Określanie wysokości nad poziomem morza, kierunku i kąta nachylenia stoku

1. Określanie wysokości punktu nad poziomem morza

Wysokość punktu nad poziomem morza określa się wg warstwic. W praktyce mogą wystąpić dwa przypadki: Punkt (A) leży na warstwicy - jego wysokość równa jest wysokości warstwicy n.p.m. (240 m). Punkt (B) leży między warstwicami ustala się wysokość warstwicową (cięcie warstwicowe) i wysokość n.p.m. sąsiednich warstwic, między którymi leży punkt. przez punkt wykreśla się prostą między wartwicami: odcinek dzieli się co 1, 2, 2,5 lub 5 m, w zależności od cięcia warstwicowego ustaloną różnicę (dolna warstwica - określany punkt) dodaje się do wartości niższej warstwicy (263,5 m).

warstwice poprowadzono co 10m

2. Określanie kierunku nachylenia (spadku) stoku według warstwic

Kierunek stoku jest to kierunek jego największego spadku. Kierunek największego spadku na mapie określa się tak, że z danego punktu prowadzi się krzywą, która przecina najbliższe warstwice pod kątem prostym. Krzywa taka nazywa się linią spadu (a).
Kierunek spadku ustala się według wskaźników (kresek) spadu lub kierunku malejącej wartości warstwic.
Wskaźnik (kreski) spadu są to krótkie kreseczki, które wykreśla się na niektórych warstwicach w kierunku spadku (b).
Kierunek spadku stoku od punktu A do B jest zgodny z kreskami spadu.


3. Określanie spadku stoku według mapy
    Podziałka kątów nachylenia:

Podziałką kątów nachylenia (spadu) nazywamy specjalny diagram umieszczony na południowym marginesie mapy. Cyfry opisane przy poziomej podstawie określają wielkość nachylenia w stopniach. Linie pionowe oznaczają odstępy między sąsiednimi warstwicami. Podziałkę kątów nachylenia skonstruowano w formie diagramu umożliwiającego interpolację wartości pośrednich. Na mapach przedstawiony jest diagram do podwójnej wysokości warstwowej; jeden dotyczy wysokości między warstwicami zasadniczymi, drugi - wysokości między warstwicami pogrubionymi. Ma to miejsce wtedy, gdy warstwice przebiegają bardzo gęsto. Sposób określenia nachylenia (spadku) stoku pokazuje rysunek.
Cyrklem lub paskiem papieru mierzy się odległość między dwiema warstwicami zasadniczymi (lub pogrubionymi). Odcinek ten przykłada się do odpowiedniej linii prostopadłej na diagramie i odczytuje wartość nachylenia stoku (na rysunku odcinek AB=1^o40', CD=8^o50'


    Obliczeniem:

D - podstawa stoku       kąt alfa - spadek (nachylenie stoku)      h - wysokość stoku
       wzór:   
     wzór przybliżony:

                                                 (dla kątów do 25^o nachylenia stoku)

Przykład:
- na mapie pomierzono wartości h i D. Wysokość stoku (h)=50m (5 wysokości warstwicowych). Podstawa stoku (D)=150m (zmierzona na mapie między dwoma warstwicami pogrubionymi przy pomocy podziałki liniowej).
- obliczenie spadku stoku:
po podstawieniu do wzoru spadek równy 20^o


     Szacunkowo
Dla cięcia warstwic zasadniczych, nachylenie stoku odpowiadające podstawie stoku (t.j. odstępowi poziomemu między warstwicami) 1 cm, jest stałe niezależnie od skali mapy i równa się 1^o12'. Dzięki temu przy szacowaniu nachylenia stoku (do 25^o) należy posługiwać się następującą regułą:
Nachylenie stoku jest tyle razy większe (mniejsze) od 1^o12' ile razy jego podstawa między dwiema sąsiednimi warstwicami jest mniejsza (większa) od 1 cm. W celu dokładniejszego pomiaru odstępu między warstwicami należy użyć linijki z podziałem milimetrowym.

Przykłady:
1. Odstęp między warstwicami AB określony na mapie wynosi 0,5 cm, nachylenie stoku w tym miejscu wynosi:

1^o12' x ¹/_0,5 = 1^o12' x 2= 2^o24'

2. Odstęp między warstwicami BC określony na mapie wynosi 1,5 cm, nachylenie stoku w tym miejscu wynosi:

1^o12' x ¹/_1,5 = 1^o12' x ²/₃ = 0^o48'

DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA I BUDUJĄCA RZEK Wody płynące, chociaż stanowią tylko niewielką część hydrosfery, swoją działalnością wpływają na rzeźbę powierzchni ziemi. Działalność ta jest związana z ruchem wody, czyli płynięciem dzięki sile ciężkości. Prędkość płynięcia wody zależy od spadku, przeważnie malejącego z biegiem rzeki oaz ilości wody płynącej, która wzrasta z jej biegiem. W większości rzek wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy, dolny. W każdym biegu zaznaczają się różne rodzaje działalności o zmiennym natężeniu. Jest to działalność niszcząca, transportująca i osadzająca. DZIAŁALNOŚC NISZCZĄCA: Źródło: Stankowski, Geografia z geologią Woda płynąca żłobi podłożę poprzez wleczenie materiału skalnego tworząc koryto i dolinę. Niszcząca działalność polegająca na pogłębianiu i poszerzaniu koryta rzecznego nazywa się erozją. Działalność erozyjna jest różna w poszczególnych biegach. Woda płynąca wcina się w głąb i pogłębia koryto lub podcina brzegi i poszerza koryto. Wyróżnia się więc: erozję denną, boczną i wsteczną. W górnym biegu rzeki spadek jest największy. Przeważa silna erozja wgłębna. Rzeka bardzo silnie żłobi skały, pogłębiając koryto i tworząc strome doliny w kształcie litery V. Przy wzmożeniu się erozji wgłębnej rzeka wcina się głębiej w dno doliny, a resztki dawnego dna tworzą terasy rzeczne (erozyjne). Szybkość erozji rzecznej zależy od rodzaju skał. Im skały są twardsze, odporniejsze, tym procesy erozyjne zachodzą wolniej. Różnice w odporności skał podłoża, po którym płynie rzeka, powodują, że powstają: progi, bystrza i wodospady. Prędkość rzeki nie jest jednakowa na całej szerokości koryta. Najszybciej płynie ona nad najgłębszym miejscem swojego koryta - w nurcie. Nurt przerzuca się z jednej strony koryta na drugą, niszcząc podrywane przez siebie brzegi - jest to erozja boczna. Rzeka transportuje bardzo dużo luźnego, grubego materiału skalnego ze zboczy i z wyerodowanego koryta. W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Rzeka prowadzi większą ilość wody. Nad erozją wgłębną zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Zaczyna dominować erozja boczna - tworzą się meandry. Rzeka zaczyna płynąć zakolami. Zakola stale się powiększają, dochodzi do ich przerwania i rzeka prostuje swój bieg. Odcięta zaś część starego zakola staje się jeziorem zwanym starorzeczem. Powstaje dolina płaskodenna, tj. dolina V- kształtna przeobrażona przez erozję boczną rzeka rozszerza swoją dolinę. Rzeka zaczyna meandrować - dolina płaskodenna (U). W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży. a spadek mały. Rzeka transportuje coraz wolniej niesiony materiał, akumulując go na równinie zalewowej lub przy ujściu. W tym odcinku biegu rzeki jest dolina nieckowata (U). Transport materiału polega na wleczeniu go po dnie, materiał płynie w zawiesinie, rozpuszczony płynie po powierzchni rzeki. Wzdłuż całego biegu rzeki następuje segregacja materiału: - w gardzieli pozostaje głazowy materiał, - w dolinie - żwiry, piaski, - w dolnej części piaski pylaste i muły. - w obrębie ujścia muły i drobne piaski. Charakter ujścia rzeki zależy nie tylko od samej rzeki, lecz również od ukształtowania dna zbiornika, do którego uchodzi oraz od ruchów wód morskich: - ujście deltowate - gdy zbiornik, do którego uchodzi rzeka jest płytki i nie występują przy jego brzegach silne prądy ani pływy. Materiał rzeczny osadza się wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika aż do powierzchni wody. Rzeka wydłuża wtedy swój bieg, rozdziela się na szereg ramion, a z osadów buduje na powierzchni stożek napływowy - deltę. - ujście lejkowate - powstaje w strefach pływów; wdzierająca się w koryto rzeki fala przypływu niszczy jego brzegi i rozszerza je, nadając im kształt lejka. Wraz z odpływem materiał zostaje wynoszony daleko od brzegu. Powstają takie ujścia wtedy, gdy rzeki kończą swój bieg w głębokim morzu. Zjawisko kaptażu - przejęcie części jednej rzeki przez drugą.

DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA I BUDUJĄCA MORZA

Działalność rzeźbotwórcza wód morskich obejmuje przede wszystkim wybrzeże - pas graniczny lądu i morza. Granice wybrzeża w części nadwodnej i podwodnej są wyznaczone przez zasięg oddziaływania fal, prądów i pływów, które modelują pierwotną rzeźbę brzegu morskiego.
Efekty działalności morza zależą również od rzeźby wybrzeża. Na wybrzeżu wysokim przeważa niszcząca działalność morza, na niskim - budująca.
Wybrzeża wysokie powstały najczęściej wskutek zalania przez morze obszarów wyżynnych lub górskich. Zbudowane są one przeważnie ze skał krystalicznych, stosunkowo odpornych na procesy niszczenia przez falę, czyli abrazję.
Fale morskie stale uderzają o strome ściany wysokiego wybrzeża powodują podcinanie brzegu i wymywanie materiału skalnego. Tworzy się nisza abrazyjna.
Stale podcinany i cofający się wysoki brzeg nosi nazwę klifu. Materiał ze zniszczonego klifu zalegający u jego podstawy wynoszony jest w kierunku morza - tworzy się platforma brzegowa (abrazyjna). Głównym czynnikiem kształtującym strefę brzegową jest falowanie wywołane przez fale zwane tsunami - morskie trzęsienia ziemi ( dł. kilkanaście kilometrów, wysokość: 20, 30, 40, 50 m).
Wzdłuż brzegu - prądy litoralne, które transportują materiał wzdłuż brzegu, stąd zjawisko sypania mierzei.

Wysokie wybrzeża dzielą się na:
- dalmatyńskie - utworzone są w wyniku zalania silnie rozczłonkowanych grzbietów górskich równoległych do wybrzeża ( wybrzeże adriatyckie, chorwackie).
- riasowe - powstają w wyniku zalania dolin starych grzbietów górskich prostopadłych do wybrzeża ( Irlandia, Francja, Portugalia).
- fiordowe - tworzą się w wyniku zalania U - kształtnych górskich dolin polodowcowych (Norwegia).
- limanowe - tworzą się gdy wałami piaszczystymi odcinane są lejkowate ujścia rzek (wschodnie wybrzeże Morza Czarnego).
- klifowe - utworzone w wyniku niszczenia przez fale morskie zboczy wyżyn lub wysoczyzn (wybrzeże Morza Bałtyckiego).
- szkierowe - powstaje przez zalanie setek małych skalistych wysepek wygładzonych wcześniej przez lądolód ( wybrzeże Szwecji, Finlandii).


BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ MORZA
Wybrzeża płaskie, niskie powstały wskutek działalności akumulacyjnej. Strefa brzegowa tych wybrzeży jest stale zalewana przez fale i nosi nazwę plaży.
W obrębie plaży i płytkiego morza stale odbywa się przemieszanie materiału przez fale i prądy przybrzeżne - tworzą się płycizny i szerokie rozbudowane plaże - na linii brzegowej słabo rozwiniętej.
Wybrzeża płaskie o dobrze rozwiniętej linii brzegowej wygląd swój zawdzięczają dominującym prądom przybrzeżnym. Tworzą się: kosy, mierzeje i zalewy.

Wybrzeża niskie dzielimy na:
- mierzejowe - powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeję i zalewy.
- lagunowe - utworzone w wyniku odcięcia płytkiej zatoki (laguny) przez wynurzoną, piaszczystą przybrzeżną ławicę (lido) np. wybrzeże Adriatyku - okolice Wenecji.
- namorzynowe - występują tylko w strefie ciepłej, gdzie nad brzegami rosną słonolubne lasy namorzynowe, odsłaniające się w czasie odpływu korzenie drzew rosnących nawet na obszarze płytkiego dna morskiego, chronią brzeg przed niszczącą działalnością fal (inaczej mangowe)
- koralowe - (rafowe) w strefie ciepłej, budują się korale i inne zwierzęta morskie o szkielecie wapiennym, a żyjących na dnie blisko brzegu; niedaleko brzegu tworzy się bariera - rafa koralowa, która nie pozwala na niszczenie wybrzeży. Największa rafa koralowa ciągnie się wzdłuż wschodnich wybrzeży Australii - jest to wielka rafa koralowa, sięgająca ok. 2000 km, wokół wysp rafy koralowe tworzą bariery w formie pierścieni - są to atole

W wyniku cofania się wybrzeży wysokich i nadbudowywania niskich powstaje wybrzeże wyrównane.

DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA I BUDUJĄCA WIATRU.

Wiatr może cząstką poruszać, przesuwać, toczyć, unosić. Wiatr niszczy, transportuje i buduje. Rozmiary i przebieg tej działalności zależą od siły i przeważających kierunków wiatru.
Działalność niszcząca wiatru to deflacja, korazja (erozja eoliczna).

DEFLACJA - czyli wywiewanie materiału powoduje obniżenie powierzchni terenu, odsłaniając nie zwietrzałą jeszcze litą skałę.
W wyniku deflacji tworzą się: misy deflacyjne, tzw. góry świadki (ostańce - w postaci grzybów, maczug, stołów), rynny, niecki, wanny, powstają bruzdy, graniaki - kamienice oszlifowane przez niesione przez wiatr cząstki.

KORAZJA - to proces, podczas którego transportowane wiatrem cząstki skalne różnej wielkości uderzają o skały stanowiące przeszkodę na ich drodze, szlifując je i polerując.
Korazja najsilniejsza jest tuż nad ziemią, gdzie wiatr najwięcej unosi najcięższych cząstek skalnych.
Szybszemu niszczeniu ulegają zwietrzałe, mniej odporne partie skał, dzięki czemu pierwotne formy rzeźby przybierają często fantazyjne kształty, np. w postaci grzbietów skalnych.

Działalność budująca wiatru to:
AKUMULACJA - osadzanie się transportowanego materiału spowodowane przez malejącą siłę wiatru lub napotykane po drodze przeszkody.
Wpierw osadzają się piaski od gruboziarnistych do coraz drobniejszych, później i najdalej od miejsc wywiewania osadzają się pyły.

Na obszarach suchych, deflacja, czyli wywiewanie materiału powoduje tworzenie się pustyń kamiennych, zwanych hamadą (znaczna część Sahary i Tybetu, część Gór Skalistych) lub żwirowych, zwanych serir (znaczna część Sahary, część pustyń w Australii).
Pustynie piaszczyste - ergi tworzą się na obszarach akumulacji piasku (wielki Erg Zachodni i Wschodni na Saharze, pustynie australijskie Wiktorii i Piaszczysta, Atacama, Kara-Kum, Kyzył-Kum).

Na pustyniach piaszczystych wiatr z akumulowanego piasku tworzy wydmy. Mają one różne rozmiary oraz różną prędkość przesuszania się. Zależy to od siły, ilości i spoistości piasku.
Na obszarach pustyń suchych i gorących tworzą się wydmy zwane barchanami. Mają one kształt półksiężycowaty, niewielkie rozmiary, ramiona skierowane zgodnie z kierunkiem wiatru, wyprzedzają wydmę.


W klimacie wilgotniejszym tworzą się wydmy paraboliczne.
Kształt mają półksiężycowaty, ale ramiona zwrócone przeciwko wiatrowi. Związane jest to z tym, że piasek wewnątrz wydmy jest bardziej suchy, wiec przesuwa się szybciej, wilgotniejszy piasek na ramionach posuwa się wolniej. O powstaniu tych wydm decyduje w znacznym stopniu roślinność.


Inne rodzaje wydm to:
poprzeczne - efekt łączenia się, doganiania kolejnych barchanów, powstają prostopadle do kierunku wiatru.
podłużne - nakładane barchany zgodnie z kierunkiem wiatru.
gwieździste - powstają w bardzo zmiennych strefach wiatru.

Wydmy nie tylko występują na pustyniach, często tworzą się też na wybrzeżach morskich (wydmy nadbrzeżne) oraz na równinach nadrzecznych i sandrach (wydmy śródlądowe).

Akumulacja pyłów wywiewanych z pustyń następuje często w dużej od nich odległości, na ogół w strefie półsuchej. Pyły te za zatrzymane przez roślinność trawiastą tworzą ogromne pokrywy lessowe ( lessy Niziny Chińskiej wywiane zostały z piaszczystych części pustyni Gobi).

W Polsce wydmy występują nad morzem oraz tam gdzie nagromadziły się piaski polodowcowe, czyli sandry, np. w Puszczy Kampinoskiej. Znane wydmy wędrujące w okolicach Łeby i na "Pustyni Błędowskiej", na pograniczu Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej.

---