I. Opanowanie Konga i Afryki Zachodniej:
Kongo:
Początkowo król Belgów Leopold II myślał o nabyciu Filipin od Hiszpanii. Było to jednak niemożliwe, więc zwrócił się w kierunku Afryki. W 1876 r. założył Międzynarodowe Stowarzyszenie Afrykańskie i zorganizował w Brukseli międzynarodową konferencję geograficzną. W sierpniu 1879 r. Henry Morton Stanley poprowadził pierwszą ekspedycję do Konga, już jako wysłannik Komitetu Studiów Górnego Dorzecza, który firmował królewskie zamiary. 13 czerwca 1880 r. doprowadził do zawarcia z lokalnymi wodzami w Kongu pierwszego układu handlowego. Jesienią 1882 r. król Leopold zaczął zdawać sobie sprawę, że popełnił błąd, dążąc do ustanowienia monopolu handlowego. Zrezygnował więc ze swych monopolistycznych zapędów i ogłosił apel do kapitału angielskiego, francuskiego i belgijskiego o wspólne działanie. Od końca 1882 r. Międzynarodowe Stowarzyszenie Konga deklarowało wprowadzenie zasad wolnego handlu dla wszystkich państw. Najbardziej zaawansowana w eksploracji zachodniej części dorzecza Konga była Francja, której przedstawiciel Pierre Savorgnan de Brazza zawarł z wodzem wielkiego plemienia Makoko traktat, ustanawiający protektorat nad tym obszarem. Nie podobało się to Wielkiej Brytanii. Rozpoczęto więc w końcu 1882 r. negocjacje brytyjsko--portugalskie, zaś 26 lutego 1884 r. podpisano traktat, w którym Wielka Brytania uznawała prawa Portugalii do Dolnego Konga. Stany Zjednoczone były pierwszym państwem, które 22 kwietnia 1884 r. uznało Międzynarodowe Stowarzyszenie Konga za suwerena tego kraju. 15 listopada 1884 r. w gmachu na Wilhelmstrasse rozpoczęła obrady międzynarodowa konferencja w sprawie Konga przy udziale reprezentantów 14 państw: Austro-Węgier, Anglii, Belgii, Danii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Niemiec, Portugalii, Rosji, Stanów Zjednoczonych, Szwecji, Turcji i Włoch. Obradom przewodniczył kanclerz Bismarck, który sformułował trzy cele konferencji, a wśród nich doprowadzenie do powołania między-narodowej komisji nadzorującej żeglugę na rzekach Kongo i Niger. Berlińska konferencja usankcjonowała istnienie Wolnego Państwa Konga. Już w trakcie konferencji niektóre delegacje zawierały różne porozumienia z przedstawicielami Stowarzyszenia jako formalnym suwerenem w Kongu. Delegacja brytyjska długo się zastanawiała, ale ostatecznie 16 grudnia 1884 r. wypowiedziała się za uznaniem Wolnego Państwa Konga. Akt końcowy konferencji berlińskiej podpisany został 26 lutego 1885 r. Do podstawowych decyzji konferencji należało uznanie, iż „żegluga na rzece Kongo, nie wyłączając żadnej z odnóg ani ujść tej rzeki, jest i będzie całkowicie wolna dla statków handlowych wszystkich krajów". Wolną żeglugę na rzece Kongo oddano pod nadzór Komisji Międzynarodowej, której kompetencje szczegółowo określono. W sprawie rzeki Niger przyjęto zapis o wolnej żegludze, ale wyłączono ją spod jakiejkolwiek kontroli międzynarodowej. W żadnej z umów międzynarodowych aż do wiosny 1885 r. nie występowało imię króla Leopolda II jako suwerena Konga, a tylko nazwa Między-narodowego Stowarzyszenia Konga. Dopiero w kwietniu 1885 r. parlament Belgii uznał, że Wolne Państwo Konga jest posiadłością króla Leopolda II. 15 listopada 1908 r., jeszcze za życia króla Leopolda, który zmarł rok później, Wolne Państwo Konga zostało zaanektowane przez Belgię i przekształcone w kolonię tego państwa.
Afryka zachodnia:
Finał kolonialnego podziału Afryki Zachodniej dokonał się w ostatniej ćwierci wieku XIX. Największe zdobycze terytorialne w tej części Afryki stały się udziałem Francji. Jej espansja, po znacznym rozszerzeniu posiadłości w Senegalu przez gubernatora Louisa Faideherbe'a w latach 1854-1865, została na niemal piętnaście lat zahamowana. Dwa lata po umowie de Brazzy z wodzem Makoko, w 1882 r. ustanowiona została kolonia, zwana Kongiem Francuskim. W 1885 r. Francja ogłosiła protektorat nad Madagaskarem, który w 1896 r. zamieniono na kolonię. Bez większych trudności Francja w 1886 r. opanowała część Gwinei, tzw. Gwineę Francuską, a w 1891 r. zajęła ostatecznie Wybrzeże Kości Słoniowej. W 1882 r. Francja zaanektowała obszar 1882 r. wokół nadmorskiego Porto Novo. Protesty władcy Dahomeju doprowadziły w 1893 r. do wojny, w której zaangażowane zostały kilkutysięczne siły francuskie. W rezultacie król Behanzin został obalony, a niemal cały kraj znalazł się pod kontrolą Francji, choć dopiero siedem lat później stał się jej kolonią. Wyprawa J.S. Galeniego zajęła w 1883 r. Bamako w górnym biegu rzeki Niger, a następnie skierowała się przeciw państwu Samory, leżącemu na południe od tej rzeki, które opanowała w 1891 r. Trzy lata później siły francuskie zajęły Timbuktu, a w 1898 opanowana została Górna Wolta. W 1895 r. Brytyjczycy wysłali ultimatum stwierdzające, że król Prempeh pogwałcił traktat z Fomeny (1874), i wzywające wobec tego do przyjęcia ich protektoratu. Ponieważ Ashanti zwlekali proponując negocjacje, siły brytyjskie wkroczyły na ich teren i bez walki zajęły w 1896 r. stolicę państwa - Kumasi. W 1900 r. wybuchło w kraju Ashanti wielkie powstanie ludowe przeciw Brytyj-czykom, które dopiero po dziewięciu miesiącach ciężkich walk udało się stłumić. Państwo Ashanti zostało zlikwidowane, stając się w 1901 r. kolonią brytyjską. olejnym obszarem ekspansji brytyjskiej były ziemie dzisiejszej Nigerii. Już w 1861 r. Brytyjczycy ustanowili leżącą nad oceanem kolonię Lagos. W 1885 r. przyłączone zostały tereny południowo-wschodnie, zwane wtedy Oił Rivers, a od 1893 r. Protektoratem Nigerii Nadbrzeżnej. Postępując w głąb Afryki, ekspedycje brytyjskie stopniowo zajmowały ziemie narodu Joruba. W 1888 r. podpisano z wo-dzem Alafinem of Ojo traktat, w którym uznał on zwierzchność brytyjską, a w 1896 r. całość ziem Joruba poddano władzy gubernatora Lagos. George Goldie doprowadził do połączenia firm brytyjskich powołując w 1879 r. Zjednoczoną Kompanię Afrykańską, przekształconą w 1882 r. w Narodową Kompanię Afrykańską. Instytucja ta awarła na początku 1885 r. z muzułmańskimi władcami serię traktatów, które dawały Brytyjczykom wyłączność handlu nad Nigrem. Traktaty te były podstawą argumentacji delegacji brytyjskiej na konferencji berlińskiej (1884-1885) o wyłączeniu rzeki Niger spod kontroli międzynarodowej. Prawa rządowe nadano Kompanii w 1886 r., zmieniając równocześnie jeszcze raz jej nazwę na Royal Niger Company. Niemcy do wyścigu kolonialnego przystąpiły późno, bo dopiero w 1884 r. Nadrobiły to po części niezwykłą szybkością działania. Wszystkie trzy kolonie niemieckie na atlantyckim brzegu Afryki: Angra Peąueńa, przekształcona następnie w niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią (Namibia), Togo i Kamerun ustanowione zostały zaledwie w ciągu kilku miesięcy - od wiosny do lata 1884 r. Za oficjalny początek utworzenia Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej uważa się telegram kanclerza Bismarcka z 24 kwietnia 1884 r. do niemieckiego konsula w Kraju Przylądkowym, ogłaszający objęcie protektoratem Rzeszy obszarów zwanych wówczas Angra Peąuena. 21 listopada 1883 r. ogłoszono w Londynie, że obszary między Walvis Bay na północy a Krajem Przylądkowym na południu, a więc tereny, które zainteresowały Niemców, należą do brytyjskiej strefy wpływów. Bismarck zdecydował się na przejęcie inicjatywy i ogłoszenie protektoratu niemieckiego.
Od tej pory Niemcy zaczęły szybko powiększać terytorium kolonii, m.in. wykorzystując konflikty międzyplemienne. Jednym z pierwszych posunięć tego typu był układ, jaki 21 października 1885 r. przedstawiciel Rzeszy dr Heinrich Ernst Góring zawarł z wodzem plemienia Maherewo. Układ mówił o opiece i pomocy Niemców w walce Maherewo z plemieniem Nama. Działania polityczno-militare wspierane były przez rozwój osadnictwa i działalność gospodarczą prowadzoną przez Deutsche Kolonialgesellschaft fiir Siid West Afrika, założone przez Liideritza w kwietniu 1885 roku. Dyplomata niemiecki (był m.in. konsulem w Tunisie) i podróżnik dr Gustav Nachtigal zawarł traktaty z miejscowymi wodzami i 4 lipca 1884 r. wywiesił flagi niemieckie w Lome. 24 grudnia 1885 r. Niemcy zawarły z Francją, a 28 lipca 1886 r. z Anglią traktaty uznające ich protektorat początkowo nad pasem wybrzeża o długości 52 km. Następnie niemieckie ekspedycje zaczęły postępować w głąb kraju, zwanego wówczas Schutzgebiet-Togo. Dziesięć dni po ogłoszeniu przez Nachtigala protektoratu nad Togo zdołał on dotrzeć do Kamerunu i 14 lipca 1884 r. podpisać traktat, na mocy którego miejscowi władcy przekazywali Niemcom swe suwerenne prawa.
II. Wojny angielsko - burskie i ich konsekwencje:
Wolne Państwo Oranje popadało w ciągłe konflikty z sąsiednim państwem Basuto. W dwóch wojnach: 1858 r. i 1865-1866 r. ludy Basuto zostały ostatecznie pobite, a wówczas ich wódz Moshesh zwrócił się do Brytyjczyków z prośbą o ochronę przed Burami. Pomoc taką uzyskał, ale stracił niezależność. W 1868 r. gubernator Kolonii Przylądkowej rozciągnął nad państwem Basuto brytyjską władzę, pozosta-wiając tylko pewną autonomię lokalnym wodzom murzyńskim. W rezultacie Brytyj-czycy zbliżyli się do państwa Oranje, co zapowiadało nowe konflikty. Wlatach 1867-1870 w Oranje, na ziemiach zamieszkanych przez plemię Grikua, odkryto bogate złoża diamentów. Brytyjczycy uznawali dotychczas ten teren za część państwa Oranje, ale zmienili zdanie, gdy wódz murzyński zgłosił pretensje do pól diamentowych. Władze Kolonii Przylądkowej poparły wtedy jego żądania i udzieliły mu opieki przed Burami. W rezultacie diamentowe ziemie, tzw. Zachodnie Grikua, zostały w 1871 r. zaanektowane przez Brytyjczyków, mimo protestów Oranje. Lord Carnarvon zorganizował w sierpniu 1875 r. w Londynie konferencję, która miała doprowadzić do utworzenia federacji. Ostatecznie nic z tych planów nie wyszło, gdyż w Londynie zjawili się jedynie delegaci Zachodniego Grikualandu i Natalu. Brytyjczycy nie porzucili jednak myśli o federacji, wzmagając naciski na drugie państwo burskie - Transwal, przeżywające wówczas głęboki kryzys. W tej sytuacji Carnarvon wysłał do Pretorii misję z Theophilusem Shepstone'em na czele, aby skłaniać władze burskie do przyjęcia planu federacyjnego. 12 kwietnia tegoż roku, ogłosił włączenie Transwalu do korony brytyjskiej. W grudniu 1880 r. na wezwanie Paula Krugera rozpoczęły się walki z siłami brytyjskimi. Garnizony brytyjskie zostały otoczone, a tam, gdzie doszło do starć w polu - pokonane. Największy sukces odnieśli Burowie 27 lutego 1881 r., zwyciężając regularne siły brytyjskie w bitwie pod Majuba. Była to pierwsza wojna burska, zakończona podpisaniem w sierpniu 1881 r. w Pretorii konwencji, wstępnie określającej status Transwalu. Od 1883 r. rokowania z Brytyjczykami prowadził Kruger już jako prezydent republiki. W ich wyniku podpisano w Londynie 27 maja 1884 r. konwencję. Głosiła ona, że Transwal zachowuje niepodległość, przy uznaniu zwierzchności (suzerainty) korony brytyjskiej. Obecność Niemców w południowej Afryce sięga końca lat dwudziestych XIX w., gdy dotarły tu pierwsze niemieckie misje. Później nad rzekę Vaal zaczęli ściągać emigranci z Prus i innych krajów niemieckich. Szacuje się, że na początku lat dziewięćdziesiątych XIX w. w Transwalu zamieszkiwało około 15 tysięcy Niemców.
Prezydent Pretorius już w 1864 r. zwrócił się do króla Prus z prośbą o uznanie Transwalu i zgodę na przyjęcie w Berlinie konsula Republiki Południowoafrykańskiej (Transwalu). Siedem lat później (1 XII 1871 r.) ówczesny prezydent Daniel Erasmus w piśmie do cesarza Wilhelma apelował o zwiększenie inwestycji niemieckich i przysłanie z Berlina konsula generalnego, „co będzie tarczą Republiki przed brytyj-skimi interwencjami i intrygami". astępnie Bismarck zaprosił do Berlina podróżującą po Europie delegację Transwalu z Krugerem na czele. Delegacja została przyjęta przez cesarza 8 czerwca, gdzie podpisano traktat o przyjaźni i handlu, dający Niemcom klauzulę największego uprzywilejowania. Po odkryciu złota cztery największe banki niemieckie zainwestowały poważne kapitały w górnictwie transwalskim i współtworzyły Bank Narodowy w Pretorii. Eksport z Niemiec do Transwalu w latach 1889-1895 wzrósł niemal dziewięciokrotnie. Niemieckie inwestycje w tym kraju oceniano wówczas od 300 milionów marek do 500 milionów marek. Kiedy we wrześniu 1894 r. oddział żołnierzy brytyjskich wylądował w zatoce Delagoa, aby chronić swój konsulat podczas lokalnego powstania, Niemcy od razu wysłały na te same wody dwa okręty wojenne z Afryki Wschodniej. Okrążanie republik burskich rozpoczęto już w 1884 r., kiedy wojskowa eks-pedycja brytyjska zajęła część kraju Beczuana, dotykającego od północnego zachodu granic Transwalu. Później, w latach 1888-1895, ekspansja brytyjska pod wodzą Rhodesa skierowała się na kraj Matabele i dalej na północ w kierunku rzeki Zambezi. Już w 1895 r. zajęte i podbite ziemie nazwano Rodezją. Wreszcie we wrześniu 1894 r. Brytyjczycy zbrojnie opanowali niewielki teren między Swazilandem a oceanem, ostatecznie pozbawiając Transwal szansy na uzyskanie własnego portu. 600-osobowy oddział pod dowództwem Jamesona 30 grudnia 1895 r. przekroczył granicę Transwalu. Inwazja okazała się nieudana, a oddział Jamesona zmierzający w kierunku Johannesburga został przez siły Burów otoczony i pobity. 3 stycznia 1896 r. cesarz Wilhelm II wysłał do Krugera telegram gratulacyjny z okazji zwycięstwa nad obcą interwencją, w którym dawał do zrozumienia, że Niemcy przyjdą z pomocą Transwalowi w wypadku zagrożenia niepodległości republiki. Dokonał się dość niespodziewany zwrot w stosunkach angielsko-niemieckich. W wyniku prowadzonych od pewnego czasu rozmów dyplomatycznych doszło do czasowego uzgodnienia ich interesów kolonialnych i zawarcia 30 sierpnia 1898 r. traktatu bilateralnego. Głosił on między innymi, że oba państwa podzielą się posiadłościami Portugalii w Afryce, jeśli nie będzie ona spłacać swych zobowiązań finansowych. Zatoka Delagoa miała przejść do Wielkiej Brytanii, a Niemcy zapewniły, że rezygnują ze wspierania republik burskich; w zamian miały uzyskać Samoa Zachodnie i brytyjskie desinteresse-ment w sprawie budowy kolei bagdadzkiej. Przewidywano także podział kolonii portugalskich w Afryce Zachodniej. Traktat był tajny i przywódca Transwalu o nim nie wiedział. Ponieważ wojska angielskie przemieszczały się w kierunku Transwalu, prezydent Kruger wystosował 9 października 1899 r. ultimatum żądające ich oddalenia w ciągu 48 godzin. Ponieważ jednak odpowiedź na nie była negatywna, przeto 11 października 1899 r. rozpoczęła się wojna między obiema republikami burskimi i Wielką Brytanią. Była to tak zwana druga wojna burska. Traktat pokojowy podpisano 31 maja 1902 r. w miejscowości Vereeniging nad rzeką Vaal. Burowie złożyli broń i uznali władzę króla Edwarda VII. Anglia natomiast przyrzekła finansową pomoc w odbudowie zniszczeń wojennych i wprowadzeniu samorządu lokalnego. Republiki burskie zostały więc zlikwidowane, uzyskując status kolonii. W 1906 r. władze brytyjskie nadały Transwalowi prawa autonomiczne i powołały rząd z Afrykanerem generałem Louisem Bothą na czele. W roku 1907 podobny status otrzymało dawne Wolne Państwo Oranje, gdzie powstał rząd z premierem Abrahamem Fischerem.
Następnym etapem zmian było zjednoczenie czterech kolonii: Transwalu, Oranje, Kolonii Przylądkowej i Natalu i powołanie 31 maja 1910 r. Unii Południowej Afryki o statusie dominium.