakterystyczną jest to, że sprzeciwiają się wszystkiemu, co jest dla nich w środowisku szkolnym nie miłe.”¹⁰⁷

„Wandalizm i agresywne zachowanie wobec przedmiotów są dość częstym zjawiskiem w szkole. Ten przejaw zachowania jest w znacznej mierze formą agresji ukrytej. To znaczy, iż coś zostało zniszczone, ale winnego trudno znaleźć. Nikt się nie przyzna do wyrządzonej szkody. Dzieci boją się nieuniknionych konsekwencji swoich czynów.”¹⁰⁸

Pod pojęciem zachowania autoagresywnego rozumie się samookaleczenia, obgryzanie paznokci, rany cięte, rozdrapywanie i drapanie się aż do krwi.¹⁰⁹

D. Krowatschek uważa, iż agresywny uczeń dokucza młodszym i rówieśnikom, często też odzywa się wulgarnie do nauczycieli. Ma pozytywne nastawienie do przemocy, lubi mieć władzę i uwielbia panować nad innymi. Typowo agresywny uczeń nie współczuje ofierze i zazwyczaj jest od niej silniejszy. Jego wyniki w nauce są na ogół przeciętne, lub bardzo słabe. Nierzadko powtarza klasy. Prawie normą jest, że osiemnastolatek, który nie skończył gimnazjum, lubi i stosuje przemoc. Agresywne zachowanie takich uczniów nie są reakcją ani na stres w szkole, ani też na prowokacje.¹¹⁰

Obok uczniów aktywnie brutalnych istnieje także grupa tzw. naśladowców. Należący do tej grupy uczestniczą w niej, ale nie podejmują inicjatywy. Wśród nich można wyróżnić rozmaite typy. W takiej grupie znajdują się przestraszone dzieci, mające kłopoty w rodzinie i podatne na wpływy. Wśród uczniów agresywnych i brutalnych tacy stanowią ok. 20 procent.¹¹¹

Jedną z grup agresywnych jednostek są ofiary. Osoby takie reagują zarówno strachem jak i agresją. Kozioł ofiarny charakteryzuje się prowokacyjnym sposobem bycia, który w agresywnych sprzeczkach prowadzi do tego,że stają się ofiarami, albo sprawcami. Swoim zachowaniem prowokują kolegów, co w konsekwencji prowadzi do odrzucenia przez klasę.

Kreowanie kozła ofiarnego może służyć potrzebom jednostek, małych grup lub wielkich zbiorowości, może wynikać z bieżących konfliktów lub być procesem kulturowym.

I. Pospiszyl definiuje „kozła ofiarnego jako osobę niewinną, która odniosła porażkę w relacjach interpersonalnych, została wykluczona z grupy i obarczona odpowiedzialnością za złamanie reguł, których nie złamała i ukarana za winy, których nie popełniła, która ponosi odpowiedzialność za niepowodzenia innej osoby bądź grupy. Taką osobę najczęściej kreują jednostki silne, posiadające władzę.”¹¹²

Pewne cechy predysponują do roli kozła ofiarnego. „Taka jednostka ma niskie umiejętności w zakresie samoobrony, spowodowana barierą psychiczną, niską samooceną i niewiarą w skuteczność swoich działań. Przez ciągłe dokuczanie sama się izoluje. Ma poczucie wyobcowania i niski stopień identyfikacji z grupą.”¹¹³

Ofiarami są osoby nieśmiałe, niekoleżeńskie, izolujące się, prymusi, agresywne, wulgarne, niezgrabne fizyczne, niedbające o swój wygląd, wyniosłe.¹¹⁴

I. Pospiszyl dzieli „agresywnych uczniów na cztery grupy:

• Pierwsza grupa to dzieci, które oprócz agresji w szkole i w domu, niczym się nie różnią. Nie są szczególnie lękliwi. Szkoła ich nudzi. Zachowania agresywnego nie odbierają jako coś negatywnego, nierzadko sami prowokują takie zachowania, często z nudów. Uczniowie z tej grupy są zintegrowani ze swoimi klasami. Potrafią tak pokierować agresywnymi działaniami kolegów, że sami nie ponoszą za nie odpowiedzialności. Mają przeciętne wyniki w nauce.

• Druga grupa obejmuje uczniów mających niewiele problemów zarówno w szkole, do której chodzą ze średnią ochotą, jak i w domu. Relacje z rodzicami mają raczej dobre. Wielu z nich odczuwa duży strach przed sprawdzianami, ma małą wiarę we własne możliwości i nierzadko należą do grupy naśladowców. Jednoznacznie agresywne są wtedy, kiedy nie grożą in żadne konsekwencje.

• Uczniowie z trzeciej grupy często mają problemy rodzinne, jak również w szkole. Rodzice mało interesują się sprawami dziecka. Szkoła, nauczyciele i lekcje są przez takie jednostki oceniane negatywnie. Takie dzieci są mało kompetentne społecznie i przestraszone. Na konfliktową sytuację reagują lekką agresją.

• Czwarta grupa to dzieci, mające kłopoty rodzinne. Raczej nie odczuwają strachu i kochają ryzyko. Mają dystans do rodziców i wychowawców. Szkoła je nudzi. Można u nich zaobserwować widoczne zachowania agresywne. Często są odrzucani przez rówieśników i popadają w konflikt z dorosłymi.”¹¹⁵

Jednostki zaszeregowane do pierwszej i drugiej grupy, są bardziej agresywne niż uczniowie z grupy trzeciej i czwartej, którzy są przeważnie obserwatorami.¹¹⁶ I. Pospiszyl uważa, iż zachowanie uczniów, którzy atakują, kiedy się bronią, nie są tak bardzo negatywnie odbierani.¹¹⁷

W każdej fazie życia „dzieci stoją przed problemami związanymi z umiejętnością postawienia na swoim, bronienia swoich granic i powiedzenia „nie”. Nierzadko może się to odbyć tylko w ramach konfliktu. Żyjąc w społeczeństwie dzieci uczą się, jak prowadzić spór z dorosłymi i rówieśnikami, jak rozwiązywać nieporozumienia.¹¹⁸

I. Pospiszyl uważa, iż bunt, niedostosowane zachowania, gniew należą do dziecięcego obszaru doświadczeń. Agresja staje się problematyczna, kiedy pojawia się za często, a jej wybuch jest niewspółmierny do zaistniałej sytuacji. Drażliwość, dawanie upustu złości w sposób niekontrolowany, przyczynia się do tego, że takie dzieci się unika, są one społecznie odrzucane i izolowane. Dzieci z zaburzeniami zachowania społecznego regularnie naruszają prawa innych oraz obowiązujące normy i zasady społeczne.¹¹⁹

I. Pospiszyl rozróżnia dwa typy zaburzeń zachowania społecznego u dzieci: takie, które pojawiają się przed 10 rokiem życia, oraz zaczynające się wraz z wejściem w okres dojrzewania.¹²⁰

Przed dziesiątym rokiem życia zaburzenia zachowania społecznego mają charakter otwarto – agresywny. W tej grupie przeważają chłopcy, natomiast, gdy problemy z funkcjonowaniem w społeczeństwie pojawiają się wraz z okresem dojrzewania liczba dziewczynek i chłopców równoważy się.¹²¹

Dzieci mające tego typu zaburzenia przeważnie mają problemy emocjonalne i trudności w osiąganiu celów. Przyczyny zaburzeń zachowania społecznego nie są do końca wyjaśnione. Przypuszcza się, iż są dwie przyczyny genetyczna i społeczna. Dziecko może mieć pewne genetyczne predyspozycje, ale to otoczenie sprawia, że ten problem się nasila. Przemoc w rodzinie, alkoholizm, bieda, niepełne rodziny, niezrównoważone wychowanie sprawiają wzmożenie negatywnych zachowań.¹²²

Dzieci z zaburzeniami opozycyjno – buntowniczymi reagują buntem, który przybiera u nich dużo poważniejszą postać niż w przypadku rówieśników, przy czym w ten sposób zachowują się niemal codziennie.

„Dojrzewanie jest przełomowym momentem w kształtowaniu się tożsamości człowieka. W tym czasie na plan pierwszy wysuwają się procesy autokreacyjne, które ujawniają się w zakresie rozwoju następujących potrzeb:

• potrzeby zdefiniowania siebie

• posiadania spójnego logicznego obrazu świata

• kształtowania się standardów ewaluatywnych

• kształtowania się norm osobistych

• samosterowności i samodzielności.”¹²³

Te elementy sprawiają, iż okres dorastania to czas obserwacji zmian, samookreślenia, a także wzrost postaw buntowniczych. Potrzeba zdefiniowania u dorastającej jednostki jest bardzo silne. To jak siebie widzi jest uzależnione od środowiska w którym żyje. „Proces samodefiniowania jest pozytywny, gdy młodociany ma przy sobie osoby wspierające go. Bardzo niekorzystnie na młodego człowieka działa środowisko niekonsekwentne, które wobec podobnych zdarzeń stosuje różne systemy wzmocnień, obniżające odporność psychiczną w postaci stosowania przemocy, traumatycznych przeżyć, a także dostarczających negatywnych wzorców zachowania.¹²⁴

Wynikiem takiego wychowania jest uzależnienie obrazu własnej osoby od czynników sytuacyjnych lub opinii rówieśników. Rówieśnicy pełnią ważną rolę w życiu nastolatka. Kształtują jego/jej standardy osobiste i społeczne. Im bardziej jednostka ma zachwiany obraz własnej osoby, tym koledzy mają większy na nią wpływ.¹²⁵

Nastolatki łączą się w grupy, która staje się obiektem do naśladowania. Znaczenie grupy odniesienia staje się bardziej widoczne, kiedy obok tej grupy działa inna, którą grupa uważa za zagrażającą. W takich wypadkach dochodzi do konfrontacji grup, wzrostu agresji między grupowej, czasami może dojść do walki o wyrazistość własnej grupy i określenie granic jej działania.¹²⁶

Według I. Pospiszyl „agresja w grupie ma kilka funkcji do najważniejszych zalicza się:

• utworzenie wyraźnego podziału na my i oni;

• podkreślenie granic obszaru działalności własnej grupy;

• precyzyjne zaznaczenie granic identyfikacji z grupą odniesienia;

• potwierdzenie swojego związku ze światem zewnętrznym (szczególnie jest to ważne dla tych osób, które zostały odrzucone);

• postrzeganie otoczenia (grupa narzuca określony obraz rzeczywistości);

• wzrost poczucia kontroli otoczenia przez wykorzystanie siły grupy;

• ułatwienie samoidentyfikacji (postawy i normy grupy stają się postawami i normami jednostki).”¹²⁷

Wszystkie te elementy odgrywają kluczową rolę w budowaniu poczucia własnej wartości młodego człowieka.

Grupa rówieśnicza stanowi jedno z najważniejszych ogniw dla rozwoju indywidualnego jednostki. To właśnie w niej młody człowiek uczy się najczęściej niebezpiecznych technik przestępczych, prowadzących do poważnych kłopotów, usprawiedliwienia dla łamania norm społecznych, jak również najczęściej popada w uzależnienia.¹²⁸

Według I. Pospiszyl agresywna młodzież, częściej niż ich nieagresywni rówieśnicy, uważają że porażki, które spotykają ich w międzyludzkich kontaktach, są wynikiem jakiś nieokreślonych i niekontrolowanych czynników (wypadków losowych). Niepowodzenia są wtedy traktowane jako przykrość. Jednostka nie próbuje rozwiązać problemu (gdy nie udaje się rozwiązać zadania matematycznego, agresywna osoba rzuca długopis lub go niszczy, a czasem nawet rwie zeszyt). Takie osoby nie umieją inaczej rozwiązywać problemów, jak tylko przez agresję.¹²⁹

Z drugiej strony agresja młodych jest bezsensowna, bezcelowa niczemu nie służy, powodowana czystą złośliwością, pragnieniem draki, zadymy lub chęci podniesienia adrenaliny, jak również chęcią zostania gwiazdą, choćby na krótką chwilę. Im bardziej jednostka ma zaniżoną samoocenę, tym większa występuje u niego chęć zrobienia wrażenia na grupie.¹³⁰

Niestety często bywa tak, że wybuchy agresji nie budują poczucia własnej wartości młodzieńca. Powodem tego jest silny wiązek z obowiązującymi wartościami i normami. Według I. Pospiszyl „jednostka ma cztery drogi wyjścia:

1. za wszelką cenę sprostać wymaganiom społecznym (po napadzie agresji jest usłużny, jeszcze milszy);

2. dewiację samotniczą, ale za ogromną celę poczucia winy (fochy, nieodzywanie się, jest mu z tym niedobrze, ale nie zrobi pierwszego kroku w celu pojednania);

3. ucieczkę w niesamodzielność, rezygnacja z prawa do samosterowności, przerzucenie na społeczeństwo obowiązku zabezpieczenia własnej pomyślności, ale także odpowiedzialność za popełnione błędy;

4. bunt, kwestionowanie ogólnie przyjętych norm, testowanie własnych dróg zasłużenia sobie na podziw i szacunek innych.”¹³¹

Dla zaistnienia buntownik wybiera sobie taką grupę, która go zaakceptuje. „Młodzież cierpiąca na syndrom wykluczenia społecznego łączy się w trzy grupy:

1. popkulturę przestępczą

2. popkulturę konfliktową

3. popkulturę wycofania.”¹³²

W popkulturze przestępczej „wzorców zachowania dostarczają dorośli przestępcy. W takich organizacjach zachowania agresywne młodzieży służy kilku celom. Między innymi testuje się ich przydatność i sprawność, ćwiczą swoje przyszłe role, aby w końcu zasłużyć na pochwałę i ewentualną rekomendację w przestępczej karierze.”¹³³

I. Pospiszyl uważa, że przynależność do popkultury konfliktowej jest bardzo wyczerpujący i mało efektywny. Są to organizacje krótkotrwałe ponieważ liderzy się ciągle zmieniają. Grupa jest niestabilna, chwiejna, wybijają się gwiazdy, które szybko upadają. Pożądane w takich wspólnotach jest agresywność, hałaśliwość i manipulacja lojalnością.¹³⁴

O członkach popkultury, wycofania są można powiedzieć, iż są to jednostki podwójnie przegrane, przeważnie uzależnione. Nie jest to grupa zwarta, z własnym systemem norm. Zachowania agresywne w tej grupie nie są powszechne.¹³⁵

W grupach gdzie przemoc i agresja jest na porządku dziennym, obserwuje się duży dystans między ich członkami. Cechą charakterystyczną jest dystans psychologiczny, jak również podejrzliwość, niski poziom integracji i duże nasilenie stereotypów i przesądów na temat innych. Wewnętrzne relacje są często wykorzystywane do wzajemnej manipulacji i niezdrowej rywalizacji.¹³⁶

Przestępstwa młodocianych w dzisiejszych czasach, choć obserwuje się ich pewien spadek, uległy pewnym zmianom. Przez oglądanie programów TV, brutalnych filmów nastąpił wzrost brutalizacji młodzieży, a w niektórych przypadkach sprawcami są dzieci poniżej 11 roku życia.¹³⁷

„Wraz z upowszechnienie się elektronicznych środków przekazu nastąpił wzrost przemocy u młodzieży. Obserwowanie przez dzieci i młodzież agresji na ekranie powoduje u młodych ludzi jej wzrost. Wśród dzieci które oglądały multimedialną przemoc, dokonały się trwałe zmiany w procesach poznawczych. Jednostki o takich zmianach pozytywnie myślą o agresji, która służy do realizacji celów i ma wpływ na samoocenę. Do tego dochodzi poczucie zagrożenia oraz nieufność w stosunku do otoczenia, a także traktowanie przekazów medialnych jako wiedzy o świecie. Im młodzieniec więcej spędza czasu przed obrazami emitującymi agresję tym jest bardziej agresywny. Ponadto wśród młodzieży agresja powoduje dominację w grupie, zapewnia uwagę otoczenia, a także prestiż i specjalne przywileje. Sceny przemocy wpływają na ocenę świata realnego. Co ujawnia się w postaci wzrostu podejrzliwości i wrogości, nastawienia obronne, świat rzeczywisty jest odbierany w sposób skrzywiony, zwirtualizowany, nieadekwatny. Ten wirtualny świat powoduje znieczulenie, które przenosi się na rzeczywistość.”¹³⁸

„Podsumowując, jest pewien zespół cech o charakterze emocjonalnym, motywacyjnym i emocjonalnym, predysponujące do zachowań agresywnych:

• mniejsza, w porównaniu z rówieśnikami wiara w siebie; niezadowolenie z siebie wywołują zuchwałość, „zgrywanie się”, arogancję;

• wrogie i niechętne nastawienie do innych;

• łatwość wpadania w irytację i emocjonalna nadwrażliwość;

• impulsywność;

• silna neurotyczność, powodująca, iż jednostka jest bardziej podatna na stres w trudnych sytuacjach;

• słaby charakter;

• silna skłonność do dominacji;

• przeżywanie różnego rodzaju niepowodzeń, które powodują do zamknięcia się w sobie;

• brak poczucia bezpieczeństwa;

• skłonność do buntu w obronie własnego Ja i cenionych wartości;

• mała atrakcyjność fizyczna, która obniż samoocenę dziecka i młodego człowieka, wzbudza lęk przed kompromitacją, krytyką, wyśmiewaniem, posądzaniem o niezręczność;

• obwinianie innych za swój gniew;

• przekonanie, że smutek i lęk jest czymś wstydliwym;

• nuda, brak umiejętności wypełniania wolnego czasu;

• wady wymowy, ubogie słownictwo, nieumiejętność wypowiedzenia się;

• brak tolerancji wobec opinii i zachowań innych;

• brak zdolności asertywnych;

• osamotnienie i brak pozytywnego kontaktu z rodzicami;

• przeżywanie negatywnych uczuć z powodu rozwodu rodziców, śmierci kogoś bliskiego;

• częste obserwowanie wzorców zachowań agresywnych w grach komputerowych;

• silna potrzeba stymulacji czyli potrzeba nowych doznań, która przejawia się w słabej tolerancji monotonii, w dążeniu do nowych i nietypowych przeżyć, do uprawiania sportów ekstremalnych sportów, hazardu, uczestniczenia w hucznych zabawach towarzyskich; ciągła potrzeba nowych stymulacji, powoduje frustrację, która rodzi agresję; dla osoby z silną potrzebą stymulacji, przyjemność i satysfakcji stają się dostępne jedynie poprzez wrogie i agresywne zachowania.”¹³⁹

Jak widać po wyżej wymienionej typologii, iż to rodzice mają największy wkład w kształtowaniu się młodych osób i ich podatność na agresywne zachowania.

2. Wychowanie a agresja.

Dziecko w rodzinie nie zawsze może liczyć na wyrozumiałość i poczucie bezpieczeństwa. Czasami zdarza się, iż dziecko jest ofiarą, jak również widzem przemocy w domu. Za domową przemoc często odpowiada nadużywanie alkoholu i zła sytuacja materialna rodziców.

To jak się zachowują dzieci i młodzież w dużej mierze zależy od wychowania. Istnieją liczne związki między stosowanymi przez rodziców praktykami wychowawczymi a występowanie agresywnego zachowania. „Najbardziej udokumentowany jest związek między emocjonalnym odrzuceniem a przejawem agresji.”¹⁴⁰ Na młodą jednostkę ma wpływ system wartości uznawany przez rodziców. Dzieci często przejmują od rodziców sposób odbierania rzeczywistości, np. zasady postępowania oparte na rywalizacji, agresji czy wrogim zachowaniu. Brak hamulców rozwija postawy agresywne.

To wszystko co dziecko spotyka w rodzinie złego, odreagowuje w szkole.

Rodzina jest bardzo ważna w życiu młodej osoby i ma kilka istotnych zadań do spełnienia. To jak zostaną wypełnione funkcje, nałożone na rodzinę, zależy przyszłość i funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie.

„M. Ziemska wyróżniła następujące funkcje rodziny:

• funkcja prokreacyjna – w tym zadaniu rodzina jet pojmowana jako komórka, która poprzez procesy biologiczne, przyczynia się do zwiększenia ogółu społeczeństwa;

• funkcja produkcyjna – członkowie społeczeństwa są siłą roboczą, co zapewnia rozwój różnych dziedzin gospodarki, a jednostkom środki pieniężne;

• funkcja usługowo – opiekuńcza – zaspokaja podstawowe potrzeby członków rodziny jakich jak: głód, pragnienie, bliskości, dachu nad głową itp.; w prawidłowo funkcjonującej rodzinie jej członkowie powinni czuć się bezpiecznie;

• funkcja socjalizacyjna – to zadanie rodziny, uczy jej młode jednostki wzorów zachowania, języka, kultury, jak również pokazuje obowiązujące normy i zasady panujące w środowisku, w którym przyszło im żyć;

• funkcja psychohigieniczna – zapewnia odpowiedni rozwój psychiczny; w rodzinie, każdy może spełniać swoje pragnienia w zakresie emocjonalności to znaczy miłości, uznania, szacunku, przynależności itp.”¹⁴¹

Rodzice wychowując swoje dzieci nie zawsze potrafią zachować równowagę. Są rodzice za dużo wymagający od swoich pociech, gdy kładą zbyt duży nacisk na naukę, lub zaniedbują swoje dzieci, nie zaspakajając ich podstawowych potrzeb.

„Występują różne postawy rodzicielskie według M. Ziemskiej:

• postawa unikająca – rodzice uzewnętrzniający taką postawę, ograniczają kontakt z dzieckiem do minimum; objawia się to brakiem zainteresowania, nie zaspakaja się potrzeb dziecka i nie respektuje jego praw;

• postawa odrzucająca – kontakt z dzieckiem przepełniony jest niechęcią i wrogością; w skrajnych przypadkach,rodzic może tyranizować i znęcać się nad dzieckiem;

• postawa nadmiernie chroniąca – rodzice, w tej postawie dominują matki, przesadnie ochraniają i wyręczają swoje pociechy; takie dziecko jest bezradne, gdy nie ma przy nim opiekunki;

• postawa nadmiernie wymagająca – opiekunowie całą swoją uwagę skupiają na dziecku; planują za niego; często przyczyna tkwi w nieakceptowaniu dziecka z jego wadami i zaletami.”¹⁴²

Funkcjonowanie rodziny pod względem wychowawczym zależy w dużej mierze od występujących w niej stylów wychowania.

Styl demokratyczny – dzięki temu stylowi kształtuje u dziecka zdolność do samokontroli i dyscypliny. Tak wychowane dzieci łączy z rodzicami silna więź emocjonalna, zbudowana na przyjaźni, zaufaniu i wzajemnym poszanowaniu. Co daje lepsze przygotowanie do życia, większa niezależność i samodzielność.

Styl autokratyczny – to mało skuteczny styl wychowania, charakteryzujący się dystansem między rodzicami a dziećmi. Młody człowiek w takiej rodzinie jest kierowany poprzez nadmierne nakazy i polecenia. Do tego dochodzi jego instrumentalne traktowanie i całkowity brak zainteresowania jego potrzebami. Za niespełnianie stawianych wymagań dziecko jest surowo karane. Ten typ wychowania pociąga za sobą niepożądane psychologicznie następstwa. Po pierwsze tak wychowane dziecko żyje w ciągłym strachu przed karą. Charakteryzuje się to przesadną uległością bądź postawą buntowniczą, przenoszoną często na osoby i zdarzenia spoza domu. Mają skłonności do poczucia winy i infantylnej zależności. Co skutkuje nadmierną agresywnością w stosunku do rodziców lub kozłów ofiarnych. W swoim postępowaniu kieruje się własnym, egoistycznie pojmowanym interesem.¹⁴³

Rysunek 2; Rodzaje stylów wychowania; Źródło: opracowanie własne.

Styl autokratyczny – to mało skuteczny styl wychowania, charakteryzujący się dystansem między rodzicami a dziećmi. Młody człowiek w takiej rodzinie jest kierowany poprzez nadmierne nakazy i polecenia. Do tego dochodzi jego instrumentalne traktowanie i całkowity brak zainteresowania jego potrzebami. Za niespełnianie stawianych wymagań dziecko jest surowo karane. Ten typ wychowania pociąga za sobą niepożądane psychologicznie następstwa. Po pierwsze tak wychowane dziecko żyje w ciągłym strachu przed karą. Charakteryzuje się to przesadną uległością bądź postawą buntowniczą, przenoszoną często na osoby i zdarzenia spoza domu. Mają skłonności do poczucia winy i infantylnej zależności. Co skutkuje nadmierną agresywnością w stosunku do rodziców lub kozłów ofiarnych. W swoim postępowaniu kieruje się własnym, egoistycznie pojmowanym interesem.

Styl liberalny – polega na niewtrącaniu się w sprawy dziecka, tolerowaniu aspołecznych zachowań i braku nadzoru ze strony rodziców. Dziecko pozostawia się sobie samemu, wszystko mu wolno. Tak wychowana jednostka jest egoistyczna, niezdyscyplinowana wewnętrznie, niezdolna do trwałego wysiłku, nieuspołeczniona.

Styl niekonsekwentny – czyli okazjonalny, odznacza się brakiem spójności oddziaływań wychowawczych ze strony jednego lub obojga rodziców. Zachowanie rodziców w stosunku do dziecka zależy od ich humorów w danej chwili. Dzieci tak wychowane są niepewne, lękliwe.¹⁴⁴

Prawie normą jest, iż w procesie wychowania stosuje się kary cielesne. Niestety ten rodzaj kar przynosi odwrotne skutki do zamierzonych. Bicie nie tylko uwłacza godności dziecka, ale powoduje, iż dziecko krzywdzi inne dzieci. Wymierzanie kar staje się dla nich modelem rozwiązywania różnych konfliktów interpersonalnych.¹⁴⁵

Bezskuteczne jest wychowanie polegające na groźbach, potępieniach, wymuszeniu czy zastraszeniu, w wyniku których zaatakowane dziecko czuje się zagrożone w swej godności i egzystencji. Taka osoba myśli o samoobronie i przeciwstawianiu się.

Przemoc w rodzinie jest najczęstszą formą agresji przejawiającej się w społeczeństwie. I jest to, jak mówi I. Pospiszyl definiuje przemoc w rodzinie jako przemoc słowną lub fizyczną względem członka rodziny.¹⁴⁶ Rodzinna przemoc ma związek przeważnie z mężczyzną ponieważ to on jest sprawcą najdrastyczniejszych jej przejawów. Jednak to kobiety w rodzinie stosują więcej przemocy w stosunku do partnera i do dzieci. Ten stan rzeczy jest spowodowany tym, że członkowie rodziny żyją blisko siebie i to zwiększa prawdopodobieństwo, iż frustracje jednych członków odbije się na drugich, przeważnie słabszych członkach rodziny. Powszechnymi „elementami agresogennymi w rodzinie są alkohol i kłopoty finansowe. Faktem jest także, iż ofiary przemocy częściej stosują przemoc.¹⁴⁷

W rodzinach, gdzie nadużywa się alkohol, występuje inny problem, a mianowicie współuzależnienie. „Współuzależnienie to trwały wzorzec wzajemnych relacji i zachowań przede wszystkim kobiet, ale także dzieci żyjących z alkoholikiem. Nie ma zgodności co do tego czy współuzależnienie jest przystosowaniem do alkoholu w domu, czy specyficzną formą zaburzeń.¹⁴⁸

I. Pospiszyl wymienia „następujące cechy charakterystyce współuzależnionego:

• Zaburzenia poczucia własnej wartości do których zalicza się: zaburzenie poczucie kontroli sytuacji, uzależnienie samooceny od satysfakcji innych, uruchomienie mechanizmów obronnych mających na celu utrzymanie dotychczasowej sytuacji poprzez projekcję, przemieszczenie, racjonalizacji tworzących cały system zaburzeń.

• Zaburzenie granic własnego ja. Uzależnienie jest potężną siłą regulującą życie wszystkich, którzy znaleźli się w strefie wpływów uzależnionego.

• Wiązanie się z marginesem społecznym. Dziecko wśród podchmielonych kolegów ojca czuje się wyjątkowy i potrzebny. Dla zaniedbywanego dziecka takie źródło podniesienia własnej osoby jest nie do pogardzenia.”¹⁴⁹

Ciężko jest żyć w rodzinie, gdzie nadużywa się alkohol, zwłaszcza dziecku, które potrzebuje do swego rozwoju spokoju i akceptacji, a tego nie ma. W takim środowisku młody człowiek miota się pomiędzy sprzecznymi uczuciami od gniewu i bezradności, do miłości do rodziców.

3. Zachowania agresywne wśród nauczycieli.

W szkole oprócz wiedzy uczeń musi nauczyć się jak żyć w społeczeństwie. Niestety nie zawsze jest to możliwe. Czasami szkoła jest miejscem, gdzie dochodzi do aktów przemocy i upokorzeń. Szkoła może w różny sposób wpływać na stosunek uczniów do agresji i przemocy. Z jednej strony, jako instytucja, stosuje pewne formy przemocy strukturalnej i symbolicznej wobec uczniów poprzez przymus, przekazywanie komunikatów obniżających poczucie własnej wartości czy ignorowanie wartości kultury młodzieżowej.

Młodzież w szkole i jej problemy są bagatelizowane. Literatura którą zajmują się młodzi na lekcjach jest daleka od ich życia i zainteresowań. Prawie nie ma lektur, które młodzi czytaliby z zainteresowaniem. W lekturach przeważnie pokazany jest świat dorosłych. Na lekcjach muzyki uczniowie nie słuchają zespołów im bliskich, na zajęciach plastycznych nie analizują graffiti czy komiksów, a na informatyce nie dyskutują o najnowszych grach komputerowych.

Ignoruje się język młodzieżowy, a ich strój zastępuje się ubiorem szkolnym. O subkulturach młodzieżowych albo się nie rozmawia w ogóle, albo przestrzega się przed nimi. Nie tylko szkolny przymus i władza nauczycieli, ale także treści programowe przekazują uczniom wyraźną informację, że młody człowiek jest mniej ważny od dorosłego, a ich problemy i życie nie mają znaczenia.

Nauczycielska agresja jest bardziej jawna i bezpośrednia.¹⁵⁰ Nauczyciele nadużywają swojej władzy i pozycji. Straszą uczniów, upokarzają, ośmieszają, obrażają, formułują krzywdzące uwagi i oceny. W ten sposób pokazują uczniom, iż można być agresywnym i bezkarnym.

Bardzo ważne jest jak nauczyciele reagują na agresję między uczniami: jeśli bagatelizują lub ignorują problemy, nie udzielają wystarczającego wsparcia ofiarom oraz nie karzą sprawców – dają przyzwolenie na stosowanie agresji i przemocy.¹⁵¹

Agresję uczniów wobec kolegów i nauczycieli wobec uczniów można traktować jako sygnały zaburzeń w procesie wychowawczym, prowadzącym do nieprawidłowego rozwoju osobowości wychowanków, a także jako sygnały wzajemnej nietolerancji i manipulacji.

„Niestety kadra pedagogiczna prezentuje czasami postawy negatywne, które wpływają na pogłębienie agresji u uczniów. Należą do nich:

• Zachowania bierne i niedostrzeganie spraw istotnych dla dziecka,

• Sztuczne ograniczanie samodzielności uczniów i ich potrzeb.

• Nadmierna surowość, bezwzględność, podwyższone wymagania.

• Nietolerancja i niewyrozumiałość nauczyciela.”¹⁵²

Nauczyciele mają tendencje do etykietowania. „Przejawia się to tym, iż kształtują kształtują obraz ucznia opartej na jednej cesze, wyróżnionej na podstawie pobieżnej obserwacji. Przeważnie etykiety te dotyczą oceny możliwości intelektualnych i stosunku do szkolnych norm i wymagań: zdolny, niezdolny, pilny, leń. Konsekwencją etykietowania jest traktowanie ucznia adekwatne do etykiety, które wzmacnia pewne zachowania na zasadzie samospełniającej się przepowiedni.”¹⁵³

Normą jest uważanie przez nauczycieli dobrych wyników ucznia za swój sukces, zaś niepowodzenia szkolne i wszystkie formy niewłaściwych zachowań uczniów, są nazywane patologicznymi i przypisywane środowisku poza szkolnym. W rzeczywistości pozytywne efekty nie są tylko zasługą nauczyciela, a niepowodzenia wychowawcze i słabe wyniki uczniów jego klęską.

Są trzy typy postaw wychowawców: „ku ludziom”, „przeciw ludziom”, „od ludzi”. Nauczyciele przedstawiający postawę „przeciw ludziom” są agresywni, neurotyczni, korygujący i hamujący. To oni najbardziej są agresywni w stosunku do wychowanków. Postawa „ku ludziom” charakteryzuje wychowawcę, wspierającego uczniów, mający z nimi dobry kontakt emocjonalny. Nauczyciele z ostatnim typem osobowości są niekonsekrowani, ulegli, obojętni i potrafią zahamować aktywność uczniów.¹⁵⁴

To co powoduje, iż nauczyciel reaguje agresją to pewien zespół cech do których zalicza się: stopień dojrzałości emocjonalnej, samoświadomości, inteligencji, krytycyzmu, umiejętność nawiązywania kontaktu z uczniami, jak również rozumienie ich potrzeb i przeżyć.¹⁵⁵

Inną przyczyną agresji u wychowawców wymienianą przez I. Pufal – Struzik są trudne warunki pracy w szkole. Nauczyciel podlega różnego rodzaju naciskom ze strony władz oświatowych, rodziców, uczniów, musi realizować trudny program w krótkim czasie, w przeludnionych i hałaśliwych klasach. Do tego dochodzi niskie wynagrodzenie. Problemy wychowawcze młodzieży często są trudne do pokonania, co wywołuje lęki i obawy. Z całym tym bagażem nauczyciel jest pozostawiony sam sobie.¹⁵⁶

Następną przyczyną nauczycielskiej przemocy są ich niedostateczne kompetencje. Brak profesjonalnych umiejętności prowadzi do szybkiego wypalania się u nauczycieli optymizmu pedagogicznego i życiowego, utraty sił witalnych, poczucia sensu i potrzeby własnej działalności wychowawczej. Do tego dochodzi rozdrażnienie, brak cierpliwości w stosunku do wychowanków, co prowadzi do bezwzględnego egzekwowania wykonywania poleceń i stawianiem bardzo wysokich wymagań często przekraczających możliwości uczniów, współwystępuje tendencja do wymierzania surowych kar, nakazów i zakazów.

Agresja wychowawców wywołuje u uczniów dyskomfort, pogorszenie nastroju, dysonansem poznawczym i uczuciowym. Co objawia się na dwa sposoby: dzieci są albo nadmiernie lękliwe i uległe, albo agresywne w stosunku do nauczyciela.¹⁵⁷

Podsumowując nauczyciel z powołania, lubiący dzieci i swoją pracę mniej będzie miał problemów z uczniami, niż taki który nie ma serca do tego co robi.

4. Przeciwdziałanie agresji w szkole.

Zapobieganie agresji na terenie szkoły nie jest łatwym zadaniem. W ten proces muszą zaangażować się wszyscy to znaczy nauczyciele i inni pracownicy szkoły, rodzice i uczniowie.

„Do walki ze szkolną agresją grono pedagogiczne ma do dyspozycji wiele programów profilaktycznych. Aby zminimalizować to zjawisko na terenie szkoły władze szkolne i nauczyciele powinni:

• wyprzedzać ewentualne pojawianie się aktów agresji wśród uczniów przedstawieniem im w jasny sposób oczekiwań, dotyczących zachowań się w szkole i poza nią; skuteczność zależy od autorytetu samego nauczyciela i placówki szkolnej;

• rozpatrywać emocje dzieci, które zachowują się agresywnie – może wcześniej były poniżane, szykanowane, zastraszane;

• pomóc uczniom zrozumieć przyczyny agresywnych zachowań, konsekwencje takiego reagowania oraz dlaczego warto inaczej zareagować;

• nie bagatelizować najwcześniejszych, choćby mało dotkliwych dla ofiary, agresywnych zachowań dzieci;

• nie zawsze ukaranie ucznia za agresywne zachowanie jest najlepszym rozwiązaniem, jest tak wtedy gdy ukarany uczeń czuje, iż został potraktowany niesprawiedliwie; tak ukarany uczeń nie tylko nie zaprzestanie agresji, ale jego niewłaściwe zachowanie jeszcze się nasili;

• otoczyć opieką uczniów izolowanych i nieakceptowanych przez rówieśników, ponieważ, długotrwałe doświadczenie braku akceptacji może powodować bunt i agresję; praca musi odbywać się z uczniem wykluczonym i z całą klasą;

• wśród dzieci agresywnych mogą być również dzieci zdolne i twórcze; trzeba zmienić sposób postrzegania i oceniania takich dzieci;

• dla poprawienia atmosfery wśród uczniów i zminimalizowania agresywnych zachowań, trzeba stworzyć warunki dla współpracy grup uczniowskich, gdzie będzie miejsce i dla tych silnych i dla tych słabszych;

• uczenie z pasją, nowatorsko, by uczniowie zainteresowali się nauką.”¹⁵⁸

Problemu agresji w szkole nie rozwiążą: działania restrykcyjne, odrzucanie, wykluczanie ze społeczności szkolnej wszystkich, którzy do niej nie przystają.¹⁵⁹ Są to działania ostateczne, gdy wykorzystano dostępne środki perswazji. Nie jest również rozwiązaniem monitoring i ochrona szkolnych korytarzy i boiska ( uczniowie swoją agresję mogą wyładowywać poza murami szkoły). „Walka z agresją jest procesem długotrwałym. Na ewentualne powodzenia i sukcesy czasami trzeba długo czekać. Konsekwentny wychowawca z autorytetem, wspierany przez rodziców, dyrekcję szkolną i lokalne środowisko może wykształcić w podopiecznych niechęci do zachowań agresywnych.”¹⁶⁰

Dzieci, młodzież aby mogły zrezygnować z agresywnych zachowań potrzebują zamiennika.¹⁶¹ Takimi zamiennikami mogą być różnego rodzaju zainteresowania. Młody człowiek musi polubić swoje nowe zainteresowanie. Do tego dochodzi rozmowa, ale nie ta przykra, gdy już młodzieniec narozrabiał, ale taka szczera o jego zainteresowaniach, smutkach, problemach, pierwszych miłościach.

ROZDZIAŁ III

METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH

1. Przedmiot i cel badań.

   Przedmiotem nazywa się „rzecz postrzeganą zmysłami jako odrębny element rzeczywistości; wytwór pracy ludzkiej; to także: temat, treść, wątek czegoś, zagadnienie; przedmiot badań, narady, rozmowy; postępowanie, umowa, na które rozciągają się pewne normy prawne.”¹⁶²

Według A. W. Maszke „przedmiot badań to wszystkie obiekty, rzeczy oraz zjawiska i procesy, którym one podlegają i w odniesieniu do których formułuje się pytania badawcze.” ¹⁶³

„Przedmiotem badań pedagogicznych jest przede wszystkim świadoma działalność pedagogiczna, a więc proces wychowania, nauczania, samowychowania i uczenia się, ich cele treści, przebieg metody, środki i organizacja a także zjawiska zachodzące w zbiorowiskach ludzkich i między nimi.”¹⁶⁴

Przedmiotem prowadzonych przeze mnie badań są uczniowie czterech pierwszych klas gimnazjum nr 2 im. Jana Pawła II z oddziałami integracyjnymi w Zgorzelcu.

M. Łobocki definiuje cel pedagogiczny jako „poznanie prawdy czyli ujawnianie stosunkowo obiektywnego stanu rzeczy i to bez względu na przykre następstwa, jakie może spowodować w życiu. Chodzi zarówno o poszukiwanie prawdy jak i jej opisywanie.”¹⁶⁵

Wybranym przeze mnie tematem jest zjawisko agresji w środowisku szkolnym. Celem moich badań było stwierdzenie jakie czynniki wpływają na agresywne zachowania uczniów. Czy jest to tylko dom, czy również szkoła. Czy na przejawy agresji ma wpływ to, iż uczeń nie lubi lub powtarza klasę? Czy dzieci wyobcowane, nie mogące znaleźć swojego miejsca w klasie i w szkole przejawiają więcej destrukcyjnych zachowań. Są to chłopcy, czy też dziewczęta. Jakie czynniki powodują takie a nie inne zachowania. W jaki sposób można pomóc uczniom i jak szkoła powinna być przygotowana na uczniów sprawiających kłopoty wychowawcze.

2. Problemy i hipotezy badawcze.

Problem według Słownika języka polskiego to „poważne zagadnienie, zadanie wymagające rozwiązania, kwestia do rozstrzygnięcia.”¹⁶⁶

Problem badawczy „określa co trzeba wiedzieć, aby zrealizować dany cel. określenie problemu badawczego to opis celów i uwarunkowań danego problemu, przedstawionych na tyle szczegółowo aby można było odpowiednio zaplanować badanie.„¹⁶⁷

Problem badawczy jest odszukiwany zawsze wtedy, gdy coś jest poddane badaniu. Problem badawczy rozbija temat na pytania i hipotezy.

Według T. Pilcha „problemy badawcze, czy raczej zespół problemów badawczych, wyznacza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji. Stanowią one podstawę tworzenia hipotez. Problemy badawcze pośrednio stanowią podstawę do typologii zmiennych zależnych i niezależnych, a także wskaźniki do zmiennych. Od problemów zależy także jakie techniki i narzędzia dobieramy, aby je rozwiązać.”¹⁶⁸

„Prawidłowo określony problem badawczy musi spełniać kilka warunków:

• zdefiniowane problemy powinny wyczerpywać zakres niewiedzy badacza zawartej w temacie badań;

• sformułowania powinny zawierać wszystkie zależności między zmiennymi;

• rozstrzygnięcie problemu należy rozpatrzyć pod względem empirycznym i praktycznym.”¹⁶⁹

Problemem badawczym w mojej pracy jest:

1. Czy teren badanej szkoły jest bezpieczny?

2. Czego badane dzieci boją się najbardziej?

3. Czy pracownicy szkolni przeciwdziałają atakom agresji?

Hipoteza za Słownikiem języka polskiego to„zdarzenie nie w pełni uzasadnione, rozważane jako racja dla pewnych uznanych już zdań; założenie oparte na prawdopodobieństwie, wymagające sprawdzenie, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk lub prawd; jakiekolwiek orzeczenie niezupełnie pewne, przypuszczenie.”¹⁷⁰

T. Pilch uważa hipotezę jako „wszelkie stwierdzenia, częściowo tylko uzasadnione, jak również wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczy się dane faktyczne, a więc także i domysły w postaci uogólnienia, na podstawie danych wyjściowych”¹⁷¹

Hipoteza nazwana również przypuszczeniem, może być propozycją odpowiedzi na pytania zawarte w pracy i dlatego są tak bardzo ważne. Prawdziwość hipotezy musi być potwierdzona w trakcie badania. Hipoteza ukierunkowuje badania na problemy ważne i dzięki niej badacz wyznacza sobie nowe cele.

Główną hipotezą badawczej w mojej pracy było:

Co powoduje zachowania agresywne u badanej młodzieży?

2. Metody i techniki badawcze.

Metoda to „świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu; zespół celowych czynności i środków; sposób naukowego badania rzeczy i zjawisk; na ogół przy badaniu rzeczywistości”¹⁷²

Metoda według T. Pilcha „jest zespołem teoretycznie udowodnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących na ogół całokształt postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego. W stosunku do techniki i narzędzia badawczego metoda jest pojęciem najszerszym. Pojęcie „metoda” jest stosowana w dwóch znaczeniach. W szerszym znaczeniu jest to próba całościowego ujęcia charakteru i zakresu danych badań np. metoda monograficzna, metoda historyczno – porównawcza. W drugim węższy znaczeniu metoda służy do określenia powtarzalnych sposobów rozstrzygania konkretnych zagadnień, związanych z realizacją badań przez określoną metodę. Jest to ogół działań, które określają podejście do zbierania danych i ich opracowania.”¹⁷³

Wyróżnia się kilka metod:

• eksperyment pedagogiczny – „podstawową częścią tej metody jest wywołanie jakiegoś procesu lub regulowanie warunków na ten proces, wpływających tak , by umożliwić jego dokładniejsze zbadanie;”¹⁷⁴

• sondaż diagnostyczny – „jest zdobywaniem wiedzy o parametrach strukturalnych i funkcjonalnych; sondaż przeprowadza się na specjalnie dobranej grupie, która jest reprezentatywna; badania sondażowe podlegają zjawiska bardzo ważne w procesie wychowania ich tendencje, narastanie, nasilenie;”¹⁷⁵

• obserwacja – „polega na niezauważalnym monitoringu badanej jednostki w jej naturalnym środowisku; jest metodą badania pierwotnego, ciągłego, tą metodą bada się pewne procesy lub ludzki zachowania;

są trzy techniki obserwacji:

• osobista – badacz osobiście obserwuje badaną sytuację;

• mechaniczna – obserwacja przeprowadzana za pomocą urządzeń mechanicznych;

• elektroniczna – przy użyciu urządzeń elektronicznych;

cechy obserwacji:

• przedmiot obserwacji – co jest przedmiotem badań;

• określenie celu badań – po co przeprowadzamy badania;

  obserwacja powinna być: obiektywna i systematyczna;

  trzy etapy obserwacji:

• orientacja w terenie;

• wybór elementów zogniskowanych;

• selekcja;

  rodzaje obserwacji: fotograficzna, próbek czasowych, jednostkowa, kompleksowa;¹⁷⁶

  metoda socjometryczna – „polega głównie na dokonaniu wyborów pozytywnych lub negatywnych, a najczęściej ich obu spośród członków jakieś grupy ze względu na ściśle określone kryterium wyboru lub kilku kryteriów; do technik socjometrycznych zalicza się: badanie dokumentacji, obserwacja uczestnicząca, ankieta, wywiad”.¹⁷⁷

Technika to „celowy, racjonalny, oparty na teorii sposób wykonania prac w jakiejś dziedzinie”¹⁷⁸

Każda technika badawcza jest realizowana przy pomocy odpowiednich narzędzi badawczych. „ Narzędzie badań – to środek pomocniczy wykorzystywany przy gromadzeniu materiałów empirycznych przydatnych przy rozwiązywaniu podjętego problemu badań.”¹⁷⁹

Przy budowaniu narzędzi należy zdaniem T. Pilcha, pamiętać o tym, że:

• „dla każdego badania należy użyć innych narzędzi,

• budowa i treść narzędzi powinny być podporządkowane celom ogólnym badań,

• wewnętrzna struktura narzędzi badawczych, stopień ich standaryzacji, pytania kontrolne mają wpływ na wiarygodność informacji,

• każde narzędzie musi być trafne i rzetelne,

• w przygotowaniu badań należy utrzymywać właściwa kolejność – uświadomić sobie cel badań i dopiero konstruować narzędzia.”¹⁸⁰

Techniką badawczą jaką wykorzystałam było wręczenie pedagogowi szkolnemu ankiet, które później były rozdawane uczniom na godzinach wychowawczych. Ankiety miały charakter anonimowy, tak aby uczestnicy ankiety nie mieli zahamowań przed udzielaniem szczerych odpowiedzi.

W mojej pracy sprawdziła się technika socjometryczna, polegająca na rozdaniu ankiet z pytaniami otwartymi i zamkniętymi.

4.Organizacja i teren badań

Badanie przeprowadziłam w Gimnazjum nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi w Zgorzelcu, na grupie 104 uczniów, w tym 56 dziewcząt i 48chłopców. Jest to szkoła niewielka, znajdująca się na peryferiach miasta. Do badania tylko tyle osób przystąpiło, ponieważ kilkunastu uczniów było nieobecnych z różnych powodów. Dzieci są podzielone na cztery klasy od A do D. Niektóre z tych dzieci są z Ośrodka Szkolno - Wychowawczego.

ROZDZIAŁ IV

ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH

1. Charakterystyka badanej grupy

Badania przeprowadziłam na 104 uczniach pierwszych klas Gimnazjum nr 2 im. Jana Pawła II z Oddziałami Integracyjnymi w Zgorzelcu. W badaniu uczestniczyło 56 dziewcząt i 48 chłopców.

1. Wyniki badań.

1. Lubisz chodzić do szkoły?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	30	54	16	33
Nie	20	36	26	55
Nie wiem	6	10	6	12

Tabela 2; źródło: opracowanie własne;

Wykres 1; źródło: opracowanie własne

Ponad połowa dziewcząt (54%) i 33% chłopców lubi chodzić do szkoły; ponad połowa chłopców (55%) i 36% dziewcząt twierdzi, że nie lubi szkoły; 10% dziewcząt i 12% chłopców nie wie czy lubi szkołę.

2. Masz dobrego kolegę/ koleżankę w klasie lub w szkole?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	51	91	46	96
Nie	5	9	2	4
Nie wiem	0	0	0	0

Tabelka 3; źródło: opracowanie własne;

Wykres 2; źródło: opracowanie własne

Prawie wszyscy badani przeze mnie uczniowie, dziewczęta (91%) i chłopców(96), deklaruje iż ma koleżankę lub kolegę w szkole.

2. Czy powtarzałeś/aś klasę?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	3	7	11	22
Nie	45	93	37	78

Tabelka 4; źródło: opracowanie własne;

Wykres 3; źródło: opracowanie własne.

7% dziewcząt i 22% chłopców powtarzało klasę.

4.Czy w domu długo siedzisz przed komputerem ( dłużej niż 2 godziny)?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	19	36	18	16
Nie	15	17	30	84
Nie wiem	22	47	0	0

Tabelka 5; źródło: opracowanie własne;

Wykres 4; źródło: opracowanie własne.

Prawie 40% dziewcząt i niecałe 20% chłopców przesiaduje przed ekranem komputera dłużej niż dwie godzinny dziennie; 84% chłopców i 17% dziewcząt spędza przed komputerem mniej niż dwie godzinny dziennie; prawie połowa dziewcząt nie wie ile czasu zajmuje im siedzenie przed komputerem.

5.Czy grasz w gry wojenne?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	22	37	31	55
Nie	34	63	17	45

Tabelka 6; źródło: opracowanie własne;

Wykres 5; źródło: opracowanie własne.

63% dziewcząt i prawie połowa chłopców nie grają w gry wojenne.

6. Co lubisz w TV oglądać najbardziej?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
komedie	37	91	7	26
kryminały, horrory	9	9	25	73

Tabelka 7; źródło: opracowanie własne;

Wykres 6; źródło: opracowanie własne.

Prawie 100% dziewcząt w TV lubi oglądać komedie, a chłopcy (73%) najchętniej oglądają kryminały i horrory.

7.Czy sam/a brałeś/aś udział w zachowaniach agresywnych?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	16	28	16	33
Nie	84	72	27	56
Nie wiem	0	0	5	11

Wykres 8; źródło: opracowanie własne.

Wykres 7; źródło: opracowanie własne.

Około 30% badanych przeze mnie dzieci nie brała udział w zachowaniach agresywnych; 72% dziewcząt i 56% chłopców nie brała udziału w takich zachowaniach; 11% chłopców nie wiedzieli czy brali udział w przemocy.

8.Czy znasz przypadki zachowań agresywnych, które zdarzały się w ostatnich 3 miesiącach w okolicy Twojej szkoły?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	20	36	27	56
Nie	20	36	16	33
Nie wiem	16	28	5	11

Wykres 9; źródło: opracowanie własne.

Wykres 8; źródło: opracowanie własne.

W ostatnich trzech miesiącach prawie 36% dziewcząt i 56% chłopców była świadkiem zachowań agresywnych; 36% dziewczętom i 33% chłopcom nie były znane takie przypadki, 28% dziewcząt i 11%chłopców nie miało zdania.

9.Z jakimi przejawami zachowań agresywnych spotykasz się Ty lub Twoi koledzy najczęściej:

a) z próbami wyłudzania pieniędzy,
b) z pogróżkami i wulgarnymi wyzwiskami,
c) z atakami rozboju (pobicia),
d) z kradzieżami ubrania,
e) inne, jakie? ......................................................................................................

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
wyłudzanie pieniędzy	8	18	21	44
Pogróżki, wulgarne wyzwiska	36	64	27	56
pobicia	4	7	0	0
kradzież	8	10	0	0

Wykres 10; źródło: opracowanie własne.

Wykres 9; źródło: opracowanie własne.

Najwięcej, bo aż 64% dziewcząt i 56%chłopców było zastraszanych i obrzucanych wulgarnymi wyzwiskami; od 18% dziewcząt i 44%chłopców wyłudzano pieniądze; 9% dziewcząt spotkało się z atakami rozboju i było okradanych.

10.Czy na terenie Twojej szkoły (w jej obrębie) spotykały Cię kiedykolwiek ataki agresji?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	20	36	5	11
Nie	30	55	43	89
Nie wiem	6	9	0	0

Tabela 11; źródło: opracowanie własne.

Wykres 10; źródło: opracowanie własne.

Ponad połowa dziewcząt (55%) i prawie 90% chłopców nie spotkały się z przejawami agresji na terenie swojej szkoły; 36% dziewcząt i 11%chłopców był gnębionych; 9% dziewcząt nie miało zdania.

11.Jeśli spotkały Cię ataki agresji, to czy ich autorami byli:

a) koledzy szkolni,
b) nauczyciele,
c) młodzież spoza Twojej szkoły,
d) inne osoby, jakie? .............................................................................................

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
koledzy szkolni	30	55	11	22
nauczyciele	0	0	5	11
inna młodzież	20	36	27	56
inne osoby	0	0	5	11
nie odpowiedziało	6	9	0	0

Tabela 12; źródło: opracowanie własne.

Wykres 11; źródło: opracowanie własne.

Koledzy szkolni najczęściej gnębili dziewczęta 55%, chłopców 22%; 11% chłopców uważało, iż to nauczyciele im dokuczają; 36% dziewcząt i 56% chłopców byli ofiarami innych uczniów, spoza swojej szkoły; 11% chłopców odpowiedziało, że są krzywdzeni przez inne osoby.

12.Czego lub kogo obawiasz się w szkole najbardziej?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
lekcji, ich przedłużania, złych ocen	9	18	5	11
nikogo / niczego	21	36	16	33
kolegów / koleżanek szkolnych	11	19	21	44
nie odpowiedziało	15	27	5	12

Tabela 13; źródło opracowanie własne.

Wykres 12; źródło opracowanie własne.

Uczniowie najbardziej się obawiali:

• lekcji, ich przedłużania i złych ocen – 18% dziewcząt, 11% chłopców;

• kolegów szkolnych, niektórzy uczniowie wymieniali nielubiane osoby z imienia i nazwiska – 19% dziewcząt, 44%chłopców;

• niczego – takich odpowiedzi było najwięcej – 36% dziewcząt, 33%chłopców;

• nie odpowiedziało – 27%dziewcząt, 12%chłopców.

13. Czy zgłaszałeś/łaś niepokojące wydarzenia pracownikom szkoły?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	16	28	37	78
Nie	34	63	11	22
Nie wiem	6	9	0	0

Tabela 14; źródło opracowanie własne.

Wykres 13; źródło opracowanie własne.

14.Jeśli zgłaszałeś/łaś , to do kogo?

a) do pedagoga lub psychologa szkolnego,
b) do wychowawcy klasy,
c) do dyrektora szkoły,
d) do wybranego nauczyciela,
e) do innych osób, jakich? ............................................................................

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
pedagog lub psycholog	16	28	16	33
wychowawca	30	56	26	55
wybrany nauczyciel	0	0	0	0
inne osoby	0	0	0	0
nie odpowiedziało	10	16	6	12

Tabela 15; źródło opracowanie własne.

Wykres 14; źródło: opracowanie własne.

28% dziewcząt i 33% chłopców to co ich niepokoiło zgłaszało pedagogowi lub psychologowi szkolnemu; ponad 50% dziewcząt i chłopców powiadamiali wychowawcę; 17% dziewcząt i 12 chłopców nie odpowiedziało.

15. Czy pracownicy podjęli działania, które wyeliminowały niepokojące zjawiska?

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
Tak	6	66	10	9
Nie	20	11	17	36
Nie wiem	30	33	22	55

Tabela 16; źródło: opracowanie własne.

Wykres 15; źródło: opracowanie własne.

66% dziewcząt i 9% chłopców uważało, iż była reakcja na zgłaszane przez nich problemy; 11% dziewcząt i 36% chłopców zaznaczyło brak reakcji.

16. Jak oceniasz stan zabezpieczenia szkoły przed atakami agresji:

a) jest bardzo dobry / czujesz się bezpiecznie,
b) jest wystarczająco dobry,
c) jest niezadowalający / nigdy nie wiem co może mnie spotkać,
d) jest zły / zawsze się boję.

	DZIEWCZĘTA		CHŁOPCY
odpowiedzi	liczbowo	%	liczbowo	%
bardzo dobry/jest bezpieczni	8	18	21	44
wystarczająco dobry	36	64	27	56
niezadowalający	9	10	0	0
zły	3	7	0	0

Tabela 17; źródło: opracowanie własne.

Tabela 16; źródło: opracowanie własne.

Stan poczucia bezpieczeństwa w szkole:

• czuje się bezpiecznie - 18% dziewcząt i 44% chłopców;

• wystarczająco dobry – 64% dziewcząt, 56% chłopców;

• niezadowalający – 10% dziewcząt;

• zły – 7% dziewcząt.

3. Wnioski z przeprowadzonych badań.

Na podstawie przeprowadzonych przeze mnie badań, iż uczniowie Gimnazjum nr.2 w Zgorzelcu czują się bezpiecznie i lubią swoją szkołę. Ponad połowa dziewcząt odpowiedziała, iż lubi swoją szkołę i ponad połowa chłopców stwierdziła, że nie lubią jej. Mają w niej dobrych kolegów i koleżanki, chłopcy w prawie 100% mają dobrego przyjaciela w szkolnej ławie,co ma zasadniczy wpływ na poczucie bezpieczeństwa. W domu dzieci nie przesiadują przed komputerem. Chociaż więcej dziewcząt (36%) siedzi przed monitorem komputera, dłużej niż 2 godziny, niż chłopców tylko 16%. Ponad połowa badanych chłopców gra w komputerowe gry wojenne, dziewcząt 37%.

Prawie 30% badanych zarówno chłopców jak i dziewcząt odpowiedziała „tak” na pytanie, czy brali udział w zachowaniach agresywnych. Na pytanie „Czy znasz przypadki zachowań agresywnych, które zdarzyło się w ostatnich trzech miesiącach w okolicy twojej szkoły?” „Tak” odpowiedziało 56% chłopców i 36% dziewcząt. 36% dziewcząt i 11% chłopców spotkały się z przejawami agresji na terenie swojej szkoły. Przeważnie były to pogróżki i wulgarne wyzwiska, dziewczęta 64% i 56% chłopców, z próbami wyłudzenia pieniędzy ponad 40% chłopców i niecałe 20% dziewcząt. Autorami agresywnych zachowań byli przede wszystkim koledzy szkolni u dziewcząt 55%, a u chłopców młodzież spoza szkoły. Przypadki niepokojące uczniów zgłaszane są przeważnie wychowawcy.

To czego najbardziej obawiają się badani uczniowie to: kolegów - chłopcy 44%, a dziewczęta złych ocen, ponad 30% uczniów nie boi się nikogo i niczego.

64% dziewcząt i 56% chłopców ocenia stan zabezpieczenia szkoły jako wystarczający, czuje się bezpiecznie 18% dziewcząt i 44% chłopców, po 9% dziewcząt odpowiedziało, że jest niezadowalający lub jest zły.

ZAKOŃCZENIE

W dzisiejszych czasach agresja wśród młodzieży stanowi poważny problem. W szkole oprócz wiedzy uczeń musi nauczyć się jak żyć w społeczeństwie. Niestety czasami szkoła jest miejscem, gdzie dochodzi do aktów przemocy i upokorzeń. U coraz młodszych dzieci można spotkać się z agresywnymi zachowaniami.

Dojrzewanie to przełom w życiu młodej jednostki. To ciężki okres zarówno dla nastolatka, jak i jego rodziny. Dojrzewanie jest czasem, gdzie dochodzą do głosu procesy autokreacyjne. Potrzeba zdefiniowania u dorastającego człowieka jest bardzo silna. To jak siebie widzi uzależnione jest od środowiska w jakim przebywa.

A w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych stała się prawie normą. Młodzież prezentuje w stosunku do nauczycieli i wychowawców przeważnie agresję słowną. Nie jest to wina tylko młodych ludzi, pedagogów, czy opiekunów, ale całego systemu. Placówki oświatowe i dom rodzinny powinny ze sobą współpracować, a nie jak to przeważnie bywa, oskarżać i zrzucać odpowiedzialności.

Niestety przeważnie bywa tak, iż to w domu młody człowiek ulega agresji a swoje frustracje odreagowuje na szkolnym korytarzu i boisku. I to jak będzie zachowywał się przedszkolak, uczeń szkoły podstawowej, czy gimnazjalista zależy od stylu wychowania jaki reprezentują rodzice. Kłopoty wychowawcze zaczynają się bardzo wcześnie.

Coraz więcej osób, które nie ukończyły piętnastego roku życia stosuje przemoc domową. Taka forma przemocy, jakiej dopuszczają się nastolatki, nie jest niczym nowym. Od 5% do 12% młodych Amerykanów stosuje przemoc wobec rodziców.¹⁸¹ Nie istnieje proste rozwiązanie, które zaradziłoby przemocy stosowanej przez nastolatków, a przyczyny i wyjaśnienia tego zjawiska są skomplikowane.

Przemoc nie jest wyłącznie rezultatem oglądania TV czy pornograficznych, pełnych przemocy filmów. Ważną rolę odgrywa środowisko fizyczne, społeczne i kulturowe, z jakim dziecko stykało się w okresie rozwoju, i z jakimi ma do czynienia na bieżąco.¹⁸²

Wychowanie dzieci lubi równowagę. W podejściu do młodych jednostek nie może zabraknąć przede wszystkim zdrowego rozsądku, a następnie miłości, zrozumienia, reguł i zasad. Obok kar muszą być i nagrody. Rodzice muszą nauczyć swoje dzieci reguł, rządzących współczesnym społeczeństwem, co im wolno, a za co grozi kara nawet więzienia.

Niemowlę nie rodzi się wiadomościami jak żyć, jak się zachować, uczy się poprzez obserwacje i rozmowy. Dlatego tak bardzo ważne jest zachowanie rodziców, ich język ciała. To co mówią i robią musi być toż same. Bardzo często jest tak, iż to co robią rodzice nie pokrywa się z tym co mówią. Nierzadko młodych już od małego uczy się, aby nie przeszkadzały rodzicom, mają same spać, szybko załatwiać się do nocnika. Potem przenosi się to na wzajemne relacje, gdy staje się starsze. Rodzice nie mają czasu dla dzieci, nie rozmawiają z nimi, mają im nie przeszkadzać. Niestety potem są zdziwieni, iż ich wizja dziecka jest inna, niż to co sobą ono reprezentuje w domu, wśród kolegów i w szkole.

Łatwiej jest nauczyć zasad i dobrego wychowania przedszkolaka, niż gimnazjalistę, ale i na to nie jest za późno. Młodzieniec musi wiedzieć, że jego złe zachowanie nie będzie pozostawało bezkarne i po to są Ośrodki Socjoterapii, Zakłady Wychowawcze i Poprawcze. To ostatnie są namiastką więzienia, młoda jednostka musi wiedzieć za co ją ukarano i co może jej grozić, jeżeli się nie zmieni. Te ośrodki są szkołą życia i dobrą nauczką.

Niestety nikt ani ośrodek, ani rodzice i nauczyciele nie nauczą dzieci rozumu jeśli one same nie będą tego chciały i jeśli nie dotrze do nich to co źle zrobili.

SPIS RYSUNKÓW

Rysunek 1; Rodzaje agresji; źródło: opracowanie własne.

Rysunek 2; Rodzaje stylów wychowania, źródło: opracowanie własne.

SPIS WYKRESÓW

WYKRES 1; Lubisz chodzić do szkoły? źródło: opracowanie własne.

WYKRES2; Masz dobrego kolegę/ koleżankę w klasie lub w szkole? źródło: opracowanie własne

WYKRES 3; Czy powtarzałeś klasę? źródło: opracowanie własne

WYKRES 4; Czy w domu długo siedzisz przed komputerem ( dłużej niż 2 godziny)? źródło: opracowanie własne

WYKRES 5; Czy grasz w gry wojenne? źródło: opracowanie własne

WYKRES 6; Co lubisz w TV oglądać najbardziej? źródło: opracowanie własne.

WYKRES 7; Czy sam/a brałeś/aś udział w zachowaniach agresywnych? źródło: opracowanie własne

WYKRES 8; Czy znasz przypadki zachowań agresywnych, które zdarzyły się w ostatnich trzech miesiącach w twojej szkole? źródło: opracowanie własne

WYKRES 9; Z jakimi przejawami zachowań agresywnych spotykasz się Ty lub Twoi koledzy najczęściej. źródło: opracowanie własne

WYKRES 10; Czy na terenie Twojej szkoły (w jej obrębie) spotykały Cię kiedykolwiek ataki agresji? źródło: opracowanie własne

WYKRES 11; Jeśli spotkały Cię ataki agresji, to czy ich autorami byli źródło: opracowanie własne.

WYKRES 12; Czego lub kogo obawiasz się w szkole najbardziej? źródło: opracowanie własne

WYKRES 13; Czy zgłaszałeś/łaś niepokojące wydarzenia pracownikom szkoły? źródło: opracowanie własne

WYKRES 14; Jeśli zgłaszałeś/łaś , to do kogo? źródło: opracowanie własne

WYKRES 15;Czy pracownicy podjęli działania, które wyeliminowały niepokojące zjawiska? źródło: opracowanie własne

WYKRES 16;Jak oceniasz stan zabezpieczenia szkoły przed atakami agresji: źródło: opracowanie własne

SPIS TABEL

TABELA 1; Skłonność do wymierzania kar; źródło: I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011, s.291.

TABELA 2; Lubisz chodzić do szkoły? źródło: opracowanie własne.

TABELA 3; Masz dobrego kolegę/ koleżankę w klasie lub w szkole? źródło: opracowanie własne.

TABELA 4;Czy powtarzałeś klasę? źródło: opracowanie własne.

TABELA 5; Czy w domu długo siedzisz przed komputerem ( dłużej niż 2 godziny)?źródło: opracowanie własne.

TABELA 6; Czy grasz w gry wojenne? źródło: opracowanie własne.

TABELA 7; Co lubisz w TV oglądać najbardziej? źródło: opracowanie własne.

TABELA 8; Czy sam/a brałeś/aś udział w zachowaniach agresywnych? źródło: opracowanie własne.

TABELA 9; Czy znasz przypadki zachowań agresywnych, które zdarzyły się w ostatnich trzech miesiącach w twojej szkole? źródło: opracowanie własne.

TABELA 10; Z jakimi przejawami zachowań agresywnych spotykasz się Ty lub Twoi koledzy najczęściej. źródło: opracowanie własne.

TABELA 11; Czy na terenie Twojej szkoły (w jej obrębie) spotykały Cię kiedykolwiek ataki agresji? źródło: opracowanie własne.

TABELA 12; Jeśli spotkały Cię ataki agresji, to czy ich autorami byli: źródło: opracowanie własne.

TABELA 13; Czego lub kogo obawiasz się w szkole najbardziej? źródło: opracowanie własne.

TABELA 14; Czy zgłaszałeś/łaś niepokojące wydarzenia pracownikom szkoły? źródło: opracowanie własne.

TABELA 15; Jeśli zgłaszałeś/łaś , to do kogo? źródło: opracowanie własne.

TABELA 16;Czy pracownicy podjęli działania, które wyeliminowały niepokojące zjawiska? źródło: opracowanie własne.

TABELA 17;Jak oceniasz stan zabezpieczenia szkoły przed atakami agresji: źródło: opracowanie własne.

Bibliografia:

Browne K., M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa1999.

Crisp R. J., R. N. Turner, Psychologia społeczna, PWN, Warszawa 2009.

Glass L., Toksyczni ludzie, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2004.

Guerin S., E. Hennessy, Przemoc i prześladowanie w szkole. Skuteczne przeciwdziałanie agresji, Biblioteka Wychowawcy, Gdańsk 2008.

Jędrzejewski M., Subkultury a przemoc, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001.

Kędzierska J., [w:] Dziecko i pierwsze progi szkolne. Profilaktyka niepowodzeń

dydaktyczno – wychowawczych, Edukacja i reforma. Mój uczeń przekracza próg

szkolny, red. J. Kędzierska, Kraków 2005.

Kępiński A., Poznaj siebie, Wydawnictwo Literackie,Kraków 2006.

Krowatschek D., Jak sobie poradzić z agresją u dzieci poradnik dla rodziców, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006.

Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009.

Łobocki M., Metody i techniki badawcze, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005.

Pich T., T. Barman, Zasady badań pedagogicznych, Strategie ilościowe i jakościowe,

Wydawnictwo Akademickie, ŻAK, Warszawa 2001,

Pospiszyl I., Patologie społeczne resocjalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.

Psychologia w szkole, Temat: Szkoła w potrzasku, Wiosna 2009.

Pufal – Struzik I., [w:]Agresja i przemoc w szkole, przyczyny, rozpoznanie, zapobieganie,Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP Spółka z o.o., Kielce 2007.

Pufal – Struzik I., [w:] Agresja dzieci i młodzieży uwarunkowania indywidualne rodzinne i szkolne, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Spółka z o. o. ,Kielce 2007.

Ranschburg J., Lęk gniew agresja, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993.

Skorny Z., Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości, Gdańsk, Ossolineum 1980

Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Warszawa 2000.

Turowski J., Socjologia małe struktury społeczne, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2001.

Wiatrowska L., Kłopoty z emocjami dzieci. Ścieżki zmiany, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009.

Węglińska M., Jak pisać pracę magisterską? Poradnik dla studentów, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2009.

Ziemska M., Postawy rodzicielskie, PWN, Warszawa 1973.

Strony internetowe:

http://www.sciaga.pl/[29.03.2012;924].

http://hrc.pl [29.03.2012; 8.20].

http://www.profilak.pl 2.04.2012;14:42:45

www.edukacja.edux.pl[7.04.2012,17:06:16]

http://www.profilak.pl[7.04.2012, 16:58:59]

http://www.szkolnictwo.pl. [11.04.2012, 18:02:39].

http://www.splencze.iap.pl[7.04.2012,17:52:29]

http://wizeruneksportowca.pl. [8.04.2012, 20:30:49]

edux.pl[9.04.2012, 20:51:38]

www.przedszkole139.krakinfo.pl/index.php [9.04.2012, 20:53:36].

www.interklasa.pl [10.04.2012, 20:02:53].

http://dziedzicl.republika.pl [10.04.2012, 20:06:15]

www.bryk.pl [11.04.2012, 17:56:20]

pedagogika.wiedza.diaboli.pl/metody-i-techniki-badan-pedagogicznych[13.04.2012, 18:46:40]

www.chomikuj.pl[13.04.2012, 18:43:18]

1Zob. A. Kępiński, Poznaj siebie, Kraków 2006, s.73.

2Ibidem.

3Por. L. Glass, Toksyczni ludzie, Poznań 2004,s.16.

4Zob. K. E. Dambach, Mobbing w szkole, Gdańsk 2003, s.14.

5http://hrc.pl [29.03.2012; 8.20].

6 http://www.sciaga.pl/[29.03.2012;924].

7M.Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1988.

8S.Guerin, E. Hennessey, Przemoc i prześladowanie w szkole, Gdańsk 2008.

9Ibidem s.69.

10M. Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1988.

11Por.R. J. Crisp, R. N. Turner, Psychologia społeczna, Warszawa 2009, s. 213.

12Zob. http://www.profilak.pl 2.04.2012;14:42:45

13R. J. Crisp, R. N. Turner, Psychologia społeczna, Warszawa 2009, s. 214.

14Por. J. Surzyński, Agresja i przemoc w szkole, Warszawa 2000. s. 53.

15 www.edukacja.edux.pl[7.04.2012,17:06:16]

16http://www.profilak.pl[7.04.2012, 16:58:59]

17zob. I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011.

18Ibidem.

19Por. B. Kozioł, Agresja- spojrzenie naukowe [on - line] http://www.szkolnictwo.pl. [11.04.2012, 18:02:39].

20Zob. J. Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, Warszawa1993, s.79.

21Zob. Z. Skorny, Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości, Gdańsk, Ossolineum 1980, s 27.

22http://www.splencze.iap.pl [7.04.2012,17:47:48]

23Zob. R.J.Crisp, R.N. Turner, Psychologia społeczna, Warszawa 2009, s.215-222.

24I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011, s. 108.

25http://www.splencze.iap.pl[7.04.2012,17:52:29]

26Zob. I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011, s. 109.

27Ibidem.

28Ibidem. s. 110-111.

29R. J. Crisp, R. N. Turner, Psychologia społeczna, Warszawa 2009, s.226.

30Ibidem. s. 227.

31Ibidem.

32Ibidem.

33Ibidem. s. 229.

34Ibidem.

35Ibidem. 230.

36Ibidem s. 241.

37Ibidem.

38Ibidem. s. 242.

39Ibidem.

40Ibidem.

41Ibidem.

42Ibidem. s. 247.

43Ibidem.

44Ibidem.

45Ibidem.

46Ibidem. s. 248.

47Ibidem.

48Ibidem. s. 249.

49Ibidem. s. 253.

50Ibidem.

51I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011, s. 290 -291.

52Ibidem.

53Ibidem.

54Ibidem.

55Ibidem.

56Ibidem.

57Ibidem.

58Ibidem.

59Ibidem.

60Ibidem.

61M. E. P. Seligman, Optymizmu można się nauczyć, jak można zmienić swoje myślenie i swoje życie, Poznań 1993, s. 127.

62I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011, s. 193.

63R. J. Crisp, R. N. Turner, Psychologia społeczna, Warszawa 2009, s. 254.

64Por. Ibidem.

65I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011. s.245.

66Zob. Ibidem.

67Ibidem.

68Ibidem. s, 256.

69Por. Ibidem. s. 251.

70Ibidem. s. 252.

71M.Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1988.

72I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011. s.245.

73Ibidem. s. 254.

74Ibidem.

75Por. Ibidem. s. 256 – 257.

76Ibidem. s. 257.

77Ibidem.

78Ibidem. s. 260.

79Por. Ibidem. s. 262 – 263.

80Zob. Ibidem. s. 287.

81Por. Ibidem.

82Ibidem.

83Por. Ibidem. s.288-289.

84Por. Ibidem. s. 290.

85Por. Ibidem. s. 291.

86Por. Ibidem.

87Zob. Ibidem. s. 291.

88Zob. Ibidem.

89Zob. Ibidem. s. 304.

90Zob. Ibidem. s. 305.

91Zob. Ibidem.

92Zob. Ibidem.

93Por. Agresja w sporcie, http://wizeruneksportowca.pl. [8.04.2012, 20:30:49]

94Zob. L. Wiatrowska, Kłopoty z emocjami dzieci, Toruń 2009, s114.

95Zob. I. Pospieszal, Patologie społeczne, Warszawa 2011, s. 254.

96Zob. L. Wiatrowska, Kłopoty z emocjami dzieci, Toruń 2009, s. 114.

97Ibidem. s. 115.

98 Ibidem. s. 116.

99 Zob. I. Pospieszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011, s.107.

100 Por. Ibidem. s. 109.

101 Por. Ibidem. s. 110.

102 Por. Ibidem. s. 111.

103 Zob. Ibidem. s. 114.

104 Ibidem.

105 Ibidem. s. 115.

106 Zob. Ibidem.

107 D. Krowatschek, Jak sobie poradzić z agresją u dzieci, poradnik dla rodziców, Kraków 2006, s. 83.

108 Ibidem.

109 Ibidem.

110Ibidem. s. 27.

111 Por. Ibidem. s. 28.

112 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011. s.317.

113 Ibidem. s. 318.

114 Por. Ibidem.

115 Por. Ibidem. 320 – 321.

116 Ibidem.

117 Ibidem. s. 322.

118 Ibidem.

119 Ibidem. s. 323.

120 Por, Ibidem.

121 Ibidem. s. 324.

122 Ibidem.

123 Por. Ibidem. s. 326.

124 Ibidem. s. 327 – 328.

125 Ibidem.

126 Ibidem.

127 Por. Ibidem. s. 117.

128 Ibidem. s. 118.

129 Ibidem.

130 Por.Ibidem. s. 119 – 120.

131 Por. Ibidem.

132 Por. Ibidem. s. 121.

133 Ibidem. s. 122.

134 Ibidem.

135 Ibidem. s. 123.

136 Ibidem.

137 Por. Ibidem. s. 125.

138 Zob. Ibidem. s. 126 – 128.

139 Por. I. Pufal – Struzik, Agresja dzieci i młodzieży uwarunkowania indywidualne, rodzinne i szkolne, Kielce 2007, s.10-11.

140 Zob. M. Jędrzejewski, Subkultury a przemoc, Warszawa 2001, s. 93.

141 Por. edux.pl[9.04.2012, 20:51:38]

142 Zob. www.przedszkole139.krakinfo.pl/index.php [9.04.2012, 20:53:36].

143 M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2009, s. 113.

144 Por. M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Kraków 2009, 114 – 115.

145 Ibidem.

146 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Warszawa 2011, s.152.

147 Ibidem. s. 150.

148 Ibidem. s. 152.

149 Por. Ibidem. s. 152 – 153.

150 www.interklasa.pl [10.04.2012, 20:02:53].

151 Ibidem. [10.04.2012, 20:04:25]

152 Por. http://dziedzicl.republika.pl [10.04.2012, 20:06:15]

153 www.interklasa.pl [10.04.2012, 20:07:58]

154 Por. dziedzicl.republika.pl [10.04.2012, 20:09:48]

155 Ibidem. [10.04.2012, 20:11:44]

156 I. Pufal – Struzik, Agresja i przemoc w szkole, przyczyny, rozpoznanie, zapobieganie, Kielce 2007, s. 176.

157 Ibidem.

158 Por. Ibidem. s. 34 – 35.

159 Ibidem. s. 36.

160 Ibidem. s. 37.

161 Ibidem.

162 M.Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1988, t. II.

163 A.W. Maszke: Metodologiczne postawy badań empirycznych, Rzeszów 2004, s. 44 [2.05.2012, 07:13:27]http://forum.o2.pl/temat.php

164 http://utrata-pracy.eprace.edu.pl [2.05.2012,11:35:45]

165 M. Łobocki, Metody i techniki badawcze, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2005, s.18.

166 M.Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1988, t. II.

167 http://mfiles.pl/pl/index.php/Problem_badawczy [2.05.2012,16:59:53]

168 T. Pich,T.Barman, Zasady badań pedagogicznych, Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie, ŻAK, Warszawa 2001, s. 20.

169 www.sciaga.pl [11.04.2012, 17:40:56]

170 M.Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1988, t. I.

171 T. Pich,T.Barman, Zasady badań pedagogicznych, Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie, ŻAK, Warszawa 2001, s. 23.

172 M.Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1988, t. II.

173 Ibidem. s. 24.

174 Ibidem. [11.04.2012, 17:41:40]

175 www.bryk.pl [11.04.2012, 17:56:20]

176 pedagogika.wiedza.diaboli.pl/metody-i-techniki-badan-pedagogicznych[13.04.2012, 18:46:40]

177 www.chomikuj.pl[13.04.2012, 18:43:18]

178 M.Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1988, t. III.

179 Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. Przewodnik metodologiczny dla studiujących nauczycieli. WSiP, Warszawa 1984, s. 95

180 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, PWN, Wrocław 1977, s.156 - 157

181 K.Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa1999.

182 Ibidem.

74