ZMIANY ORGANIZACYJNE I TERYTORIALNE OW PODCZAS PRZECHODZENIA WP NA STOPĘ POKOJOWĄ.
Sytuacja polityczna i gospodarcza w jakiej znalazła się Polska bezpośrednio po zakończeniu drugiej wojny światowej oraz względy militarne nakazywały podjęcie przez WP wielu zadań nie tylko związanych z działalnością sił zbrojnych okresu pokojowego. W tym okresie zdecydowano o użyciu wojska do walki z oddziałami partyzanckimi związanymi z UPA jak i z prawicowymi organizacjami np. WIN,NSZ oraz bandami o charakterze typowo rabunkowym. Jednocześnie włączono WP do akcji propagandowych mających na celu utrzymanie „władzy ludowej”. Realizacja tych planów wymagała posunięć zmierzających do zreorganizowania wojskowej administracji dla potrzeb zarówno mobilizacji, zaopatrzenia i szkolenia WP. Projekt utworzenia okręgów wojskowych rozpatrywany był już w końcu 1944 r. na tle zamierzeń organizacyjnych, związanych z tworzeniem wówczas instytucji wojskowych, jednostek i zakładów. Pierwszym jednak oficjalnym aktem dającym podstawę do formowania dowództw OW był rozkaz Naczelnego Dowództwa WP nr 23/Org z 1 lutego 1945r. W jego rezultacie , w chwili zakończenia wojny istniało sześć okręgów wojskowych, których nazwa, siedziba i zasięg określał etat nr 01/17
Formowanie okręgów nie zawsze następowało szybko i sprawnie. Najwięcej trudności przysporzyło formowanie Warszawskiego OW gdzie jego dowódca gen.bryg. W.Nałęcz-Dębicki meldował o trudnościach wynikających z nie przekaznania przez instytucje centralne spraw i kompetencji w odniesieniu do poszczególnych jednostek włączonych w skład okręgu. Wiele trudności w toku formowania okręgów wiązało się z brakiem kadry oficerskiej. Braki obsady kadrowej poszczególnych komórek organizacyjnych dowództw OW sięgały od 20 do 80%. Trudności te próbowano rozwiązać przez wyznaczanie oficerów młodszych na wyższe stanowiska i weryfikację /przez specjalne komisje/ podoficerów na niższe stanowiska oficerskie. W wyniku tych działań od jesieni 1945r. główną przyczyną opóźnień w przejściu na pokojowy tok pracy były braki materiałowe. Rola i zadania oraz miejsce dowództw OW w systemie zarządzania i kierowania siłami zbrojnymi określone zostały przez Naczelnego Dowódcę WP w lutym 1945r. w Prawach i obowiązkach dowódcy OW. W myśl tych praw całokształt wojskowej władzy terytorialnej i zwierzchnictwo nad administracją wojskową na obszarze okręgu przekazane zostały dowódcy OW. Zakres jego działalności obejmował zarówno sprawy uzupełnienia, mobilizacji osobowej i materiałowej, zaopatrzenia, dyscypliny i administracji jednostek stacjonujących na terenie okręgu jak i wyszkolenia tych jednostek i ich spraw personalnych. W działalności dowództw OW uwzględniano wiele zadań np. zabezpieczenie procesu szkolenia, współpraca z organami administracji terenowej czy nadzór nad higieną i zdrowotnością zwierząt. Brak czasu i własnych doświadczeń spowodował, że nie uwzględniono wielu spraw z którymi zetknięto się w działalności na co dzień. Nie istniało też kierownictwo operacyjne wojsk, bowiem sprawowały je dowództwa 1 i 2 armii Wojska Polskiego.
Struktura organizacyjna dowództw OW przewidywała:
· Dowództwo;
· Oddział mobilizacji i uzupełnień;
· Oddział ogólno-organizacyjny;
· Wydział polityczno-wychowawczy;
· Referat szyfrów;
· Kwatermistrzostwo;
· Referat zdrowia;
· Oddział administracyjno-gospodarczy;
· Kancelarię ogólną;
· Pluton transportowy;
· Pluton wartowniczy.
Liczba jednostek podporządkowanych początkowo dowództwom OW nie była znaczna, a ich skład wiązał się z ówczesną administracyjną rolą okręgów, były to najczęściej zapasowe pułki piechoty oraz Rejonowe Komendy Uzupełnień. W ostatnich tygodniach wojny główny wysiłek dowództw OW zmierzał do mobilizacji zasobów ludzkich, pogłowia koni i środków lokomocji w oparciu o dyrektywy z Szefostwa Mobilizacji i Uzupełnień WP. Etaty dowództw OW niezupełnie doskonałe, zwłaszcza w ostatnich miesiącach wojny, okazały się jeszcze mniej przydatne po jej zakończeniu, toteż konieczność zmian była sprawą oczywistą. Niektóre z nich zostały wprowadzone stopniowo jeszcze przed zakończeniem wojny, inne rozwiązywano w późniejszym okresie. Jeszcze w marcu 1945r. na miejsce referatu finansowego kwatermistrzostwa wprowadzono do etatu Oddział Finansowy OW z pełnymi kompetencjami w zakresie przydzielania kredytu II stopnia, finansowania wszystkich jednostek i instytucji okręgu oraz kontroli przestrzegania przepisów finansowych. W kwietniu powołano przy dowództwach OW Oddziały Informacji i ich plutony ochrony. W maju 1945r. włączono w skład dowództwa OW Oddział Drogowy, a w czerwcu Wydział Lotniskowy. Dla zorganizowania sprawnego systemu korespondencji tajnej w samym sztabie OW i podległych mu jednostek powiększono aparat szyfrowy. Dokonano też podziału istniejących i formowanych Rejonowych Komend Uzupełnień między poszczególne okręgi wojskowe.
Jednocześnie przed zakończeniem wojny zdołano dokładnie sprecyzować granice okręgów wojskowych. 13 kwietnia 1945r. Naczelny Dowódca WP zobowiązał dowódców OW do ścisłego określenia granic okręgów w terminie do 15 maja 1945r. Rozkaz ten wcielał województwo rzeszowskie do Krakowskiego OW, lecz istotnym elementem tego rozkazu było określenie zasięgu terytorialnego okręgów na zachodnich i północnych ziemiach. Warszawski OW rozciągał swą administrację na tereny północne od granicy na wschodzie po linię; Braniewo, Orneta, Miłomyn, Ostróda. Pomorski OW- na pozostałą część ziem północnych i Pomorze Zachodnie, tereny po linię Goleniów, Chociwel, Kalisz Pomorski, Piłę. Obszary na południe od tej linii oddzielone od zachodu granicą Odry i Nysy aż po linię Kłodzko, Strzelin, Oława, Namysłów, Ziemia Lubuska i Dolny Śląsk włączone zastały do Poznańskiego OW. Tereny zaś na południowy wschód od tej linii /Śląsk Opolski/ - do Krakowskiego OW. Miało to ogromne znaczenie dla procesu integracji i stabilizacji politycznej na tych terenach, było manifestowaniem tam naszej obecności tuż przed konferencją poczdamską. Przechodzenie wojska na stopę pokojową uwidaczniało się też w stopniowym wycofywaniu do kraju sił 1 i 2 Armii WP oraz odwodów Naczelnego Dowódcy z rejonów dyslokacji między Odrą i Łabą oraz z terenów Czechosłowacji. Pierwsze powróciły do kraju jednostki 2 Armii WP. Związki taktyczne 1 armii WP pozostawały przez krótki czas na terytorium Niemiec, potem na przełomie czerwca i lipca zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowódcy WP przystąpiono do całkowitego wycofywania armii do kraju. Obydwie armie pełniły przez pewien czas rolę wojsk ochrony pogranicza.
W związku z obsadzeniem przez jednostki 2 Armii linii rzeki Odra, istotny był rozkaz Naczelnego Dowódcy WP z 25 maja 1945r. regulujący podział kompetencji między dowódcami OW a dowódcą 2 Armii WP. Stwierdza się w nim, że:
1. Wszystkie formacje i jednostki wojskowe rozlokowane na linii rzeki Odry i na wschód od niej na głębokość do 50km, pełniące służbę ochronną na zachodniej granicy Rzeczpospolitej, przechodzą pod dowództwo dowódcy 2 Armii WP tj. gen.br.K.Świerczewskiego.
2. Wszystkie formacje ochrony wewnętrznej, RKU oraz inne instytucje wojskowe o charakterze administracyjnym podlegają dowódcom Okręgów Wojskowych. Wszelkie sprawy wojskowe mające charakter wewnątrza dministracyjny regulowane są rozkazami odnośnych dowódców Okręgów Wojskowych.
22 sierpnia 1945r. ukazał się rozkaz Naczelnego Dowódcy WP nr 0208 nakazujący rozwiązanie 1 i 2 Armii Wojska Polskiego jak i dowództwa 1 korpusu piechoty i podporządkowanie dowódcom OW jednostek wojsk operacyjnych podległych dotychczas dowódcom tych związków. Ponadto, równolegle z rozwojem administracji państwowej i dokonaniem podziału terytorium Polski na województwa wprowadzono zmiany w istniejącym systemie wojskowej administracji, dzieląc kraj na siedem okręgów wojskowych z określeniem nowego ich zasięgu i siedziby dowództw Zmiana zasięgów terytorialnych oficjalnie podyktowana była względami oszczędnościowymi. Marsz. M. Żymierski na łamach „Polski Zbrojnej” stwierdził że: ”Tworzymy jeden okręg na dwa województwa, ażeby nie rozbudowywać zbytnio aparatu wojskowego i zaoszczędzić państwu wydatków”. W istocie reorganizacja ta podyktowana była względami obrony terytorialnej, co w wewnętrznej sytuacji politycznej kraju było ważniejsze od nakazów oszczędnościowych. Najistotniejsze zmiany polegały na utworzeniu Śląskiego OW z siedzibą w Katowicach, obejmującego województwa wrocławskie i śląskie. Pomorski OW którego siedzibę przeniesiono z Torunia do Koszalina obejmował województwa gdańskie i szczecińskie. Wprowadzono zarazem dwa rodzaje etatów dla dowództw OW - kategorii I i II, w zależności od miejsca i roli poszczególnych dowództw OW. Etat kategorii II był około 17% mniejszy od etatu kategorii I /do którego zaliczono dowództwa Warszawskiego, Łódzkiego, Krakowskiego oraz Pomorskiego OW/.
Przyjęto następującą strukturę organizacyjną dowództw OW:
· Dowództwo;
· Sztab;
· Zarząd Polityczno Wychowawczy;
· Dowództwo Artylerii;
· Dowództwo Broni Pancernej;
· Wydział Inżynieryjny;
· Wydział Chemiczny;
· Wydział Lotniskowy;
· Wydział Personalny;
· Kwatermistrzostwo;
· Wydział Służby Zdrowia;
· Wydział Finansowy;
· Prokuratura Wojskowa;
· Sąd Wojskowy.
Reorganizacja dowództw OW stworzyła korzystne warunki do przechodzenia wojska na stopę pokojową, zapewniając sprawne załatwienie spraw demobilizacyjnych, gospodarczych, finansowych, osadniczych, lecznictwa, służby garnizonowej i innych. W konsekwencji rozkaz powyższy był podstawą do przejęcia przez okręgi zaopatrzenia jednostek wojskowych i formacji stacjonujących w zasięgu terytorialnym poszczególnych OW. Przekazanie tych jednostek uzależniono od zakończenia prac nad ich sformowaniem i w praktyce przeciągnęło się o wiele tygodni. Ponadto miało nastąpić podporządkowanie okręgów wojskowych ministrowi Obrony Narodowej, a w sprawach fachowych i specjalnych - szefowi Sztabu Generalnego i wiceministrowi Obrony Narodowej. W drugiej połowie września 1945r. nastąpiło natężenie prac związanych z przechodzeniem wojska na etaty pokojowe a okręgi przejmowały jednostki znajdujące się w trakcie rozformowania oraz te, których rozformowanie przewidziano do końca 1945r. Rozpoczęto również forowanie przy okręgach wojskowych (Pomorskim, Śląskim, Krakowskim, Lubelskim i Warszawskim) okręgowych poligonów artyleryjskich. Likwidując dowództwa 1 i 2 armii WP rozpoczęto formowanie Departamentu Wojsk Ochrony Pogranicza podporządkowanego Wice ministerstwu Obrony Narodowej, a w okręgach wojskowych w terminie do 1 listopada 1945r. - wydziałów służby pogranicza oraz oddziałów ochrony pogranicza. W efekcie do początku 1946r. nastąpiło przejście do systemu ciągłej, stałej ochrony granic państwowych a OW kierowały ochroną tych granic za pośrednictwem Wydziałów WOP w dowództwach OW. W 1947r. zmniejszono liczbę okręgów ponownie do sześciu. Dyrektywa nr.2 Naczelnego Dowódcy WP z 12 września 1946r. przewidywała zniesienie okręgu wojskowego nr VI w Lodzi, przeniesienie siedziby dowództwa OW II z Koszalina do Bydgoszczy oraz pewne zmiany w zasięgu terytorialnym okręgów. Zniesiono też etat „C” dowództw pozostawiając „A” i „B”. Postanowiono zaniechać tworzenia OW w Gdańsku a jego rolę przejęło dowództwo Marynarki Wojennej RP.
Zmniejszenie liczby okręgów wiązało się z trudną sytuacją gospodarczą kraju i zahamowaniami rozwoju wojska. Z rozwiązanego Łódzkiego OW przerzucono część oficerów do innych OW uzupełniając tym samym braki kadrowe. W działalności dowództw OW od początku zespolono funkcje administracyjne z operacyjnymi. 3 listopada 1945r. marszałek M.Rola-Żymierski powiedział redaktorowi „Polski Zbrojnej”, że dowództwa OW mają charakter nie tylko administracyjny, ale są rzeczywistymi, wyposażonymi w pełnię władzy wojskowej, dowództwami wszystkich garnizonów, jednostek i oddziałów, stacjonujących na podległych im terenach. Jednak nie wspomniał o komendach miast i garnizonów Armii Czerwonej (istniejących do końca 1945r.), mającej na swoim terenie władzę prawie niezależną od organów polskiej administracji terenowej. Ograniczenie liczebności wojska w okresie realizacji trzyletniego planu odbudowy kraju wpłynęło między innymi na zmniejszenie, w kwietniu 1949r., liczby okręgów wojskowych z sześciu do czterech. Rozformowano DOW VII (poznańskie) i DOW VI (lubelskie) wykorzystując ich etaty do sformowania dowództw dwóch korpusów piechoty i dwóch korpusów pancernych. Przeniesiono również siedzibę DOW IV (śląskie) do Wrocławia i zmieniono jego nazwę na Wrocławski OW.
Kolejnym etapem w reorganizacji okręgów wojskowych była realizacja dwuletniego planu zamierzeń organizacyjnych wzrostu stanu etatowego sił zbrojnych w latach 1951-52. W toku jego realizacji liczba żołnierzy na dzień 1 stycznia 1953r. zwiększyła się do ponad 360tys. Istotnym elementem tego planu było zmniejszenie liczby okręgów wojskowych do trzech. Zlikwidowano OW nr.V (krakowski) przemianowując OW I - na Warszawski OW, OW II - na Pomorski OW oraz OW VI - na Śląski OW. W związku z tym zmieniono terytorialne kompetencje dowódców OW i podporządkowanie im związków taktycznych i szkół oficerskich. Poza składem organizacyjnym okręgów pozostawały: wojskowy korpus górniczy, utrzymywany poza normą wojska, organa informacji oraz instytucje centralne MON wraz z podległymi im akademiami wojskowymi i jednostkami o charakterze kulturalnym, wydawniczym i usługowym. W takim kształcie okręgi wojskowe przetrwały aż do początku lat dziewięćdziesiątych. Gdy wraz z rozpadem ustrojów totalitarnych nastąpiło rozwiązanie Układu Warszawskiego zmieniły się również zadania Sil Zbrojnych RP. W rezultacie przywrócono Krakowski OW z siedzibą w Krakowie a oraz rozformowano wiele jednostek wojskowych stacjonujących na zachodnich rubieżach kraju jednocześnie zwiększając potencjał jednostek rozmieszczonych wzdłuż granic z byłymi krajami ZSRR.
W procesie rozwojowym dowództw okręgów wojskowych znalazły odbicie założenia polskiej doktryny wojennej. Zespolenie w działalności dowództw OW funkcji administracyjnych z operacyjnymi jest przykładem sięgania po najlepsze wzory polskie oraz rozwiązania przyjęte przez nowoczesne armie, adaptowane na rodzimym gruncie i uwzględniające polską specyfikę. Umożliwia to kształtowanie w warunkach pokoju przyszłych dowództw operacyjnych na wypadek wojny, mających w swym składzie organicznym komórki odpowiadające wszystkim rodzajom wojsk, służb, szefostw i departamentów. Dowództwa OW ukształtowały się więc jako organizmy przygotowujące się do samodzielnego działania w każdych warunkach.
Mirosław KMIECIAK