W. Borusiewicz, Z dziejów rozwoju myśli konstrukcyjnej przy kształtowaniu architektury murowej do XIX wieku,
Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. I, 1967, s. 169-181.
Postęp w doskonaleniu konstrukcji budowli murowych wiąże się ściśle z rozwojem architektury. Niemal do XIX wieku technika budowlana była podporządkowana głównie celom estetycznym. Z okresu średniowiecza, które można uznać za epok powstania i rozwoju konstrukcji murowych, dysponujemy znikomą ilością udokumentowanych widomości na temat problematyki statyczno - wytrzymałościowej czy ogólnie konstrukcyjno - budowlanej. U schyłku XV wieku zaczynają się w Europie początki wykorzystania nauk ścisłych przy rozwiązywaniu problemów statycznych i wytrzymałościowych konstrukcji budowlanych. W renesansie zaczynają się wykształcać coraz wyraźniej inżynieryjne metody kształtowania budowli. Nauki ścisłe, praktycznie zastosowane w budownictwie, zaczęły się jednak dopiero pod koniec XVIII wieku.
Na podstawie średniowiecznych przekazów pisanych trudno powiedzieć coś o poziomie wiedzy inżynierskiej. Nie istniała wówczas dokumentacja techniczna w dzisiejszym rozumieniu. Budowniczowie we wczesnym średniowieczu niekiedy korzystali z normatywów przestrzennych (np. już w X wieku we Francji benedyktyni kluniaccy), a w gotyku - czasem ze szkiców lub nawet rysunków całych elewacji. Rysunki takie nie wskazywały jednak na sposób konstrukcyjnego rozwiązania elementów nośnych, decyzje takie zapadały najczęściej już podczas wznoszenia budowli.
Budowniczowie w XIII - XV wieku posiadali znajomość matematyki i geometrii i zasady tych nauk wykorzystywali praktycznie przy określaniu kształtu i formy konstrukcji. Potwierdzają to niektóre dawne opracowania, zwł. szkicownik Villarda de Honnecourt z ok. 1230 r.
Metody graficzne były najbardziej rozwiniętą i rozpowszechnioną formą kształtowania konstrukcji do końca średniowiecza, już w 1268 roku zastosował je budowniczy Erwin „von Steinbach”. Potrzebę teoretycznego naświetlenia niektórych zagadnień problematyki inżynierskiej zaczęto jednak odczuwać już wcześniej. Świadczy o tym traktat na temat niektórych praw równowagi, pt. Elementa Jordani de ponderibus z XII lub XIII wieku, przypisywany Giordano de Nemi. W praktyce dzieło to nie odegrało żadnej roli, gdyż w procesie kształtowania wytrzymałościowego i statycznego budowli bardziej miarodajne były umiejętności konstrukcyjne nabyte w wyniku opanowania rzemiosła budowlanego, o czym świadczy inne źródło - ekspertyza konstrukcyjna katedry w Chartres z 1316 roku (w konkluzji stwierdza, iż elementy nośne są „dobre i silne” - opinia wydana na wyczucie).
W Polsce najwcześniejsze dokumenty pisane, z których można zorientować się o stanie budownictwa murowego, datują się na wiek XIV. Są to głównie rachunki za roboty budowlane, kroniki, roczniki, księgi inwentarzowe i administracyjne, opisy budowy i nieraz akty prawne. Nie ma w nich jednak wzmianek np. o systemach konstrukcyjnych. Na podstawie istniejących zabytków można wnioskować, że polska sztuka wznoszenia budowli w średniowieczu, a nawet później do XVIII wieku włącznie, rozwijała się na podobnych zasadach, co w innych krajach Europy. Z niektórych dokumentów można wnioskować, że w XV wieku znano w Polsce, przynajmniej we fragmentach, traktat Witruwiusza De architektura libri decem, powstały u schyłku ery starożytnej. Jest to najlepsze dzieło o sztuce budowania, ujmujące w sposób syntetyczny całą ówczesną wiedzę w aspekcie warsztatu projektowo - wykonawczego. Traktat ten wywarł ogromny wpływ na prace teoretyków architektury i budownictwa, zwłaszcza w okresie renesansu.
Z okresu renesansu włoskiego do najwybitniejszych opracowań o sztuce budowlanej należy dzieło De re aedificatoria libri decem Leona Battiste Albertiego, wydane w 1485 r. Autor był jednym z pierwszych teoretyków, którzy posługiwali się matematyką i geometrią dla sformułowania pewnych reguł kompozycyjnych przy projektowaniu i wykonywaniu konstrukcji murowych. Alberti, oprócz wykonania projektu w postaci rysunku, zaleca również przeprowadzić analizę pracy ustroju na modelu.
Metodę ustalania bezpiecznych wymiarów konstrukcji rozwinął inny wielki przedstawiciel włoskiej sztuki budowlanej - Andreo Palladio w dziele I quatro libri dell'architettura, wydanym w 1570 r. Traktat Palladia wywarł największy wpływ na poglądy wielu późniejszych teoretyków architektury i budownictwa.
Pierwszą wzmiankę o kształtowaniu ustrojów murowych na podstawie rachunku, stosownie do występujących w elementach sił, znajdujemy w manuskrypcie S. Garcii Compendio de Arquitectura, w części opracowanej przez Rodriga Gil de Hontañon. Rozumowanie hiszpańskiego teoretyka opiera się już na podstawie kalkulacji matematycznej.
Rozumowe kształtowanie form architektonicznych w duchu racjonalnego powiązania ich z konstrukcją rozwinęło się n najwcześniej (poza Italią) w Hiszpanii. Prekursorem architektury wynikającej z logiki konstrukcyjnej był architekt, inżynier i matematyk, Juan de Herrera.
W pracach wymienionych teoretyków nie znajdujemy żadnych obliczeń statystycznych w ścisłym znaczeniu tego pojęcia, jednak podjęta próba określania bezpiecznych wymiarów konstrukcji zapoczątkuje w budownictwie zasady kształtowania konstrukcji murowych na podstawie wzorów i matematyczno - geometrycznych reguł konstrukcyjnych.
Działalność teoretyków z dziedziny mechaniki budowli w XVI i XVII wieku tylko w znikomym zakresie posunęła naprzód kształtowanie murowych ustrojów budowlanych na podstawie analizy matematycznej. W okresie renesansu więcej uwagi poświęcano estetyce budowli niż problematyce technicznej. Ten kierunek przetrwał również i przez okres baroku. Zasady i metody kształtowania wytrzymałościowego w budownictwie zaczęły się precyzować dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, wraz z rozwojem statyki i mechaniki. W zastosowaniu do ustrojów murowych przodującą rolę w tym przypadku odegrali Francuzi: J. R. Perronet, C. A. Coulomb, J. B. Rondelet.
W Polsce zagadnienia z zakresu statyczno - wytrzymałościowego kształtowania budowli murowych, do wieku XVII włącznie, nie znajdują w ogóle naświetlenia. Polskie piśmiennictwo techniczne doby Odrodzenia i aż do wieku XVIII włącznie, problemami konstrukcyjnymi architektury murowanej zajmuje się marginesowo. Teoretycy w swych pracach poruszają głównie zagadnienia funkcjonalno - plastyczne kształtowania budowli.
W Polsce najwartościowsze dzieła dotyczące konstrukcyjnego kształtowania architektonicznych budowli murowych powstają w 2 połowie XVII wieku, np. Krótka nauka budownicza… (praca anonimowa), czy Architekt polski, to jest nauka ulżenia ciężarów Stanisława Solskiego. Wiele interesujących opracować powstaje w okresie oświecenia. Odrębną pozycję stanowi praca W. Sierakowskiego Silnie, czyli oszczędzanie zdrowia pracujących koło ciężarów, wydana w 1799 r. Można ją uznać za praktyczny poradnik z zakresu restauracji, konserwacji i remontu budynków.
W 1 połowie XIX wieku powstaje kilka obszernych prac z dziedziny architektury i budownictwa, lecz wnoszą ona niewiele zmian w zakresie utrwalonych w poprzednich okresach pojęć. Sebastian Sierakowski wydaje dzieło Architektura obejmująca wszelki gatunek murowania i budowania, napisane z dużym znawstwem przedmiotu, obejmujące niemal całą wiedzę o inżynierii i technice budowlanej owych czasów. Karol Podczaszyński wydaje znakomitą pracę Początki architektury dla użytku młodzi akademickiej, zawierającą wiadomości o kształtowaniu i wznoszeniu konstrukcji budowlanych. Dzieła te uwzględniają zagadnienia techniki murowej w sensie kształtowania funkcjonalnego i technologicznego lecz nie wnikają za bardzo w zagadnienia nośności i statyczności układów konstrukcyjnych. Nie należy jednak wyciągać wniosków, iż polscy teoretycy nie orientowali się we właściwościach technicznych materiałów budowlanych, wiedza ta przyswojona była od dawna.
Gruntowne studia nad rozwojem dawnych konstrukcji murowych w sensie inżynierskiego kształtowania przeprowadzali głównie dwaj francuscy wielcy badacze, architekci: J. Rondelet i E. Viollet-le-Duc. Z konstrukcyjnego punktu widzenia szczególnie cenne są pionierskie badania i uogólnienia Rondeleta, nie tylko ze względu na wysoce poznawczy charakter pracy w zakresie konstrukcji murowych minionych czasów, lecz także dlatego, że badania te utorowały drogę do współczesnych kryteriów naukowych najbardziej tradycjonalnej gałęzi w technice budowlanej. J. Rondelet w swoim kapitalnym dziele Traité théoretique et pratique de l'art de bâtir precyzuje szereg kryteriów, które z pewnymi zmianami są aktualne do dzisiaj. Jest to wybitnie specjalistyczne dzieło o uniwersalnym ujęciu problematyki architektoniczno - budowlanej. Jest w nim mowa o architekturze, budownictwie, statyce, inżynierii i mechanizmach budowlanych. W dziele tym Rondelet niejednokrotnie poddaje krytycznej analizie poglądy i niektóre sformułowania wyrażone przez Witruwiusza i Palladia.
Z końcem 1 połowy XIX wieku zanikają wpływy Palladia, a z tym zjawiskiem łączy się zmierzch epoki, w której architektura i budownictwo były traktowane jako łączna dyscyplina w dziedzinie wiedzy i twórczości. W zakresie kształtowania konstrukcji od 2 połowy XIX wieku rozpoczyna się nowa era, oparta przede wszystkim na kalkulacji matematycznej. Przemiany te mają swój ścisły związek z następstwami, jakie przyniosła rewolucja przemysłowa.
1