Początki Wszechświata

• Słońce - powstało z supernowej (rozpad innej gwiazdy); mgławica gwiezdna - zaczęła się obracać, gęstniała

• Słońce i planety powstały w ciągu 50 - 100Ma (~4,6Ga)

• Ocean magmowy - składał się z lekkich min. krzemianowych; płaszcz - cięższe min. krzemianowe; najcięższe pierwiastki - w jądrze

• Powstanie Księżyca - zapewne w wyniku uderzenia. Jądro ciała uderzającego wtopiło się w Ziemię, reszta utworzyła mgławicę, z której powstał Księżyc; tłumaczy to większe tempo rotacji Ziemi niż wynika z obliczeń, a także wychylenie płaszczyzny ekliptyki; Uran - kręci się wokół poziomej osi - musiało coś ostro w niego sieknąć ;-p (tak uważają ” amerykańscy naukowcy”)

• Pierwotna atmosfera -powstała zapewne w wyniku odgazowania; planetoidy które tworzyły Ziemię były zbyt małe, by utrzymać swoją atmosferę, więc pierwiastki budująceatmosferę są zapewne ziemskiego pochodzenia

• Oceany - wynik koncentracji schłodzonej pary wodnej z ekshalacji wulkanicznych lub/a także z komet z lodu i pyłu

• Zasolenie - już w archaiku zbliżone do dzisiejszego

• Pierwsze 500 Ma - kataklizm deszczu meteorytów

• Księżyc - morza potoki law bazaltowych, możliwe, że wypływy powstawały w wyniku uderzeń

• 4,6 - 4 Ga - deszcz meteorytów; Ziemię przesłaniał Jowisz, który był „tarczą” - gdyby nie to, Ziemia dostałaby 1000 razy więcej materiału kosmicznego (znowu - z wyliczeń „amerykańskich naukowców”)

• Koniec archaiku - prawdopodobnie wypływ ciepła był 2 razy większy niż obecnie - liczniejsze hot spoty, tektonika małych płyt (protokontynety)

• Islandia może służyć za wzór takiego protokontynentu (jednakże sprawa jest na Islandii nieco bardziej złożona - nałożenie plamy gorąca i ryftu - aktualnie jedyne takie miejsce na Ziemi)

• Skały kwaśne - powstawały jako wynik wietrzenia skał zasadowych

• 3,5 - 2,5 - kontynenty wciąż nie osiągają dużych (dzisiejszych) rozmiarów. Gdyby były, zachowałyby się do dzisiaj. Przyczyna - duży wypływ ciepła, gęstszy spreding i subdukcja

• Australijskie cyrkony - wiek 4,2 - 4,1 Ga

• Skorupa archaiczna to około 7% dzisiejszej skorupy kontynentalnej

Skały osadowe - z niszczenia zasadowych (głównie) skał magmowych; przede wszystkim utwory głębokomorskie (szarogłazy, mułowce); lądowe - piaskowce kwarcowe; węglany - dość rzadkie

Mało utworów tworzących się na brzegach kontynentów, bo dużych kontynentów po prostu jeszcze wtedy nie było…

Pasy zieleńcowe - raczej zasadowy protolit; często były nim sekwencje turbidytowe

• 2,7 - 2,3 Ga - główne epizody metamorficzne; konsolidacja bloków (Afryka - wcześniej - ok. 3 Ga - Kaapval; wyżej ległe - skały sekwencji międzypływowych grupy Pangola; na zachód od niej - Witwatersrand - 40 000 tys. km kwadratowych powierzchni i ok. 8 km miąższości)

ŻYCIE

• Dlaczego akurat na Ziemi jest odpowiednia atmosfera? (czyli - dlaczego jesteśmy tak wyjątkowi?)

• Gdyby Ziemia była większa - za gęsta atmosfera - za mało Słoneczka

• Gdyby była mniejsza - nie dała by rady utrzymać atmosfery swoim przyciąganiem

• Odpowiednia temperatura dla wody - nie za zimno (żeby nie było tylko lodu), nie za ciepło - wtedy woda by odparowała

• Najstarsze skamieniałości - znalezione w czertach zachodniej Australii i Południowej Afryki - ok. 3,4 Ga (zapewne są to sinice)

• Fotosynteza - zapewne miała miejsce już 3,8 Ga - bo jest już lekki węgiel ¹²C

• Stromatolity pojawiają się ok. 3,46 Ga (inne źródla - 3,2)

• Eksperyment z wytworzeniem aminokwasów z tzw. bulionu pierwotnego - na czym polegał jego błąd? - zakładano, że w tym czasie nie było wolnego tlenu w atmosferze, a był - powstawał jako efekt fotodysocjacji pary wodnej - nie było wtedy jeszcze w-wy ozonowej, która absorbowałaby UV; mamy tu przykład sprzężenia zwrotnego - w wyniku fotodysocjacji powstawał ozon, który następnie „zaizolował” atmosferę i ograniczyło to fotodysocjację w znacznym stopniu

• Życie mogło powstać nawet 4 Ga temu w pobliżu grzbietów oceanicznych - ciepło, dużo pierwiastków - mogło tam dojść do powstania RNA

• Bakterie tam żyjące - chemosyntetyzujące - czerpią energię z reakcji chemicznych - np. łączą H i S, powst. siarkowodór

Podział proterozoiku jest oparty na datach (radiometria) - brak zapisu paleontologicznego

• 3 Ga - zaczęły tworzyć się kratony dzisiejszej wielkości

• Kanada - orogen Wopmay - 2 Ga - między Wielkim Jez. Niedźwiedzim i Wielki Jez. Niewolniczym - pasmo fałdowo - nasunięciowe o pasowej budowie; węglany z duża ilością stromatolitów - tworzyły się na krawędzi szelfu; występują tam także utwory fliszowe, molasowe

Jest to pierwszy znany orogen o konstrukcji orogenów fanerozoicznych; (pasma magmowe, metamorficzne i nasunięciowe są do siebie równoległe; następstwo osadów - od płytkiego szelfu z przejściem do facji głębszych po molasę)

• Daje to nam wskazówkę, że powinno już być znacznie chłodniej…(sztywniejsza skorupa, ślady zlodowaceń)

• 2,3 Ga - zlod. hurońskie - formacje warwowe, dropstone'y, tillity, rysy lodowcowe; podobne utwory znajdowane są w Kanadzie, USA, Finlandii

ŻYCIE

• 2,2 Ga - coraz powszechniejsze stromatolity bo jest już więcej szelfów; maksymalne zróżnicowanie - 1,2 Ga

• Eukarionty - powstały (zapewne) z połączenia dwóch komórek prokariotycznych ( z jednej z nich - mitochondrium na taki sposób powstania eukariontów wskazuje inne DNA i RNA dla błony komórkowej i mitochondrium w tej samej komórce)

• Z inkorporowanych sinic - powstały (zapewne) chloroplasty

• Glony - pierwsze wielokomórkowe Eukarioty - 2,1 Ga (w tym okresie dominowały jeszcze prokarioty; pojawiły się akritarchy - uważa się, że niektóre z nich mogą być formami przetrwalnikowymi (cystami) bruzdnic - Dinoflagellata)

TLEN

• 3,5 Ga - zaczął być uwalniany przez fotosyntetyzujące prokarioty, ale było go ciągle bardzo mało - z wieku 2,3 - 2,2 Ga - uraninit i nieutleniony piryt

• BIF-y - większość występuje w okresie 3,5 - 1,9 Ga; powstają w środowiskach pelagicznych; Fe i Si pochodzą z emanacji na dnie morza

• Ok. 2 Ga - zaczynają się pojawiać formacje czerwone; gleby starsze niż 1,9 Ga nie mają Fe - nie mogło się wytrącać bez udziału dostatecznej ilości tlenu - było go wtedy ok. 15% stanu dzisiejszego

• Ilość tlenu w atmosferze wzrosła, bo rezerwuary chemiczne zostały nasycone; wzrosła też ilość azotu

NEOPROTEROZOIK

• Zapewne wtedy pojawiły się Metazoa

• 850 - 600 Ma - 4 epoki lodowcowe; zlod. Varanger - Australia pod lodem

• 1 Ga - radiacja adaptatywna eukariontów

• 570 - 600 Ma - radiacja ewolucyjna (eksplozywna) świata zwierząt (najpierw - znajdowane skamieniałości śladowe - scolithosy itd.)

• Ediacara - parzydełkowce, pierścienice, stawonogi; zapewne wtedy pojawiło się dosć tlenu; możliwe, że był to efekt pogrzebania węgla organicznego - pojawiła się „nadwyżka” niezużytego tlenu w atmosferze

• Pierwsze skamieniałości szkieletowe - Claudinia - neoproterozoik

• Ok. 600 Ma - kryzys stromatolitów, ewoluują akritarchy

• Zlot. Varanger - możliwe, że miało wpływ na eksplozję życia chłodne wody schodziły wgłąb oceanu; wtedy akritarchy mogły przejść raptowną ewolucję

Paleogeografia

• Warto wiedzieć - Grenlandia jest częścią tarczy kanadyjskiej - największej tarczy na Świecie

• Proterozoik - akrecyjny przyrost Laurencji

• Orogeneza Grenville - wzdłuż E granicy kontynentu Ameryki N; 1,2 -1 Ga - kolejny etap rozbudowy kontynentu przez akrecję; 1 Ga - koniec aktywności magmowej i metamorficznej;

• W tym samym czasie - pasy orogeniczne w Afryce, na Płw. Indyjskim i w Australii - wszystko było przyłączone do Antarktydy

• Ostateczna konsolidacja Rodiniii - ok. 1 Ga; 800-700 Ma - Rodinia rozpadła się na dwie części; ogromny ryft w w yniku którego narodził się Ocean Spokojny. Wcześniej - dużo aulakogenów (w jednym z nich - osady grupy Belt w Stanach - 16 km miąższości)

• 700 - 500 Ma - liczne bloki stworzyły Afrykę (orogeneza panafrykańska)

DOLNY PALEOZOIK

• Rozległy zapis stratygraficzny spowodowany wysokim poziomem morza

• Górny ordowik - ruchy górotwórcze u wschodnich brzegów Ameryki N; zlod. hirnanckie; wymieranie

• Kambr - pojawia się wiele istniejących do dziś typów systematycznych

• Najstarszy kambr dolny - organizmy rurkowate, dzbanuszkowate

• Środkowy kambr dolny - fauna tommocka - szczątki gąbek, form wyjściowych dla ramienionogów, mięczaków; fauna ta wymiera w ciągu 3-4 Ma i nie ma kontynuacji

Szkielet - szkielety kalcytowe bądź fosforanowe - dlaczego powstały? : ochrona przed drapieżnikami, może wytrącanie szkodliwej substancji, zmiana chemizmu wód…wiele teorii…zapewne wszystkiego po trochu

• Nowopowstałe grupy - trylki, jednotarczowce, inarticulaty i szkarłupnie (dwa ostatnie - bentos sesylny)

• Fitoplankton - akritarchy; zooplankton - meduzy, Agnostidy

• Kryzys stromatolitów (występowanie głównie w strefach międzypływowych) - możliwe, że zjadały je tarczowce, brutale jedne…

• Rafy - znane już od tommotu; Archeocjaty - uważane za wczesne gąbki - wymarły z końcem kambru dolnego (tak więc od kambry dolnego do środkowego ordowiku praktycznie nie było raf)

• Dużo ewolucji miało charakter „eksperymentalny”, np. Echinodermaty - szybko pojawiały się i znikały bez następców

• Niektóre grupy, np. trylki (ze 140 znanych rodzajów z kambru pochodzi 90 - bardzo silna ewolucja), rozwijały się dalej; konodonty (a raczej zwierzęta konodontonośne) - też zaczęły się różnicować w kambrze

• Łupki z Burgess - głębokie morza bez udziału bakterii - anoksja; są tam pazurnice, stawonogi, wieloszczety, Pikaia - nasz okazały przodek (zdjątko jest w notatkach od Kuby)

• Koniec kambru - pojawiają się łodziki

Kambr-Ordowik - masowe wymierania - dotknęło je gł. trylobitów, ale szybko odzyskiwały swoją silną pozycje

• Silnie różnicują się łodziki i graptolity (gł. zooplankton); małże stają się coraz bardziej istotne.

• Środkowy ordowik - silne różnicowanie Articulata i Rugosa

• Pojawienie się nowych zespołów rafowych - denkowce i stromatoporoidy

• Drapieżniki - łodziki i rozgwiazdy

• Schyłek stromatolitów spowodowany był działalnością innych organizmów; zajmują już tylko środowiska skrajne

• Wymierania - usuwanie organizów wrażliwych na zmiany środowiskowe; w mezo- i kenozoiku - mniej wymierań, bo organizmy są lepiej przystosowane i lepiej znoszą zmiany środowiskowe

PALEOGEOGRAFIA

• KAMBR - stały wzrost poziomu morza - jedna z największych transgresji w fanerozoiku

• 500-800 Ma - Gondwana + pozostałe kontynenty

• Początkowo sedymentacja klastyczna

• Laurencja - facje układały się „okrężnie” w stosunku do centrum kontynentu (od środka kontynentu w kierunku otwartego oceanu: ląd-klastyki-węglany-osady pelagiczne - następstwo widoczne w Wielkim Kanionie)

• W kambrze pojawia się ryft (trójzłącze) między Balticą, Laurencją i Syberią

• W tym samym czasie - subdukcja pod Gondwanę i zachodnią część Laurencję

ŻYCIE

• Radiacje adaptatywne często trwają bardzo długo - nawet kilka milionów lat; wymierania natomiast - zazwyczaj kilkadziesiąt tysięcy lat

• Wymieranie trylków w kambrze - zapewne przyczyna klimatyczna

• Ordowik - Baltica podążała w kierunku równika, była „w połowie drogi” od bieguna ;-p

• Awalonia - fragment Gondwany przemieszczający się w kierunku Laurencji. Na północ od Awalonii -

• tzw. terrany egzotyczne - nazwa ładna, ale nie mająca wiele wspólnego z gorącymi klimatami…

• Hirnant - lądolód na Gondwanie (N Afryka) - trwał ok. 0,5-1 Ma - niezbyt długo…Spowodowane zapewne zmniejszeniem efektu cieplarnianego (z powodu pogrzebania materii organicznej - mniej CO₂; jest to jedna z hipotez); poziom morza obniżył się - doliny rzeczne stały się głębsze; więcej izotopu ciężkiego tlenu w wodach oceanicznych (¹⁸O); lekki - uwięziony w lodowcach

• Wymieranie ordowickie - 2 etapy - 1) początek Hirnantu - spowodowane ochłodzeniem - formy żyjące w okołorównikowych środowiskach nie miały gdzie migrować - np. rafy; płytkowodne organizmy przywiązane do jednego zbiornika - przetrzebione w wyniku regresji 2) wymieranie spowodowane ponownym ociepleniem

• Ordowickie ruchy tektoniczne w Ameryce Płn. - orogeneza takońska (pierwszy etap tworzenia się Appalachów); Orogeneza była spowodowana kolizją między Laurencją a grupą wysp łuku wulkanicznego (terrary egzotyczne - Nowa Funlandia, Nowy Brunszwik; częste formy endemiczne; te terrany były łukiem wysp w pobliżu Awalonii - formy endemiczne są czasem podobne); orogeneza takońska kończy się z końcem ordowiku - konwergencja wzdłuż Laurencji nie była już możliwa

• Od E strony Laurencji - istniała duża platforma węglanowa, która przestałą istnieć (subdukcja); zachodnia platforma przetrwała do środkowego paleozoiku - stabilny szelf. - łupki z Burgess - znalezione przez Cherlesa Walcotta. Były deponowane u stóp stromego węglanoweego szelfu; fauna z Burgess - w obrębie ławic turbidytowych. Większość zwierząt żyła zapewne wzdłuż krawędzi platformy i zostały zepchnięte wraz z materiałem prądów zawiesinowych (szybkie pogrzebanie + anoksja)

ŚRODKOWY PALEOZOIK

• W sylurze i dewonie - wysoki poziom oceanu światowego

• Brak sedymentacji w obszarach kolizji Baltici z Laurencją

• Fauna dewońska - przejściowa ewolucyjne między fauną sylurską a karbońską (a to ci niespodzianka…)

• Dewon - największe rafy w całym paleozoiku

• Pod koniec dewonu rośliny tworzą już lasy; na lądzie pojawiają się płazy

• Po kryzysie hirnanckim ponowna ekspansja (jedynie trylobity straciły na znaczeniu)

• Ekspansja małżów także do wód słodkich

• Ogromna ekspansja graptolitów (w 5 Ma - z 12 do 60 gatunków)

• Od ordowiku rozwijają się rafy stromatoporoidowo-tabulatowe; przetrwały 120 Ma aż do kryzysu fran/famen; zróżnicowane w pionie i poziomie; zespołami pionierskimi były małe tabulaty i rugosy, dopiero w późniejszym stadium rozwoju pojawiały się stromatoporoidy

• Pojawiło się dużo nektonicznych drapieżników (np. wielkoraki - głównie środowiska brakiczne i słodkowodne; amonitowate - od dewonu dolnego; ryby - od górnego syluru)

• Bezszczękowce - w kambrze i ordowiku tylko nieliczne szczątki; w sylurze i dewonie - duży rozwój (także organizmy słodkowodne) - np. Pteraspis, Hemycalapsis; agnaty miały kostną skórę i zapewne chrzęstny szkielet wewnętrzny

• Ryby - akantody pojawiły się w sylurze górnym. Miały już łuski i aparat szczękowy (w przeciwieństwie do Agnata mogły już sprawnie polować); rozwijały się też plakodermy (Dunkleostus - do 10m - ryba pancerna) i rekiny (w dewonie do 1 m - małe i zwinne; później wypra za duże i zbyt ociężałe plakodermy);

Podział ryb -Kostnoszkieletowe: Promieniopłetwe

Mięśniopłetwe trzonopłetwe i dwudyszne

- Chrzęstnoszkieletowe - rekiny i płaszczki, chimery

• Pancerze ostrakodermów i trylobitów nie najlepiej chroniły ich przed drapieżnikami - skutkowalo to spadkiem liczebności

ROŚLINY

• Przed roślinami na lądzie pojawiły się glony, grzyny i sinice; na przelomie S/D - podbój lądu przez rośliny wyższe; główne cechy to sztywna łodyga, system korzeniowy lub łodyga płożąca (jak np. Rhynia); takie roślinki pojawiły się już w sylurze na terenach bagnistych

• Rośliny naczyniowe - pojawiły się tkanki przewodzące składniki odżywcze i wodę z systemu korzeniowego; szybka radiacja

• Wysnuwa się hipotezę, że pierwsze rośliny zarodnikowe żyły w środowisku wodnym i pojawiły się już w ordowiku

• Rośliny z systemem korzeniowym szybko wyparły rośliny z płożącą łodygą

• Na przełomie dewonu dolnego i środkowego pojawiły się widłaki; w karbonie to właśnie widłaki (a nie paprocie - popularny błąd!) stanowiły głóną masę produktywną dla węgla kamiennego

• W górnym dewonie wokół bagien i obszarów wilgotnych zaczęły tworzyć się lasy - złożone głównie z paproci (np. Archaeopteris - do 30m), które były roślinami zarodnikowymi i były ograniczone do środowisk wilgotnych - kwestia rozmnażania; pojawiły się jednak już rośliny nasienne, które uniezależniły się od środowiska wodnego, ale w dewonie nie zyskały jeszcze dużego znaczenia; ten krok ewolucyjny w świecie roślin możemy przyrównać do pojawienia się gadów w świecie zwierzęcym (one także uniezależniły się od wody jajo z owodnią)

• Pojawienie się roślin na lądzie zmieniło charakter erozji - osiągała ona mniejszy lateralny zasięg (zwietrzelina przytrzymywana przez system korzeniowy), natomiast miejscami sięgała głębiej (także rola systemu korzeniowego; większa rola wietrzenia chemicznego); na dużą skalę pojawiły się rzeki meandrujące (wcześniej w znaczącej większości - roztkokowe i warkoczowe)

ZWIERZAKI NA LĄDZIE…

• Wyjście zwierząt na ląd miało miejsce w późnym dwonie; płazy w młodocianym stadium są uzależnione od środowiska wodnego (patrz: kijanka )

• Na Grenlandii znaleziono Ichtiostegę - brakujące ogniwo między zwierzętami lądowymi i morskimi (ni to płaz, ni to ryba trzonopłetwa…ogon to to jeszcze miało…”niewydarzony płaz”; Ichtiostega miała jednak podobne do płazów kości i kształt zębiny); należy zaznaczyć, że dość przydatny do życia na lądzie narząd, jakim z największą pewnością są płuca, zostaly wykształcone już dużo wcześniej u ryb dwudysznych

• Podsumowując - kolonizacja lądu przez rośliny miała miejsce od górnego syluru, natomiast zwierzątka były nieco spóźnione i zaczęły wyłazić z wody w późnym dewonie; nie bez znaczenia jest tez kwestia łańcucha troficznego - najpierw szama, potem można zamieszkać….”wiekiem płazów” określa się okres od dolnego karbonu do dolnego permu

PALEOGEOGRAFIA

• Laurusja - ostateczna amalgamacja w sylurze (oprócz Uralu) = Laurencja+Baltica+Awalonia

• W sylurze i dewonie - wysoki poziom morza (transgresja po hirnancie - stopniały lodowce)

• Klimat dość ciepły (rafy) i dość suchy (ewaporaty; w dewonie - także w wyższych szerokościach geograficznych)

• Wczesny dewon - ochłodzenie w regionach polarnych - basen Parany; występuje tam zimnolubna fauna

• Późny dewon - początek zlodowacenia możliwe,ze to wynik ekspansji drzew (pochłanianie CO₂ mniejszy efekt cieplarniany); dodatkowo CO₂ był zużywany w procesach wietrzenia (korzenie roślin wydzielają kwasy i inne substancje, które przyspieszają rozkład minerałów), a także z powodu pogrzebania znacznej ilości węgla organicznego w formie drewna i liści

WYMIERANIE FRAN/FAMEN

• W późnym dewonie - dwa epizody anoksyczne - w-wy Kellwaser (z dużą ilością substancji organicznej) - wiele gatunków wymarło właśnie w trakcie tych dwóch epizodów. Co ciekawe, inne organizmy, np. płytkowodne organizmy rafotwórcze, wymarły między tymi okresami; pod koniec okresu wymierania (koniec famenu) - prawie całkowicie wymarły akritarchy planktoniczne i plakodermy (do karbonu przeszły dwie grupy); wymieranie przetrwały organizmy żyjące w chłodniejszym basenie Parany; organizmy ciepłolubne w znaczącym procencie niestety opuściły na dobre łańcuch ewolucji, przechodząc do świata, gdzie nie uświadczą z pewnością ani skutków prężnej gospodarki rolnej, kierowanej przez Andrzeja Mulata, ani efektów światłego programu edukacyjnego, który nam Piękny Roman niedługo zafunduje…religia na egzaminie jak bum cyk cyk !

• Po epizodach Kellwaser - raptowne obniżanie poziomu morza

STANY, STANY, FAJOWA JAZDA…

• W późnym ordowiku - orogeneza takońska - Girvan + Moffat; potem domykanie Iapetusa

• Po domknięciu z nowopowstałych Gór Takońskich (zapewne chodzi o część Appalachów) sypał się materiał; jednakże coraz częściej obszary depozycji na przedpolu orogenu takońskiego były okresowo zalewane; tworzyły płytkowodne węglany; trochę na zachód - rafy basenów epikontynentalnych. Pozwolicie, ze na tym zakończę - ewolucja basenów w stanach jest opisana… „dość” szczegółowo

• Baseny Michigan i Ohio - platformy węglanowe, rafy barierowe; potem wytworzyły się panwie solne (dolomit, anhydryt, halit)

• Zachodznie wybrzeża - węglany, rafy - szybko pogrążone - tam siedzi ROPA

• Późny dewon - orog. autlarska - przyłączenie do zachodniej części Stanów łuku wysp Klamath (ofioity, melanż)

LAURUSJA

• Klasyczna niezgodność Siccar Point w Szkocji (w książce profa, tej zielonej, jest błąd! Podana jest informacja, że Siccar Point leżyt w Kornwalii…); to tam w 1788 James Hutton, człowiek tyleż inteligentny, co geologicznie niewykształcony (lekarz z zawodu), wydumał slynną teorię na temat tworzenia się niezodności kątowych (stratygraficznych) - piaskowce oldredowe leżą na silnie wychylonych skałach węglanowych syluru.

• W sylurze - druga faza łączenia się Baltici z kontynentem, gdzie dolary leżą na ulicy, a benzyna tańsza jest od wody mineralnej (nie, to nie jest Arabia Saudyjska); w Europie ta faza nazwana jest orogenezą kaledońską, we Wspomnianym Kraju - akadyjską (kaledonidy ciągną się przez obszar NE Ameryki Północnej, Grenlandii, Norwegii)

• Na terenie Laurusji - -orogeneza ta przemieszczała się następnie na południe - związane z dokowaniem Awalonii (kaledonidy północnoniemieckopolskie)

PÓŹNY PALEOZOIK

• Karbon - rozwój lądolodu, który zanikł dopiero w permie

• W wyniku permskiego osuszenia klimatu - płazy i rośliny zarodnikowe zostały wyparte przez rośliny nasienne i gady (tzn…na odwrót oczywiście…)

• System karboński został wyróżniony w 1822 roku na wyspach brytyjskich, a perm - Roderick Murchison wyróżnił w okolicach Uralu

• No a w USA nie majom karbonu, tylko majom Missisip i Pensylwan, o! (czyli odpowiednio -

serię węglanową i węglonośną)

ŻYCIE

• Pojawiły się nowe organizmy rafotwórcze - mszywioły i glony

• Dużo owadów

• W karbonie dominują rośliny zarodnikowe; w permie - nasienne

• Amonitowate - szybko wychodzą z kryzysu fameńskiego i służa jako bardzo dobre narzędzie stratygraficzne; rekiny i promieniopłetwe też wychodzą raczej bez szwanku

• W karbonie wymarły plakodermy; akantody w permie; nastąpiła zmiana tendencji co do rozmiarów drapieżników - dominują teraz formy mniejsze i bardziej zwinne - np. rekiny

• Amonitowate też się stały bardziej „mobilne”

• Ramienionogi - odgrywają teraz „istotną rolę ekologiczną” (książka niestety nie tłumaczy na czym ich „istotność” polega… chyba po prostu jest ich dużo ); ważne grupy - kolczaste produktidy, richtofenie (te co to jedno na drugim lubią rosnąć)

• W karbonie ogromne rozprzestrzenienie mają liliowce, które tworzą wręcz „łąki podmorskie”

• Fuzulinidy - bentoniczne otwornice, do 10cm średnicy, grubasy jedne… przechodzą bardzo silną radiację w karbonie i permie, dzięki temu są rewelacyjnymi skamieniałościami przewodnimi w górnym karbonie i permie; tworzą też wapienie numulitowe

• W dolnym karbonie - tworzą się rafy ARAGONITOWE;głównymi organizmami rafotwórczymi są gąbki i glony

ROŚLINKI

• Najważniejse z punktu widzenia złożowego - widłaki - Lepidodendron i Sigilaria. Ten pierwszy lepiej się rozwijał, osiągał do 30 metrów wysokości i do metra średnicy; zamieszkiwały tereny bagienne

• Lasy natomiast zamieszkiwały głównie paprocie zarodnikowe i nasienne (np. Glossopteris)

• Skrzypy - bardziej powszechne w suchszych obszarach niż bagna - np. tereny równi zalewowych rzek

• W permie ostateczna dominacja nagozalążkowych nad zarodnikowymi (suchy klimat); nagozalążkowe dominowały aż do dolnej kredy; w górnej - okrytozalążkowe

ZWIERZAKI

• Rozwój promieniopłetwych i rekinów

• Małże i inne mięczaki - po raz pierwszy występują w brakicznych i śródlądowych środowiskach

• Owady - bardzo ważna grupa; na początku dewonu były to formy bezskrzydłe; w karbonie pojawiły się ważki, a w górnym karbonie owady zyskały fenomenalną umiejętność składania skrzydełek

• Kręgowce - czasem trudno jest odróżnić organizmy morskie od lądowych - zamieszkiwały brzegi jezior itd.; duże płazy lądowe (trakie jak Eryops) panowały na lądzie w karbonie i permie

• W górnym karbonie pojawiły się gady; miały silniejsze szczęki i zęby, pozwalające na nie tylko chwytanie, ale także rozszarpywanie i cięcie ofiary; dlatego też słabiutkie i bezbronne płaziki były wypierane przez gady (np. Pelikozaury (wymarły w późnym permie) -Dimetrodony i inne stwory)

• Terapsydy - potomkowie pelikozaurów; miały jeszcze silniejsze szczęki (o matko, ratuj…), nóżki prawie pod sobą, zapewne były stałocieplne,. Pozwoliłem sobie to wszystko w łopatologiczny sposób zilustrować:
  

Bartek ^{™ ® ©}

PALEOGEO

• W późnym paleozoiku - zbliżanie się kontynentów

• Lądolód - aż do permu; w późnym karbonie i na początku permu tworzą się jeszcze węgle w obszarach równikowych

• W karbonie dolnym transgresja po regresji fameńskiej - dużą powierzchnię zajmują płytkie morza epikratoniczne; węglany tworzą się w strefie okołorównikowej, częste wapienie krynoidowe

• Na przełomie karbonu dolnego i górnego ma miejsce obniżenie poziomu morza (częste nieciągłości), a także wymieranie organizmów morskich (liliowce - wymarło 40% organizmów, amonitowate - 80%)

• W środkowym karbonie (wiem wiem, w tabeli takiego nie ma…ale generalie wiadomo o co chodzi ) ma miejsce kolizja Gondwany z Laurusją (orog. hercyńska/waryscyjska). W Ameryce Północnej musieli to nazwać po swojemu i jest to orogeneza allegeńska; wtedy to poszerza się pasmo Appalachów, tworzą się pasma Ouachita (Oklahoma/Texas)

• W późnym karbonie znacznie zwiększa się gradient temperaturowy (chodzi o szerokość geograficzną - lądolody na półkuli S sięgają nawet do 30 równoleżnika)

• Flora Gondwany jest florą chłodniejszą , często nieznaną z półkuli północnej; jednakże także tam tworzą się węgle z udziałem Lepidodendronów i Sigilarii

• W najmłodszym (najpóźniejszym) karbonie widłaki, skrzypy, paprocie nasienne zaczęły zanikać, znaczenie zyskiwały paprocie zarodnikowe

PERM

• Flora charakteryzuje się największym zróżnicowaniem biogeograficznym w całym fanerozoiku oprócz sytuacji dzisiejszej - wyraźny gradient klimatyczny

• Późny perm - wypiętrza się Ural - różnice klimatyczne są spowodowane po części silnie rozwiniętymi łańcuchami waryscyjskimi

• W Chinach przetrwały jeszcze widłaki i tam w permie tworzą się jeszcze węgle (taka wyspa otoczona ciepłymi morzami)

• W strefie międzyzwrotnikowej tworzą się utwory pustynne i ewaporaty

• Jako że powstał duży kontynent, jego centralne obszary są daleko od wpływów morskich i są bardzo suche - dlatego też roślinność jest tak zróżnicowana

• W trakcie permu - wzrost CO₂ - zapewne wskutek zmniejszenia tempa pogrzebania węgla - zwiększenie efektu cieplarnianego

WYMIERANIE P/T

• Największe wymieranie w historii świata zwierzęcego i pierwsze po wyjściu zwierząt na ląd

• Org morskie: zupełne wymarcie fuzulinów, teracoralla, tabulata, trylobitów; amonitowate - przeżyły nieliczne; spustoszenie wśród ramienionogów, szkarłupni i mszywiołów - ogólnie, jak śpiewał Kazik, „Wszędzie ruchawka, zniszczenie i pożoga”. Tylko skubane małże i ślimaki poradziły sobie całkiem nieźle…

• Wymieranie miało dwa epizody: 1) w Gwadelupie wymierają wszystkie fuzulinidy powyżej 6mm i wszystkie o złożonym pancerzu; ogólnie wymiera 70% gatunków morskich 2) sam koniec permu - wymiera 80%; jest to zdażenie nagłe (poniżej 1Ma); wysoka zawartość lekkiego izotopu węgla; kryzys rafowy; obniżenie poziomu morza o ponad 100 (!) m - zanik płytkich mórz; rozwój grzybów - ponieważ było dużo martwej materii organicznej; potężna bazaltowa erupcja szczelinowa na Syberii - pyły, zmiany klimatyczne itp.; pod koniec permu ma miejsce krótki epizod atoksyczny - przez 3-4 Ma natlenione są tylko wyższe partie wód

I ZNOWU STANY, STANY…

• Kulminacja orogenezy allegeńskiej fałdowanie, nasuwanie skał powstałych w poprzednich orogenezach; SW część Ameryki Północnej - orogen Ouachita (stany Teksas, Oklahoma, Missisipi)

• Ruchy blokowe w centrum kratonu - baseny i masywy; tworzą się tam arkozy - Świerzy materiał z wyniesionych bloków

• „Pierwotne Góry Skaliste” - masywy Front Range i Uncopahgre

• Cyklotemy węglowe tworzą się w pensylwanie w basenach Illinois, Allegeńskim, Michigan; sedymentacja utworów molasowych, środowisk bagiennych sięga daleko na zachód; rzeki bagienne, wolnopłynące; cyklotemy - transgresje - regresje (wahania wód mają przyczynę glacieustatyczną). Dlaczego dzisiaj nie mamy cyklotemów, choć warunki są podobne? - bo poziom wody jest ogólnie za niski

• Basen Delaware - teren Teksasu i Nowego Meksyku - widoczny cykl rozwojowy raf permskich; końcowy etap - zapełnianie basenu ewaporatami

• Orogeneza sonomska - miała miejsce akrecja kontynentalna wzdłuż zachodniej krawędzi Ameryki Północnej

• Lądolód ustąpił najpierw w Ameryce Południowej, potem w Australii

WCZESNY MEZOZOIK

• Przełom er - komplementowanie Pangei

• Ogrmne obszary znajdują się z dala od morza - jest tam suchutko jak na Saharze

• W jurze - szybkie podnoszenie poziomu morza - bogatszy zapis płytkomorskiej sedymentacji niż w trijasie (profesor tak mówi, więc radzę wymowę dwóch podstawowych słowek opanować - trijas i dynozaur)

• Już we wczesnym mezozoiku Pangei zaczyna się rozpadać; przed końcem jury - oddzielenie Pangei od terrarów północnych (długo biedaczka nie pożyła…)

ŻYCIE

• Odradzało się powoli; jak wspomniałem, skubane mięczaki dobrze sobie z permem poradziły, a ich dominacja utrzymuje się po dziś dzień; to ze względu na ich rozwój, a także jeżowców i korali madreporowych, ocean mezozoiczny bardziej przypominał dzisiejszy, niż ten z ery paleozocznej

• W triasie i jurze - nowe korale rafotwórcze (sześciopromienne) i pływające gady

• Lądy - roślinność głównie nagozalążkowa

• Pojawiają się latające gady i ptaki; ssaki - pojawiły się już w triasie, ale do końca ery mezozoicznej dinki (sorry,…dynki) nie pozwalały im rozwinąć się do większych rozmiarów niż do powiedzmy szczuro-kocich

• W dolnej i górnej granicy triasu mamy wymierania

• System traisowy „wynalazł” Fridrich August von Alberti w 1834 roku (PP, WM, Kajper)

ŻYCIE W OCEANACH po permskim „Armagedonie” w świecie zwierząt

• Zniknęły fuzulinidy, tetracoralle i trylobity

• We wczesnym triasie - dominacja mięczaków, które silnie się różnicują

• Amonity - przetrwały zaledwie 2 rodzaje !!! a we wczesnym triasie było ich już ponad 100…!!!!! Skubane, te to się rozmnażać potrafią…dla porządku - zaczęła się ta rozpusta od rodzaju Ophioceras

• Konsekwencją wymarcia ogromnej liczby organizmów był rozwój stromatolitów, które we wczesnym triasie przeżywają prawdziwy renesans

• Ramienionogi - raczej średnio im się wiodło…w jurze - ostani moment rozwoju ewolucyjnego tych organizmów

• Jeżowce - intensywny rozwój; żyły na powierzchni dna lub zagrzebywały się w osadzie

• RAFY - zaczęły ponownie się rozwijać w środkowym triasie; współgrało to z powrotem warunków tlenowych w głębokich partiach oceanów

• Pierwsze rafy tworzyły gąbki i glony, ale jeszcze w triasie główną rolę przejęły koralowce madreporowe, które do dzisiaj zajmują tę dominującą pozycję; zarówno formy kolonijne jak i osobnicze

• Początkowo korale madreporowe występowały w wodach głębokich (nie były jeszcze w symbiozie z Zooxanthellami)

• Na przełomie triasu i jury zaczęły budować duże budowle, podobne rozmiarami do dzisiejszych; wtedy też zaczęła się symbioza z glonami

STREFA PELAGICZNA

• bruzdnice (Dinoflagellata) już w jurze środkowej bardzo silnie się różnicują i do dziś są istotną grupą producentów (czy chodzi o produkcję chińskich pepegów, czy może podrabianych rolexów?... raczej o fotosyntezę )

• Na początku jury pojawia się wapienny nanoplankton (glony - tzw. muł globigerinowy); największe znaczenie zyskuje w kredzie

• Głównymi drapieżcami w morzach mezozoicznych były z początku amonity (szybka ewolucja + krótkie istnienie gatunków = zajefajne narzędzie stratygraficzne) i belemnity (dużo większe zróżnicowanie niż w paleozoiku)

• Konodonty stanowią ważne narzędzie stratygraficzne dla triasu; w jurze nie są już notowane

• Rybki - romboidalne łuski zachodziły na siebie mniej niż dzisiaj - słaba ochrona; szkielet kostno - chrzęstny; żeby głównie o kształcie kołka - do kryszenia skorupiaków; wtedy to rybki dostały od Sprawcy Wszystkiego prezent w postaci pęcherza pławnego; rekiny mają się dobrze i rozwijają się prężnie

• Pływające gady - plakodonty i notozaury - nie przetrwały do jury; plezjozaury żyły w morzach do końca ery mezozoicznej; były też ichtiozaury, zwane potocznie „rybimi jaszczurami”, ze względu na swoją nieprzeciętną urodę; jakby tego było mało, pysk miały podobny do delfina

• Ostatnią grupą morskich gadów były krokodyle, które co prawda pojawiły się w traisie jako zwierzęta lądowe, ale szybko zaczęły przemierzać całe oceany; są blisko spokrewnione z dinozaurami

ROŚLINY

• Raczej nie dotknęło ich wymieranie P/T; przejscie ery mezofityczniej miało miejsce w połowie permu

• Wtedy to straciły na znaczeniu widłaki, skrzypy i kordaity; prztrwały paprocie i paprocie nasienne; to właśnie w triasie (a nie w karbonie) zróżnicowanie paproci jest największe - jest to dominująca wtedy grupa roślin

• Rośliny wyżej pienne to głównie nagozalążkowe - benetyty, sagowce i szpilkowe; miłorzębowe - ciekawostka - dzisiaj tylko Ginkgo Biloba - żywa skamielina

• Lasy jurajskie to „lasy sagowców”. Ówczesne rośliny są bardziej podobne do tych dzisiejszych niż paleozoicznych

ZWIERZAKI LĄDOWE

• Zapis lądowej fauny pogranicza P/T - znany tylko z basenu Karr w Afryce i z przeduralskiej Rosji

• Z terapsydów, które intensywnie różnicują się już w permie, pod koniec triasu wyewoluowały ssaki

• Dynozaury wyewoluowały z tekodontów, które biegały na dwóch nogach umiejscowionych po dynozaurowemu (patrz: rysunek powyżej); dynozaury jednakże miały znacznie lepiej rozwinięte czaszki i zęby niż tekodonty; krokodyle także wywodzą się z tekodontów

• Wymieranie późnotriasowe wyeliminowało terapsydy; po czym nastąpiła bardzo szybka ewolucja dynozaurów (jej szczyt w późnej jurze). Ze względu na budowę miednicy dzielimy je na ptasiomiednicze (roślinożerne) i gadziomiednicze (roślino- i mięsożerne); największe dinozaury to zauropody (Diplodocus, Brachiosaurus); jednym z miejsc kultowych jeśli chodzi znaleziska kości dinozaurów, jest formacja Morrisom (Montana, Nowy Meksyk) - można się o nie potknąć; sprytne chłopaki z osiedla budowali sobie z nich szałasy…

• Dopiero w trasie powstało zwierzę które jednoznacznie nam się z płazem kojarzy - klasyczna RZABA; wyewoluowały też żółwie ninja

• U schyłku triasu pojawiły się pierwsze pterozaury - długie skrzydła, lekkie kości, słabe mięśnie - zapewne poruszały się lotem ślizgowy

• W 1861 roku znaleziono pióro w Solnhofen; parę miesięcy później - Archaeopteryxa. Szkielet miał bardzo podobny do dinozaurów - jest to „brakujące ogniwo” między ptakami, a ich nielotnymi przodkami; biedak musiał mieć strasznie zapadniętą klatę, bo nie miał mostka ;-p - mięśnie zatem też miał kaprawe, bo nie szło ich przyczepić solidnie do kośćca; niektórzy „amerykańscy naukowcy” snują przypuszczenia, że ptaki pojawiły się już w triasie, a ich kości nie zachowały się jedynie ze względu na ich kruchość.

• Nie do końca jest też pewne, czy dino…sorry, dynozaury były stało czy zmiennocieplne. Zapewne jednak stałocieplne - inaczej nie byłyby w stanie utrzymać dominacji nad ssakami, musiałyby więcej jeść; miały ssawkowatą strukturę zębów i kości i musiały wysiadywać jaja (utrzymanie stałej temperatury)

PALEOGEO

• Pod koniec triasu zaczyna rozpadać się Pangea, ale dość powoli, więc przez cały wczesny mezozoik był jeden duży kontynent po jednej stronie globu

• Od początku triasu ma miejsce powolne podnoszenie oceanu światowego, ale wciąż większość obszarów kontynentalnych była ponad poziomem morza

• Ocean Tetydy był z początku wąską zatoką, którawcinała się w środkową część Pangen. Z czasem (przełom triasu i jury) ryft poszerzył ten zbiornik aż po Pacyfik, rozdzielając kontynenty Eurazji, Afryki i obie Ameryki

PANGEA W TRIASIE

• Układ podobny jak w permie - na północy flora syberyjska, na południu - gondwańska. Flora euroamerykańska zamieszkiwała ciepła regiony kontynenty

• Bardzo duże rozprzestrzenienie ewaporatów - gorący i suchy klimat na N i S od równika

• Duże amplitudy temperatur spowodowana jest mniejszą pojemnością cieplną lądów niż wody

• W wyniku wymierania P/T różnorodność organizmów jest mała, ale często poszczególne gatunki są rozprzestrzenione na ogromnych obszarach - np. małż Claraia; terapsyd Lystrosaurus tworzył ogromne populacje zamieszkujące rozległe tereny den czy lądów

• Trias to jedyny okres w historii Ziemi, kiedy to połączenie między lądami zostało paleontologicznie udokumentowane

ROZPAD PANGEI

• Zapoczątkowany został na obszarze Tetydy; początkowo wąski i głęboki obszar, niejako przedłużenie oceanu

• Ryftogeneza - ewaporaty w zbiornikach śródlądowych po okresowych transgresjach od wschodu - czyli od strony Tetydy

• W środkowej i późnej jurze - rozszerzenie strefy ryftowej ku zachodowi; powstaje zatoka Meksykańska; okresowe zalewy stref ryftowych spowodowały wytrącanie miąższach serii ewaporatowych - sole Louann (Zatoka Meksykańska, Teksas diapiry ropa i siarka)

• Ryfting południowego Atlantyku będzie miał miejsce dopiero w dolnej kredzie

ŚWIAT JURAJSKI

• Poziom morza podnosił się aż do późnej jury

• Dwie prowincje - 1) tetydzka (prowincja południowa z centrum na obszarze Tetydy) - rafy koralowe, mięczaki, węglany równikowe położenia 2) i borealna (północna) - raczej sedymentacja, brak raf

• Różnice temperatur w jurze między równikiem a biegunem nie były znaczne roślinność ciepłolubne nawet do 60 stopnia szer. geo

WYMIERANIE TRIASOWE

• Wymarło ok. 20% organizmów

• Wymarły zupełnie konodonty i gady plakodontowe, większość gatunków małży, amonitowatych, plezjozaurów i ichtiozaurów, większość ssakopodobnych gadów i wielkie płazy

• Na kryzysie „skorzystały” dinozaury radiacja

• Pulsy wymierania 1) koniec karniku 2) koniec noryku

• Po tym wymieraniu - biosfera stabilna przez wiele milionów lat

• Koniec jury - niewielkie wymieranie - dotknęło głównie dinozaury - stegozaury i zauropody -wymarły bidaki

AMERYKA PÓŁNOCNA

• We wczesnym i środkowym triasie ma miejsce niszczenie Appalachów; w późnym traisie - rozwój wąskich basenów sedymentacyjnych o założeniach uskokowych efekt ryftogenezy na obszarze Pangei. Utwory „generalnie klastyczne” (stożki, utwory rzeczne, jeziorne, arkozy)

• Podobnego typu baseny są w Ameryce Południowej i w Afryce tam sedymentują jednak głównie ewaporaty

• Kości dinozaurów czasami znajdowane w takich jeziorach (Kanada, USA; znajdowane są cliche czyli gorący i suchy klimat czyli że rzadko się zachowują)

• Ameryka NW - sedymentacja lądowa w całym triasie skamieniały lasy w Arizonie, osady rzeczne

• W środkowej i późnej jurze - eustatyczne podoszenie poziomu morza ingresje na tereny zachodniej Ameryki Północnej (Największa - morze Sundance, które zostało następnie wypchnięte przez osady orogenezy newadyjsiej)

• Zachodnie wybrzeże w mezozoiku akrecja, dobudowywanie nowych ternarów, subdukcja, intruzje w parku Yosemite pamo Sierra Nevada; są też utwory melanżowe, w basenie przedpola turbidyty, ofiolity, molasa ze słynną formacją Morrisa, często istne cmentarzyska dinozaurów, których kości akumulowały się w trakcie powodzi

KREDA

• Pod wieloma względami - jest to okres przejściowy między wczesnym mezozoikiem i paleozoikiem zarówno osady, jak i świat organiczny

• Pojawiają się zarówno organizmy wymarłe na granicy K/Tr, jak i te istniejące do dziś - jak rośliny kwiatowe i ryby kościste

• Kontynenty zaczynają przyjmować dzisiejszą postać - z końcem kredy Pangei rozpada się na kontynenty, które mamy obecnie

• System kredowy został wyróżniony w roku 1822

ŚWIAT ORGANICZY

• Mieszanka form archaicznych i współczesnych; ogromne ostrygi i małże, jak i mniejsze, dziś występujące

• Dynamiczny rozwój amonitów i belemnitów

• Ogromne pływające gady, ale są też dzisiejsze ryby

• Na lądach - ciągle dominują dynki, ssaki w cieniu

STREFA PELAGICZNA

• Zupełnie nowy charakter planktonu - nowe organizmy jednokomórkowe; ewolucyjna ekspansja okrzemek od środkowej kredy

• W późnej kredzie okrzemki i bruzdnice, a w ciepłych morzach okrzemki i nanoplankton wapienny były głównami grupami fotosyntetyzującymi

• W kredzie po raz pierwszy doszło do zróżnicowania otwornic planktonicznych; stają się grupą o znaczeniu stratygraficznym

• Późnokredowa radiacja adaptywna otwornic planktonicznych i nanoplanktonu wapiennego zmieniła charakter depozycji w basenach pelagicznych - wcześniej muły wapienne były stosunkowo rzadkie; teraz z pancerzyków powstawała kreda pisząca

• W wodach oceanicznych stosunek Mg/Ca był bardzo niski - powodowało to na szybsze wytrącanie kalcytu (do 1mm osadu/rok!!!). Trwało to jeszcze do trzeciorzędu, ale niedługo potem zmiana chemizmu + przejście na aragonitowe szkielety, które są znacznie cieńsze

• Klify jak w Dover są też w Danii i na Zatoką Meksykańską - składają się właśnie z tego kalcytowego badziewia

• Amonity i belemnity ważne jako skamieniałości przewodnie; są też amonity wyprostowane (heteromorfy)

• Silny rozwój ryb kościstych większość dzisiejszych ryb. Mają symetryczny ogon, okrągłe łuski, silnie zachodzące na siebie

• Rekiny kredowe były już bardzo podobne do dzisiejszych

• Zupełnie inaczej wyglądał świat dużych drapieżników w mezozoiku królowały niepodzielne pływające gady, natomiast w kenozoiku któryś z waleni drapieżnych

• Plezjozaury, ichtiozaury (te nieładne), morskie krokodyle, mozazaury (te miały ponad 15m - takie duże szczupaki - dopadały ofiary z ukrycia)

ŻYCIE NA DNIE

• Zmniejszanie liczby ramienionogów

• Rozkwit jeżowców i korali sześciopromiennych

• Nowe taksony wśród:

• Otwornic - dużo nowych form bentoiczynych (po wymarciu fuzulinów w P/T)

• Mszywioły - obrastające maty Cheilostomata

• Małże ryjące - szybko i głęboko wchodziły w osad

• Ślimaki - wiele współczesnych Neogastropodów; głównie formy drapieżne (krwiożercze wampiry ;-p)

• Małże epibentoniczne - ostrygi (duże rozmiary) Ważne! Rudysty - formą, sposobem życia przypominające koralowce, tworzące ogromne tropikalne rafy (kuleczkowata skorupka + wieczko). Osiągały do 1m wysokości, rosły jedno na drugim. Zmarło im się z końcem kredy. Konkurowały z koralowcami rafotwórczymi i w kredzie wygrywały tę rywalizację - były głownymi organizmy rafotwórczymi

• Istotnym czynnikiem był stosunek Mg/Ca, który w kredzie był najniższy w całym fanerozoiku to hamowało wytrącanie aragonitu (szkielety korali), a faworyzowało wytrącanie kalcytu, z którego w głównej mierze były zbudowane szkielety rudystów; muł węglanowy - też kalcytowy. Poza tym rudysty wytrącają szkielet - jak inne mięczaki - z płynów organicznych, co w znacznym stopniu uniezależnia proces wytrącania od składu wody morskiej

Współczesne morskie drapieżniki

• Ryby kościste, kraby, drapieżne ślimaki; w paleozoiku nie było stawonogów ze szczypcami ani drążących w skorupach mięczaków

• Ówczesne morkie drapieżniki przyczyniły się do eliminowania ramienionogów i liliowców, zwłaszcza w płytkich wodach, gdzie żyły rybki,; organizmy te stopniowo przenosiły się do stref umiarkowanych, gdzie drapieżników jest mniej; wśród form osiadłych popularne i niezbędna stały sę kolce lub grube muszle, by chronić się przed drapieżnikami

LĄD

• Rośliny kwiatowe to największe novum w kredowych ekosystemach ladowych; dominowały jednak nadal nagozalążkowe, wśród których zaczęły dominować szpilkowe, wymarły natomiast sagowce.

• Okrytonasienne - rośliny zielne, drzewiaste (klony, dęby), trawy. Rośliny okrytonasienne osiągnęły sukces dzięki możliwości zaopatrywania nasion w pożywienie (podwójne zapłodnienie), a poza tym nasiona są bardzo szybko wytworzone; u nagozalążkowych cykl reprodukcyjny trwa znacznie dłużej o 18m-cy. U roślin okrytonasiennych kilka tygodni

• Dochodzi do tego zapylanie przez owady (relacje symbiotyczne). Te wzajemne relacje znacznie przyspieszało specjację zarówno roślin, jak i owadów; w kredzie ciągle jednak, z niewyjaśnionych do końca przyczyn, dominowały nadal nagozalążkowe

• Rośliny kwiatowe powstały w regionach tropikalnych, rozszerzyły zasięg w kierunku biegunów; najpopularniejsze kwiatowe w kredzie to figowce

ZWIERZAKI

• odpowiednikiem mieszkańców dzisiejszych sawann były dinki kaczodziobe; nosorożców - dinozaury rogate; oprócz nich - straszliwe i niedobre z natury tyranozaury i krokodyle - te ostatnie osiągały nawet do 15 m długości !!! (skubane…wiecie, że niektóre gady potrafią przerwać oddychanie na czas posiłku??!!?? Zajefajna sprawa…)

• Ptaki - głównie formy brodzące, nadbrzeżne (a la czapla)

• Gady latające - ok. 11m rozpiętości skrzydeł !!!

• Ssaki - pod koniec kredy istniały już zarówno ssaki łożyskowe, jak i torbacze

PALEOGEO

• W porównaniu do starszych systemów utwory kredowe są słabiej zmienione metamorficzne i w mniejszym stopniu dotknięte przez erozję bardzo dobry zapis geologiczny i paleontologiczny

• Istotne jest to, że możemy śledzić zapis w basenach głębokomorskich starsze subdukcja

• Rośliny kwiatowe dobry zapis zmian klimatycznych, bo są bardzo wrażliwe

• Kontynenty po rozpadzie Pangei były w dolnej kredzie jeszcze blisko siebie; Gondwana była też jeszcze nie naruszona, ale pod koniec kredy jeden kontynent tworzyły już tylko Antarktyda i Australia Ameryka Południowa, Afryka i Płw. Indyjski stanowiły już oddzielne kontynenty

• Oddalanie się kontynentów powstały nowe oceany i poszerzanie wcześniejszych

• Od Ameryki Północnej oderwała się Grenlandia, która tworzyła jeden kontynent ze Skandynawią i Wyspami Brytyjskimi

• W kredzie otwiera się południowy Atlantyk, Zatoka Meksykańska i Morze Karaibskie; w jurze była tam sedymentaca węglanowa w wąskich strefach ryftowych; ewaporaty powstawaływzdłuż rozłamów, ograniczona cyrkulacja z oceanem światowym, zwłaszcza w strefie passatów

• W całej wczesnej kredzie poziom morza podnosił się i w kredzie środkowej osiągnął prawdopodobnie najwyższy poziom w całym fanerozoiku zapewne był to wynik bardzo intensywnego spredingu (najszybszego w fanerozoiku) - w okresie 125-80 Ma

• Tetyda - równoleżnikowo rozciągnięty basen w strefie zwrotnikowej; był dominującym elementem paleogeograficznym - tworzyły się tam rafy rudystowe

• W kredzie środkowej morskie muły miały bardzo wysoką zawartość materii organicznej - były skałą macierzystą dla ropy naftowej. Wykształcenie to było efektem słabej cyrkulacji wód; od czasu do czasu wody te wlewały się na obszary kontynentów tworzyły się czarn iły w morzach epikontynentalnych; dzisiaj cyrkulacja wód jest bardzo intensywna i takich utworów jest niewiele

• Mizerna cyrkulacja jest po części efektem bardzo łagodnego (nie bardzo ciepłego - na to nie ma bezpośrednio dowodów) klimatu mały gradient temperaturowy słabe wiatry słabe prądy oceaniczne

• Około 70 Ma zmiany stosunków izotopowych zmiana cyrkulacji spowodowana oniżeniem poziomu morza i zamykaniu Tetydy

• Klimat ochłodził się wymieranie raf rudystowych, które już przed wymieraniem K/Tr były silnie zubożone

MASOWE WYMIERANIE K/Tr

• Bardzo nagły charakter

• Pochłonęło wiele grup zajmujących główną rolę w ekosysytenie

• Wymarło niemal 90% gatunków wapiennego nanoplanktou i otwornich planktonicznych; zupełnie wymarły rudysty, morskie gady, amonity, dynki, gigantyczne żółwiki

• Najwięcej dowodów przemawia za zderzenienim z planetoidą - 1977 - Alvarezowie (tata i synek) - odkryli warstewkę irydową; iryd zapewne pochodzi z pyłu powstałego po uderzeniu planetoidy; obliczono, że meteoryt musiał mieć około 10km średnicy

• Dodatkowymi argumentami na potwierdzenie tej hipotezy są:

• Kwarce szokowe z charakterystyczną siatką równoległych zestawów spękań

• Obecno,ść mikrotektytów 0 niemal kuliste ziarna o strukturze molekularnaj szkła - materiał po stopieniu musiał zastygać tak szybko, że nie wytworzyła się praktycznie żadna sieć przestrzenna (tworzą się, gdy krople upłynnionych skał są wyrzucane wysoko do atmosfery, gdzie szybko zastygają)

• Mikroskopijne diamenty znalezione w USA

• Odkrycie kratera Chicxulub - pierścieniowa struktura o średnicy 200 km - zat. Meksykańska u wybrzeży Jukatanu; wiek skał z krateru jest wieku 65 Ma, czyli zgadza się !!!

• Struktura krateru jest asymetryczna i wskazuje na uderzenie z południowego wschodu pod niewielkim kątem (ok. 20 - 30 stopni) - spowodowało to ogromne pożary w Ameryce Północnej; na dowód tego - roślinność Ameryki Północnej została „wymieciona” w 75%, natomiast roślinność Australii czy Nowej Zelandii - praktycznie nitknięta; ilość mikrotektytów maleja ku północy stopniowo - znajdowane są nawet w New Jersey

• Przypuszczalne skutki tego wydarzenia:

• Stałe ciemności

• Miesiące globalnego oziębienia - wynik zaciemnienia

• „Spóźniony efekt cieplarniany” - po opadnięciu pyłów, aerozole, które dłużej pozostają w atmosferze, wywołały bardzo silny efekt cieplarniany po dużym ochłodzeniu

• Kwaśne deszcze o wysokim stężeniu

• Pożary

• Kataklizm przetrwały m.in. ryby, płazy, żółwie krokodyle - zapewne skorzystały na większej pojemności cieplnej wody - nie były tak narażone na gwałtowne wahania temperatury; przeżyły też Dinoflagellaty, zapewne dzięki wytworzeniu odpornych form przetrwalnikowych (cyst)

• Początkowo uważano, że wymieranie nie miało nagłego charakteru. Po ustaleniu się (niemalże) paradygmatu o impakcie meteorytu, musiano zweryfikować te poglądy; okazało się, że zapis paleontologiczny, na którym się wcześniej opierano, był bardziej kompletny niż przypuszczano - niektóre gatunki, które uważano za wymarłe przed czasem uderzenia planetoidy, przeżyły do końca kredy.

KONSEKWENCJE WYMIERANIA

• Większość organizów, które przeżyły wymieranie, rozwijała się w kenozoiku

• Wapienny nanoplankton - rozkwit przeżywają pojedyncze gatunki

• Rośliny - zapewne z całą sytuacją związaną z erupcją, najlepiej poradziły sobie paprocie zarodnikowe; rośliny kwiatowe zostały solidnie przetrzebione; paprocie to „ekologiczni oportuniści”; rośliny kwiatowe, które pojawiają się nad paprociami i warstewką irydową, są już zupełnie odmienne od kredowych

• Na kataklizmie najbardziej skorzystały ssaki i rośliny kwiatowe, które zaczęły wypierać rośliny nagozalążkowe

STANY, STANY…

• Zachodnia część kontynentu - ciągle trwała orogeneza; tworzy się ogromny basen przedpola - od oceanu arktycznego po zat. Meksykańską - tam we wczesnej kredzie dominowały rafy rudystowe; od środkowej - zmiana typu sedymentacji na klastyczną

• Zmniejszenie kąta subdukcji - wulkanizm dalej od brzegu - przeniosło się na Nevadę/Idaho; bardzo szeroka strefa orogeniczna

• W albie - duża transgresja - powstaje Morze Mowry, gdzie tworzą się czarne łupki, tak jak na innych kontynentach w tym czasie; na początku późnej kredy - płączenie z zat. Meksykańską; tak jest aż do końca kredy; osady - z Kordylierów

• Wschodnie wybrzeże - ogromne ilości osadów (głównie węglanów) z całego mezozoiku i kenozoiku - ponad 3km, a na Florydzie - nawet 5 km !!!

EUROPEJSKIE MORZA KREDY PISZĄCEJ

• Dover, Dania, Zat. Meksykańska (to już nie Europa ;-p)

• Poza orogenem alpejskim aktywność tektoniczna była w kredzie bardzo słaba - w basenach między masywami trwała sedymentacja kredy piszącej - 75% objętości to fragmenty szkieletów wapiennego nanoplanktou i otwornich planktonicznych; na warunki tlenowe wskazuje obecność licznych skamieniałości innych grup - mszywiołów, małżoraczków, brachiopodów itd.

• Średnie tempo depozycji - 15 cm /1000 lat !!!

MAM NADZIEJĘ, ŻE DOBRZE SIĘ BAWILIŚCIE I BAWICIE NADAL

Oto kilka użytecznych linków, gdy będziecie pragnęli się nieco odprężyć…

http://www.maxior.pl/?p=index&id=16627&8 starajcie się używać ksera TYLKO zgodnie z przeznaczeniem; jeśli nie wiecie jak, zostawcie to Bodkowi…

http://www.maxior.pl/?p=index&id=1153&8 stawiam kratę temu, kto się tak nauczy…

http://www.maxior.pl/?p=index&id=8696&4 ciekawe, czy Matysiak by wpadł na to…

POZDRAWIAM WSZYSTKICH

Bartek

---