Problem tworzenia i rola artysty w malarstwie XIX i XX wieku.
W kolejnych epokach, różnorodnie byli ostrzegani artyści, ich twórczość, a sama sztuka miała odmienne funkcje i cele. Już Horacy pisał, że jego twórczość stanowi pomnik trwalszy niż ze spiżu i zdawał sobie sprawę z trwałości kultury i potęgi sztuki. Jednak rzymski poeta takie zdanie głownie wygłosił o poezji, natomiast postrzeganie artysty malarza oraz roli sztuki było inne. W starożytności i średniowieczu, artysta był tylko rzemieślnikiem i sztuka miała konkretne cele religijne, polityczne, ukazanie piękna. Sam zaś artysta nie był przedstawiany na dziełach. Artysta w średniowieczu pozostawał anonimowy, aby ukazać swą skromność i pokorę, jednak można wspomnieć o gmerkach, swoistych znakach, sygnaturach na kamiennych budowlach, które w pewien sposób podkreślały obecność twórcy. W renesansie, kult sztuki i artysty rozkwita i za rzecz naturalną uznaje się przypisywanie artyście sławy. Przykładem przedstawienia wysokiej pozycji społecznej oraz ważnej i szlachetnej roli artysty są autoportrety Albrechta Durera z czasów jego późniejszej twórczości. W następnych epokach, pojęcie tworzenia i roli artysty w malarstwie nie ewoluuje znacząco. Ważniejsza jest raczej sama tematyka dzieł, forma. Warto zwrócić uwagę na obraz barokowego malarza Jan Vermeera pt: „Alegoria malarstwa”, który przedstawia alegorię malarstwa oraz moment tworzenia dzieła. Dopiero w drugiej połowie XIX i w XX wieku, często powraca motyw artysty przy pracy, w swojej pracowni, tworzącego i działającego artystycznie. Ukazany jest trud tworzenia, oraz atmosfera niesamowitości, kontemplacji czy szału, w jakim tworzy artysta.
Obraz pt: „Pracownia artysty” z 1855 roku, malarza realistycznego Gustave'a Courbeta jest nietypowy dla jego twórczości i poddaje się go różnorodnym interpretacjom. Ukazuje siedzącego Courbeta malującego pejzaż, obok stoi muza, którą jest oczywiście naga kobieta. Przyglądają mu się owa naga modelka i chłopiec. Całe atelier wypełnione jest ludźmi związanymi z życiem Courbeta, ale są tam również postacie z zamierzchłych czasów. Po prawej stronie widać postaci zaangażowane w pewien sposób w akt tworzenia i które są zainteresowane powstającym obrazem. Po lewej stronie obrazu, widać świat codzienny i postaci typowe, niczym się nie wyróżniające. Wszystkie postaci są wyrazem jakiejś idei, jednak są również bytem fizycznym. Courbet łączy również w swoim dziele wszystkie tematy jakie są obecne w malarstwie- akt, pejzaż, scena rodzajowa, martwa natura, scena wielofiguralna.
Według artysty, obraz jest podzielony na dwa plany- grupa ludzi dobry i złych, a po środku znajduje się sam artysta, zatem dzieło może stanowić swoisty Sąd Ostateczny, ale także przedstawia przekrój społeczeństwa, oraz wszystkie jego warstwy. Warto zwrócić uwagę na postać malarza w centrum obrazu co podkreśla jego znaczenie, ukazuję jako postać najważniejszą na obrazie i umacnia status artysty.
Obrazem reprezentatywnym dla twórczości i aktu tworzenia impresjonistów jest obraz Eduarda Maneta pt: „Atelier w łódce”. Artysta namalował swojego przyjaciela, innego malarza Claude'a Moneta przy pracy, na łódce. Dzieło jest zatem ilustracją ważnej cechy malarstwa impresjonistycznego, tworzenia w plenerze, próby ukazania zmiany światła, uchwycenia chwili szybkimi pociągnięciami pędzla.
Dzieło polskiego malarza symbolicznego- Jacka Malczewskiego pt: „Melancholia” przedstawia pracownię artysty, który siedzi w głębi, odwrócony plecami do widzów. Z ustawionego na sztalugach płótna wyłania się tłum postaci zapełniających pokój. Ukazane wnętrze pracowni malarskiej czyni sceną, w której rozgrywa się dramat historii, losu i twórczości artystycznej. Przedmiotem syntezy Malczewskiego jest cały wiek niewoli. Czas ponawianych przez kilka pokoleń i chybionych walk o wolność, ujęty w parabolę życia ludzkiego: od dzieciństwa, przez dojrzałość ku śmierci. Na prawym krańcu kompozycji, ukazano postać kobiecą w czarnych szatach. Jedyna poza atelier, wsparta o parapet na zewnątrz, stoi między rozświetlonym widnokręgiem ogrodu - symbolem upragnionego celu i wolności - a tłumem wirującym w stronę uchylonego okna pracowni i artystą pogrążonym w marzeniu przed rozpoczętym obrazem. „Melancholia” to obraz w całości fantastyczny i wizjonerski, ale również przedstawia losy historyczne. W pewien sposób dynamizm kompozycji obrazu ukazuje malarza ogarniętego wizją i może szaleństwem.
Bardzo ważnym dziełem poruszającym akt tworzenia i rolę artysty jest obraz Stanisława Ignacego Witkewicza pt: ”Fałsz kobiety”. Jest to Portret Maryli Grossmanowej, na tle fantastycznego pejzażu, z wizerunkiem artysty malującego klientkę z autoportretem artysty z 1927 przedstawiający seans portretowy na tle fantastycznego pejzażu. Witkacy wykonywał ten portret na zamówienie, w ramach swojej jednoosobowej firmy i jak zwykle nie był to wiernie oddany, realistyczny portret. Artysta zaznaczył swoją niezależność od wymagań zamożnej klientki, dodał więc swój autoportret z diabelską miną i ukrytą za plecami lewą ręką z dłonią zaciśniętą w pięść. Całej zaś scenie portretowania nadał dodatkowy sens. Właściwy portret został wykonany z fotograficznym podobieństwem do modela, natomiast "portret w portrecie" prezentowany przez artystę na sztalugach na drugim planie przedstawia ekspresyjnie przetworzoną twarz kobiecą będącą właściwie nie tyle portretem, co samodzielną kreacją artystyczną, realizującą założenia sformułowanej przez Witkacego teorii Czystej Formy. W ten sposób artysta zademonstrował nie tylko swój pogląd na dwulicowość rozkapryszonych kobiet, ale przede wszystkim pokazał umowność procesu twórczego, którego efekty zależą od przyjętej konwencji. świadomie obnaża całe oszustwo sztuki, nie pozostawia nam złudzeń co do intencji artysty, który bynajmniej nie pragnie wiernie odtwarzać świata, nawet jeżeli maluje go realistycznie. Za każdym razem tworzy go na nowo, według przyjętych przez siebie założeń. Fałsz kobiety jest zderzeniem kilku światów przy czym nie wiadomo do końca, który z nich jest prawdziwy, tak, jak nie możemy mieć pewności, który z portretów modelki jest portretem właściwym.
W malarstwie XIX i XX wieku jest wiele przykładów ilustrujących różne funkcje roli artysty i problemu tworzenia. Artyści zaczynają koncentrować się na niezwykłości kreacji i autokreacji. Sztuka coraz częściej przestaje być owocem tendencji, mody czy zasad epoki lecz staje się wyrazem indywidualnej ekspresji własnego stylu i uczuć. Artysta bardzo często przedstawia siebie na własnych obrazach, aby ukazać trud aktu twórczego, podkreślić jego wyjątkowe znaczenie lub w innych celach symbolicznych czy alegorycznych.