Klasyfikacja zaburzeń mowy

W literaturze polskiej istnieje wiele możliwości klasyfikacji zaburzeń mowy, między innymi klasyfikacja według: I. Styczek, T. Kani, L. Kaczmarka, S. Grabiasa.

Klasyfikacja przyczynowa (etiologiczna) zaburzeń mowy według Ireny Styczek obejmuje:

1. zaburzenia mowy zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe), w których nie stwierdza się defektów anatomicznych, które można by uznać za przyczynę zaburzeń mowy;

2. zaburzenia mowy wewnątrzpochodne (endogenne), w tym:

• dysglosja - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności;

• dyzartria (anartria) - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne;

• dyslalia (alalia) - opóźnienie w przyswajaniu sobie języka na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych;

• afazja - utrata częściowa lub całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych;

• jąkanie - zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa);

• nerwice mowy (logoneurozy) - mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice;

• oligofazja - niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym;

• schizofazja - mowa u osób chorych psychicznie;

Językoznawcza klasyfikacja zaburzeń mowy według Józefa Tadeusza Kani :

W klasyfikacji tej zasadniczy akcent został położony na wymowę - zaburzenia wymowy naruszają formę znaków językowych, powodując zakłócenia o charakterze suprasegmentalnym (melodii, akcentu, rytmu) i segmentalnym (głoski). Zaburzenia o charakterze suprasegmentalnym polegają na zniesieniu lub zniekształceniu cech prozodycznych wypowiedzi. Zaburzenia o charakterze segmentalnym natomiast dotyczą wadliwej wymowy poszczególnych dźwięków, np.: izolowanych głosek, sylab, wyrazów lub wypowiedzeń.

Zaburzenia wymowy obejmują:

• zaburzenia suprasegmentalne:

• hiperprozodia (nasilenie cech prozodycznych w wypowiedzi, np.: nadakcent, nadmiar iloczasu sylab, nadmiar intonacji, nadmierny przydech),

• hipoprozodia (osłabienie cech prozodycznych w wypowiedzi, zmniejszona zdolność zmiany natężenia, wysokości i rytmu mówienia), aprozodia (brak cech prozodycznych wypowiedzi),

• dysprozodia (zaburzenie cech prozodycznych wypowiedzi;

• zaburzenia segmentalne:

• paradygmatyczne,

• syntagmatyczne.

• zaburzenia paradygmatyczne - naruszenie inwentarza głosek (fonemów):

• elizja (mogilalia) - forma wadliwej wymowy, polegająca na braku realizacji jakiegoś fonemu (fonemów) w postaci osobnego segmentu; formy te dostrzegamy przede wszystkim przy zniekształceniach fonemów spółgłoskowych; możemy wyróżnić elizję:

• pełną, gdy obejmuje wszystkie pozycje, w których może pojawić się głoska - w nagłosie , śródgłosie i wygłosie;

• ograniczoną - obejmuje określoną pozycję;

• całkowitą - zaburzenie daje się sprowadzić do formy: fonem = zero fonetyczne;

• częściową, gdy zmianie ulega sąsiedni segment wokaliczny - wzdłużenie zastępcze, np.: kooek  -  `korek'  lub  gdy  w  miejscu fonemu pojawia się pauza;

• substytucja (paralalia) - polega na zmianie jednych głosek na inne; substytucjom ulegają zarówno fonemy spółgłoskowe, jak i samogłoskowe; fonemy samogłoskowe nie mogą być substytuowane przez fonemy spółgłoskowe;

• deformacja - zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieści się w polu realizacji innych fonemów, znacznie częściej ulegają deformacjom fonemy spółgłoskowe.

Z punktu widzenia fonologii niektóre wadliwe sposoby wymowy mogą być traktowane jako warianty określonych fonemów.

• zaburzenia syntagmatyczne - obejmują zniekształcenia ciągu wypowiedzeniowego, w postaci określanej jako:

• metateza - zmiana liniowego uporządkowania fonemów w wyrazie, np.: granuszek - `garnuszek';

• epenteza - odkształcenie ilościowe w strukturze wyrazu polegające na dodaniu jakiegoś elementu językowego, np.: Hendryk - `Henryk';

• redukcja - odkształcenie ilościowe w strukturze wyrazu polegające na braku fonemów lub fonemu w ciągu wypowiedzeniowym, np.: kua - `kura';

• antycypacja - odkształcenie jakościowe, polegające na przedwczesnym użyciu jakiegoś członu wypowiedzi, który dopiero w jej dalszym ciągu ma swoje kontekstowe uzasadnienie, np.: irrocjonalny - `irracjonalny';

• perseweracja - przeciwieństwo antycypacji, np.: irracjanalny - `irracjonalny';

• odkształcenia niesystemowe - przekształcenia o charakterze leksykalnym;

W pewnych przypadkach zaburzenia suprasegmentalne i segmentalne mogą pojawić się łącznie, np.: u osób niesłyszących, dotkniętych rozszczepem podniebienia, itd.

[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]





[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]
Klasyfikacja objawowa (symptomatologiczna) zaburzeń mowy według Leona Kaczmarka[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

W każdej wypowiedzi można wyróżnić - według L. Kaczmarka - trzy części składowe: [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]treść [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ](to, co mówimy), [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]formę językową[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] (to, jak mówimy)[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] oraz [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]substancję foniczną[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] (to, za pomocą, czego mówimy). Połączenie treści i formy umożliwia przekazywanie myśli. Substancja foniczna jest natomiast nośnikiem, „medium” dla myśli. Wszystkie trzy części składowe wypowiedzi determinują trzy rodzaje zaburzeń mowy:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

1. zaburzenia treśc[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]i - powstają w wyniku chorób umysłowych, psychicznych; objawiają się m.in. brakiem logiki w budowanych tekstach, zakłóceniami w procesie uogólniania i abstrakcji, niespójnością występującą w zbudowanych tekstach;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

2. zaburzenia językowe[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] ([Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]zaburzenia formy[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]) - są skutkiem ogniskowych mózgu; objawiają się niedokształceniem mowy lub jej brakiem, np.: alalia, afazja;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

3. zaburzenia substancji fonicznej[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]: w płaszczyźnie suprasegmentalnej (jąkanie, rynolalia, bełkot, bradylalia, tachylalia, itp.) i segmentalnej (spowodowane np.: upośledzeniem słuchu, uszkodzeniem obwodowych narządów mowy i obwodowych narządów nerwowych, wpływami środowiska, itp.).[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy według Stanisława Grabiasa[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Aby móc uczestniczyć w komunikacji językowej, człowiek musi dysponować pewnymi [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]kompetencjami [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]i [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]sprawnościami[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]. Kompetencje (wiedza) nie mogą pojawić się w umyśle ludzkim bez określonych sprawności (umiejętności).
Możemy wyróżnić trzy podstawowe rodzaje [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]kompetencji[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• kompetencję językową [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ](gramatyczno - leksykalną), którą tworzy nieuświadomiona wiedza na temat zasad budowania zdań gramatycznie poprawnych ( N. Chomsky);[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• kompetencję komunikacyjną[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ], czyli wiedzę na temat zasad użycia języka w grupie społecznej; są to zdolności używania przez człowieka wszystkich dostępnych mu jako członkowi danej wspólnoty społeczno - kulturowej systemów semiotycznych, a więc zdolności spostrzegania i kategoryzowania sytuacji społecznej oraz dostosowania do niej sposobu myślenia ( D. Hymes);[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• kompetencję kulturową [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]- wiedzę na temat zjawisk otaczającej rzeczywistości(E. Cassirer, R. Keesing, J. Kmita).[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Sprawności komunikacyjne[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] są przeciwieństwem kompetencji. Kompetencje są wiedzą, sprawności - umiejętnościami. S. Grabias wyróżnia dwa typy sprawności:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• sprawności percepcyjne[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - pozwalające na opanowanie kompetencji (językowej, komunikacyjnej, kulturowej) - słuch fizyczny, fonematyczny, muzyczny;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• sprawności realizacyjne[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - wykorzystujące w procesie komunikacji i poznawaniu rzeczywistości zdobyte kompetencje; wśród sprawności realizacyjnych wymienić należy: [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• grupę sprawności systemowych - fonologicznych, morfologicznych, leksykalnych, składniowych - tworzą one umiejętności budowania sensownych, poprawnych gramatycznie zdań;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• grupę sprawności komunikacyjnych - chodzi o sprawności społeczne, sytuacyjne, pragmatyczne, które tworzą umiejętności realizowania ról społecznych, budowania zdań adekwatnych do sytuacji i realizowania zamierzonych intencji.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

 [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

S. Grabias wprowadza dwa pojęcia istotne dla klasyfikacji zaburzeń mowy:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• procedura postępowania logopedycznego[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - całokształt zabiegów logopedycznych stosowanych w określonym postępowaniu;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

• strategia postępowania logopedycznego[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - postępowanie w ramach danej procedury, wynikające z percepcyjnych i realizacyjnych możliwości osoby rewalidowanej;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

 [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy obejmuje:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

1. zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ], np.: głuchota i niedosłuch, alalia, dyslalia, oligofazja; procedurą logopedyczną w tej klasie zaburzeń jest budowanie wszelkich rodzajów kompetencji, zaś usprawnianie realizacyjne jest procedurą wtórną;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

2. zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] (przy zdobytych kompetencjach), np.: dysglosja, jąkanie, giełkot, mowa bezkrtaniowa, anartria i dyzartria, itd., procedurą logopedyczną jest usprawnianie realizacji różnych poziomów systemu komunikacyjnego;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

3. zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ], np.: afazja, schizofazja; procedurą logopedyczną jest odbudowywanie wszystkich typów kompetencji i usprawnianie realizacji.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

W logopedycznej klasyfikacji zaburzenia mowy znajdujące się w obrębie poszczególnych klas mogą być, zatem, objęte jednakową procedurą logopedyczną. Różnią się natomiast swoistymi strategiami postępowania.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Bibliografia:

[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Grabias S., Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy, „Audiofonologia” t. VI (1994). Tegoż: Typologie zaburzeń mowy. Narastanie refleksji logopedycznej, „Logopedia” 23 (1996), s. 79 - 90.
Kania J.T., Podstawy językoznawczej klasyfikacji zaburzeń mowy[w:] J. T. Kania, Szkice logopedyczne, Warszawa 1982, s. 9 - 25.
Kaczmarek L., Korelacyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się, „Logopedia” nr 12 (1975).
Styczek I., Logopedia, Warszawa 1979.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ][Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

---