JAN KOCHANOWSKI
LATA MŁODOŚCI
Ur. 1530 w Sycynie pod Zwoleniem w powiecie radomskim.
Ojciec - Piotr, komornik radomski, sędzia sandomierski, właściciel 5 wsi, zm. 1547.
Matka - Anna z Białaczowskich, zm. 1556.
Brat - Kacper.
W wieku 14 lat zapisany do Akademii Krakowskiej.
Pozostał katolikiem, ale nie ominęła go pokusa innowierstwa.
1551/1552 - I pobyt w Królewcu.
1555/1556 - II pobyt w Królewcu, zapisanie się tam na uniwersytet (założony 1544, szybko stał się ośrodkiem myśli luterańskiej.
Pensja od ks. Albrechta.
1552-1555 - I pobyt w Padwie, studia, zwiedzanie Neapolu i Rzymu.
VII 1554 - zostaje wybrany konsyliarzem nacji pol.
155 - powrót do kraju i wyjazd do Królewca (do 1556).
1556 - stypendium od ks. Albrechta na wyjazd do Włoch, krótki pobyt w Padwie przerwany wiadomością o śmierci matki.
1556 lub 1557 - III wyjazd do Padwy.
1558/1559 - powrót do kraju drogą morską przez Marsylię i Paryż (gdzie miał widzieć „Ronsarda”).
1559 - przyjazd do Polski.
W Padwie zaprzyjaźnił się z:
Andrzejem Patrycym Nideckim,
Andrzejem Dudyczym,
Stanisławem Fogelwederem.
We Francji zetknął się z twórczością franc. Plejady.
Pisanie rozpoczął od poezji łac. i po łacinie debiutował.
„Foricoenia” - fraszki łac., motywy epigramatyki gr., rzym. i nowołac. (okres padewski i lata późniejsze).
Juwenilie łac. - najwięcej w łac. „Elegiach”.
Elegie padewskie - gł. elegie erotyczne opiewające i skierowane do nieznanej nam Lidii („Elegia magistra amoris”).
„Lyrica”.
W w/w zbiorach:
Rozmaite formy metrum, każde znane z poezji rzym.;
Największe urozmaicenie miar w „Foricoeniach”;
W elegiach - dystych elegijny składający się z heksametru i pentametru;
Motywy i wyrażenia zapożyczone od:
Katullusa,
Tibullusa (autor cyklu elegii miłosnych),
Propercjusza.
W „Elegiarum libri IV” są też wiersze dedykowane przyjaciołom, panegiryki, pochwała Zygmunta Augusta wracającego z wyprawy inflanckiej 1558.
POCZĄTKI TWÓRCZOŚCI W JĘZYKU POLSKIM
Pierwszym pol. Utworem, którego datę powstania znamy, jest wiersz „O śmierci Jana Tarnowskiego... do syna jego, Jana Krzysztofa...”, drukowany w Krakowie 1561. Wg renesansowej tradycji epicedialnej:
Opiewa czyny i zasługi zmarłego,
Wypowiada formułę konsolacji - pocieszenia, które upatruje w pozbawionym cierpienia przyszłym wiecznym życiu będącym nagrodą cnotę umiaru i służbę ojczyźnie.
Ok. 1562 - poemat „Zuzanna”. Do wydania tego dołączono pieśń „Czego chcesz od nas, Panie”.
Motyw ze „ST” - „Ks. Daniela”, rozdz. 13.
Zuzanna - żona Joachima, podpatrzona w kąpieli przez 2 lubieżnych starców i wszetecznie szantażowana: starcy żądali, by im się oddała, grożąc, że w przeciwnym razie oskarżą ją o cudzołóstwo z jakimś młodzieńcem; ma do wyboru: albo wiarołomstwo, albo haniebny sąd i haniebną śmierć za winy nie popełnione; wybiera sąd; Bóg ją wynagradza i zsyła Daniela, który odwrócił bieg sprawy stawiając przed sądem starcom pytania tak zręczne i zaskakujące, że wyszło na jaw ich podłe kłamstwo.
Dla Kochanowskiego - najważniejsza decyzja podjęta przez bohaterkę w samotności. Eksponuje to, co zostało w pierwowzorze opuszczone: noc poprzedzającą sąd, bezsenną noc refleksji nad wartością cnoty.
„Czego chcesz od nas, Panie”:
Manifest humanistycznej religijności,
Powstała prawdopodobnie we Francji,
Pojęcie Boga nie mieści się w wąskich ramach doktryny,
Bóg jest poza Kościołem, jest I przyczyną sprawczą,
istotą „Hymnu” jest pochwała niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata,
Mały poemat o sztuce, artyście, dziele,
Bóg to Deus-faber, który z niczego stworzył świat jako przedmiot artystyczny,
Świat - dzieło sztuki, którego piękno polega na zgodnym układzie części, porządku, harmonii; ma raz na zawsze wyznaczoną doskonałą miarę,
Epitety - często konwencjonalne, oczywiste, prawie że tautologiczne (dary hojne, serce wdzięczne, gwiazdy złote, ziemia nieobeszła, wody nieprzebrane, dzień biały, noc ciemna, wieniec kłosiany, zima gnuśna, zioła - od słońca - mdłe, zboża zagorzałe),
Przykłady epitetów z „Pieśni”: wesele prawe, sumienie całe, grody wysokie, gęśli złote, ogień nieugaszony, słońce złote, gwiazdy rozliczne, śpiewanie słodkie, zorze jasne, ćmy (tj. ciemności) czarne,
Epitet zaprzeczony - konstrukcja intelektualna, która odbiera rzeczom ich jakości zmysłowe.
W OKRESIE DWORSKIM
1563 - Kochanowski był dworzaninem Jana Firleja.
Ok. 1562 - znalazł się w otoczeniu Filipa Padniewskiego.
Beneficjum kościelne, kariera dworska lub spokojny trud ziemianina - takie możliwości otwierały się dla człowieka, który w pracy pisarskiej i intelektualnej widział swe powołanie, ale nie mógł przecież z niej czerpać dochodu. Zostawała jeszcze kariera wojskowa, ale ta Kochanowskiemu nie odpowiadała.
Spotkał Piotra Myszkowskiego (bp, urzędnik, humanista). Zaprzyjaźnili się. Jemu poeta zadedykował „Psałterz”.
Ok. 1564 - poeta nosił tytuł Sekretarza Jego Królewskiej Mości. Otrzymał też probostwo poznańskie.
Gdy chciał się ożenić, musiał zrzec się kościelnego beneficjum.
Znaczna część „Fraszek” i „Pieśni”.
„Zgoda” i „Satyr” - I poetycko-publicystyczne, polit., związane z aktualną sytuacją.
„Zgoda”:
Powstała w 1562, wyd. 1564;
Irenistyczna postawa niezależności, wyrażona naganami rozdzielanymi wszystkim stronom sporu, duchowi stronniczości i zwady;
Nagany udziela podmiot krytykujący, którym jest personifikowana Zgoda;
Bezład jest nie tylko szkodą dla Rzeczypospolitej, ale też zaprzeczeniem estetycznego ideału;
Abstrakcyjny, personifikowany podmiot nie musi legitymować się żadnym wyraźnym programem; stąd po przymówce duchownym, którzy zapomnieli o świątobliwości żywota i wdawali się w rozkosze nieprzystojne, następuje przytyk do innowierców;
Potem Zgoda odsyła zwaśnionych do Trydentu (nie przywiódł Trydent Europy do pokoju, ale nadzieje na zakończenie waśni nie opuszczały humanistów do końca obrad.
„Satyr albo Dziki mąż (nazwa poematu i narratora) Zygmuntowi Augustowi, królowi polskiemu dedykowane”:
Utwór o charakterze satyrowo-polit. oraz moralizatorsko-dydaktycznym, możliwe, że napisany na sejmik.
SATYROWIE (SYLENI) - towarzysze Dionizosa, pędzili wesoły żywot wśród lasów, tworzyli chór w dramacie gr. (stąd: dramat satyrowy).
Satyr u Kochanowskiego - kreacja przywodząca na myśl sielankową dobroć pierwotnej natury, d. dobrych obyczajów poniechanych potem przez ludzi; postać „obca”, nie należąca do krytykowanego świata; z tytułu owej obcości nabiera szczególnych uprawnień: do zdziwienia i zadumy nad współczesnymi stosunkami oraz do surowej krytyki.
Na wstępie - TOPIKA AFEKTOWANEJ SKROMNOŚCI i usprawiedliwienie, że to mówi satyr - pośrednik narracji.
Satyra wypędził z lasu huk siekier - Polacy porzucili czyny wojenne i zajęli się handlem.
Satyr jako podmiot ganiący daje większe możliwości operowania oratorskimi środkami polemiki niż ogólnikowa, personifikowana Zgoda, jest kreacją rzekomo naiwną, a zarazem zręcznym polemistą wyposażony w umiejętności posługiwania się retorycznymi pytaniami, przewidywaną i odparowaną repliką.
Opis rzeczywistych wad szlachty, krytyka spraw edukacyjnych i religijnych.
Mowa ganiąca satyra - krytyka skierowana do szlachty.
Ponowne powtórzenie argumentu - PERSVASIO.
„W przyłbicach kwoczki” - TOPOS (krytyka).
Nawiązanie do sarmackich przodków.
Ganiony model ziemiański, model idealny: szlachta walcząca.
Na koniec mówi, że satyra była jeszcze za łagodna.
W podobnej konwencji pisany był „Proteus abo Odmieniec" anonima z 1564, „Rozmowa ... baranów” Marcina Bielskiego i wiele in. satyr.
Okres dworski to także wejście w różne więzy osobowe.
„Pamiątka wszystkimi cnotami hojnie obdarzonemu Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie...”
Opłakuje jego śmierć (w zasadzie tj. poemat epicedialny).
Ambicje epickie: opis podróży morzem, walki z żywiołem, starcia z nieprzyjacielem.
„Monomachija Parysowa z Menelausem”.
„Szachy”:
Powstają w okresie padewskim lub we wczesnym okresie dworskim;
Wyd. między 1562 a 1566;
Pierwowzór - „Scacchia ludus” (1527) Marka Hieronima Vidy, poemat heroikomiczny, w którym opis dość banalnej partii szachów służy za pretekst do komicznego trawestowania typowych dla epiki bohaterskiej, w szczególności dla Wergiliusza, sytuacji i ujęć stylistycznych;
Kochanowski, jedyny spośród tłumaczy i naśladowców Vidy, poszedł własną i b. oryginalną drogą;
Fiedor i Borzuj - 2 konkurenci o rękę królewny - toczą walkę za pomocą szachowej rozgrywki;
Opis partii - ciekawszy niż u Vidy, pełen napięcia, bo nastawiony nie na komizm pomniejszenia, lecz na niespodzianki przebiegu zmagań;
Królewna nie chce obojętnie czekać na nieuniknioną zdawałoby się - porażkę Fiedora, którego woli od jego przeciwnika. Korzystając z przerwy w rozgrywce, przygląda się położeniu figur, ale szachownica jest strzeżona i nie może zmienić sytuacji. Porusza więc 1 figurę nie zmieniając jej miejsca („Obróci Rochu na króla rogami”); mówi też: „Dobry Rycerz jest od zwady,/ Popu nieźle zachować rady;? Dać za miłego wdzięczną rzecz nie szkodzi,/ Piechota przedsię jako żywo chodzi”.
Nazajutrz Fiedor spostrzegł, że wieża została obrócona i zrozumiał to jako radę „szachuj wieżą”. Strażnicy powtórzyli mu słowa królewny Anny, które Fiedor zrozumiał - ma zachować skoczka i gońca, grać pionkami i poświęcić wieżę (roch - wieża, pop-goniec, piechota-pionki); taktyka okazała się skuteczna.
„MUZA” - MANIFEST POETYCKI KOCHANOWSKIEGO
„Sobie śpiewam a Muzom. Bo kto jest na ziemi,
Co by serce ucieszyć chciał pieśniami memi?”
Powstał ok. 1567.
Myśl przewodnia i temat - duma twórcza.
Duma poetycka, duma artysty jako kreatora - przejaw renesansowego indywidualizmu.
„PIEŚNI”
Wyd. 1586.
Tytuł: „Pieśni... Księgi dwoje”. Była to próba powtórzenia ód Horacego.
Obejmuje:
25 pieśni ksiąg pierwszych,
24 pieśni ksiąg wtórych, „Pieśń świętojańską o Sobótce”,
„Pieśń”, czyli „Hymn. Czego chcesz od nas, Panie”,
epicedium „O śmierci Jana Tarnowskiego
„Pamiątkę... Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie”.
„Pieśń” - określenie odmiany gatunkowej.
Kochanowski ustala wzorzec gatunku nie mając prawie poprzedników w poezji polskiej. Nawiązał niewątpliwie do tradycji pol. liryki melicznej, czyli pieśni w potocznym słowa rozumieniu jako wierszy przeznaczonych do śpiewania pod wtór melodii.
Kochanowski stworzył pieśń jako utwór przeznaczony do czytania.
Niektóre pieśni (jak „Hymn” czy „Pieśń o Sobótce”) demonstrują wiersz sylabiczny zgodny z rozkładem zdania czy jego części, jaki znamy z wiersza melicznego; dla przeważającej jednak liczby pieśni dokładny sylabizm i strofa 4-wersowa parzyście rymowana (a a b b) - to kontur, w który wpisane zostaną zdania o różnej budowie, o skomplikowanej, nieraz hipotaktycznej składni.
Regularność strofy (7+6, a a b b) - stała, która za pomocą przerzutni międzywersowej i międzystrofowej nawiązuje grę ze stałym, urozmaiconym tokiem zdania.
PIEŚŃ - ODA W ZNACZENIU WIERSZA LIRYCZNEGO.
Jest tu miejsce dla żartobliwego uśmiechu, ale nie dla frywolności, jest atmosfera autobiografizmu, ale nie ma szczegółów z życia własnego poety, są zdarzenia konkretne, ale tylko szczególnej wagi (np. lament o spustoszeniu Podola przez Tatarów lub pochwała zwycięstwa).
Wydobycie podmiotowego „ja” spośród świata ludzi, rzeczy i przyrody - naczelna kategoria filozoficzno-moralna.
Podział pieśni:
O NATURZE (LIRYKA REFLEKSYJNA)
metafory - antropomorfizacja
ład, harmonia, Fortuna, pory roku
przyroda postrzegana w konwencji przemijalności
BIESIADNE (LIRYKA OKOLICZNOŚCIOWA)
z grona biesiadników - 1 bohater, który staje się podmiotem lirycznym, solidaryzuje się z innymi lub ich poucza
REFLEKSYJNE (LIRYKA REFLEKSYJNA)
sytuacja człowieka określonego przez 3 równoważne dominanty: Boga, Fortunę i Czas.
Kochanowski pisał pieśni przez całe życie, stworzył ich ponad 70.
Motyw „ubi sunt?” - przemijanie.
LIRYKA OKOLICZNOŚCIOWA - życie dworu, natura, życie towarzyskie, prawa rządzące światem.
Zasada imitacji - naśladowanie wzorów antycznych.
Inventio retoryczne - pol. imiona, realia, często pojęcia zastąpione polskimi wyrazami.
WERS liryczny (nie werset).
Bóg:
Deus architex - Stwórca wszechświata;
Deus ridens - śmiejący się z ludzkich postępków.
Cnota (virtus), zwł. obywatelska - wartość nadrzędna.
Cnota przezwycięża Fortunę i Czas.
Człowiek dzięki cnocie pokonuje Fortunę i Czas.
Zdobywa sławę:
jako rycerz;
jako człowiek wykształcony - poeta opiewając coś.
„Pieśń X”:
Wylicza królów polskich od Lecha do Zygmunta Augusta.
Poezja obywatelsko-pochwalna.
Talent - dar kreatorski, poezja - narzędzie w ręku poety-stwórcy.
„Pieśń V” - deklaracje skromności i umiaru.
Elitaryzm i egalitaryzm zarazem.
Autobiografizm „Pieśni” - b. ogólny, niesprawozdawczy.
„Pieśń XIV” ks. II (II pieśń Chóru w „Odprawie posłów greckich”):
surowy ton pouczania,
erazmiański motyw odpowiedzialności władców przed Bogiem za powierzone im społeczeństwo,
figura władców - pasterzy zastępujących Boga na ziemi,
wypowiedź podmiotu pouczającego nie utożsamianego z podmiotem „Jan Kochanowski”,
podmiot wyposażony w prawo komentowania i karcenia,
ostatnia zwrotka zawiera inne „ja”, które nie przeciwstawia się „ja” nauczającemu, lecz je uzupełnia w ten sposób, że jednostka wyjątkowa (spełniająca funkcje wieszcze) jest też jednostką zwykłą w swych ludzkich słabościach, błądzi, cierpi i kocha.
Częste aluzje do Amfiona i Orfeusza.
Postawa orfejska Kochanowskiego.
ORFEUSZ - legendarny poeta grecki, który muzyką i śpiewem wzruszał skały.
„Pieśń XXI” ks. I - smętna, a zarazem żartobliwa wersja mitu. Hades, kapryśna łaska bogów, Erynie (tu: czarci), które porwały Eurydykę - to konwencjonalne znaki zewn. zagrożenia człowieka.
Pojęcie braku wolności w zewnętrznym świecie - Fortuna.
„Pieśń III” ks. II - świat: niezrozumiały ruch.
„Pieśń I” - biblijny potop, akt gniewnej Boskiej sprawiedliwości, obietnica, jaką za pośrednictwem Noego Bóg dał ludzkości.
„Znakomita pręga” - tęcza.
W całym zbiorze niepewności fortuny przeciwstawione jest przekonanie, że niezależny umysł i cnota dają gwarancję bezpieczeństwa.
„Pieśń IX” ks. I, naśladowana częściowo z Horacego - topos Deus ridens (Bóg śmieje się z nieba).
W wielu pieśniach - konstrukcje przypominające przysłowia czy aforyzmy.
„Pieśń świętojańska o Sobótce”.
Odrębna część zbioru.
Związek z poezją pastoralną, z dawną bogatą tradycją literatury pytającej o utraconą szczęśliwość i pierwotną dobroć oraz poszukującej we współczesnym świecie enklawy Złotego Wieku.
Nawiązanie do georgicznego modelu pochwały życia na wsi, do Tibulla, Wergiliusza, Horacego.
pieśń Panny XII jest parafrazą „II epody” Horacego „Beatus ille, qui procul negotiis”.
Panna I opiewa święto po pracy, II i III - taniec, IV i V podejmują ton ludowej pieśni miłosnej, VI i XII najbardziej zbliżają swe pienia do arkadyjskiego mitu szczęśliwego oracza; pieśń Panny VII - przygana myślistwu, Panna VIII jest pasterką, IX opowiada Owidiuszowy mit o Filomeli zamienionej w słowika, X parafrazując Tibulla gani wojnę, na którą wyjechał jej miły, XI śpiewa o „nieprzepłaconej Dorocie”.
Cykl pieśni pisanych w różnych konwencjach, tzn. zawiera przytoczenia w różny sposób stylizowane.
Nie próbuje rekonstruować obrazu dawnej szczęśliwości.
Mityczny czas zaprzeszły jest także czasem okrucieństwa.
Poemat o śpiewaniu.
Typy wiersza: 5-, 6-, 7-, 8-, 9-, 11-, 12- i 13-zgłoskowiec (2 rodzaje: 7+6; 8+5).
„FRASZKI”
Pisane do śmiechu, ale posiadają immanentną poetykę.
„Podwójne autorstwo”: 1) podmiot literacki przybierający różne role (moralista, kochanek, żałobnik, rolnik); 2) sam Kochanowski.
Zasada „VARIETAS” - RÓŻNORODNOŚĆ.
Utwory krótkie, obejmujące trafnie jakąś fabułkę.
Podobnie jak „Figliki” Reja - drobne utworki.
Kilka autotematycznych;
„Na swoje księgi”,
„O żywocie ludzkim” (2 o tym tytule) - TOPOS ŚWIATA JAKO TEATRU: ludzie-łątki (kukiełki) kierowane przez Boga,
„Człowiek Boże igrzysko” - Bóg-Stworzyciel, scena-ludzie; dzięki mądrości - człowiek może stać może stać się widzem świata; ludzkie sprawy to błahostki.
Wyd. 1584.
Posługują się anegdotami, notują nazwiska bohaterów zdarzeń i nazwiska adresatów.
Zdolność obserwacji u Kochanowskiego, choć rozległa, nie dorównuje Rejowej.
FRASZKA - 1) drobiazg, rzecz niepoważna, błahostka; 2) niewielki, drobny utwór o niezbyt poważnym temacie.
Życie człowieka - daremne staranie i daremna walka ze zmienną Fortuną.
Wśród fraszek - wiersze liryczne, erotyczne, epigramaty.
Ok. 500 można wywieść bezpośrednio z „Antologii greckiej” ( zbiór epigramatów różnych autorów).
Większość do kogoś lub do czegoś, na kogoś lub na coś, komuś przeznaczona, o kimś lub o czymś opowiada, kwituje zapożyczenia.
Zmierzają do sentencjalności jako do formuły wiedzy o życiu i wskazówki postępowania.
Zróżnicowanie stylu w poszczególnych fraszkach.
Urozmaicenie typów wiersza: 5-, 7-, 8-, 10- ( 2 rodzaje: 4+6; 5+5), 11-, 12-, 13- (2 rodzaje: 7+6; 8+5) i 14-zgłoskowiec.
Poza wierszami stychicznymi - izosylabiczne strofy 4-wersowe (8 a a b b oraz 7+6 a a b b ) i 3 sonety (a b b a a b b a c d c d c d ; a b b a a b b a c d c d e e ; a b b a c d d c e f e f g g).
„MARSZAŁEK”
Powstanie - ok. 1570.
TOPIKA POŻEGNANIA i TOPIKA POCHWAŁY NIEZALEŻNOŚCI, SWOBODY I UMIARU.
Konflikt ze środowiskiem dworskim.
„ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH”
Mądra tragedia polityczna.
Rozważa moralno-polityczne problemy istnienia i funkcjonowania państwa.
Wyd. 1578.
Poprzedzona listem dedykacyjnym do Zamoyskiego.
ANTENOR - wzór patrioty, uosobienie poczucia sprawiedliwości, przedtem stanowczo doradzał oddanie Heleny Grekom, starał się zapobiec wojnie.
Problem moralny wojny i pokoju w duchu tradycji sięgającej od Cycerona poprzez św. Augustyna do Erazma z Rotterdamu, która kazała rozróżniać wojny sprawiedliwe, obronne i zaczepne.
Polski koloryt lokalny.
Źródła: Homer, greccy tragicy, Seneka, źródła prozaiczne (Dares, Diktys).
KOMPOZYCJA:
PROTASIS - I część utworu, w której widz zostaje zaznajomiony z tematem.
EPITASIS - dalszy rozwój wątków, pojawia się konflikt lub przybiera na sile.
KATASTASIS - powikłania dochodzą do szczytu.
KATASTROPHE - następuje niepomyślne rozwiązanie.
KATHARSIS - oczyszczenie.
CECHY TRAGEDII KLASYCZNEJ:
Podział na epizody i komentarze Chóru.
Obecność Chóru.
Ilość osób na scenie nie przekracza 3.
Zasada 3 jedności.
- Zasada DECORUM.
ODSTĘPSTWA OD REGUŁ KLASYCZNYCH:
Brak jasno określonego konfliktu tragicznego.
Brak głównego bohatera naznaczonego piętnem tragizmu.
Trudno w ogóle określić, kto jest głównym bohaterem (jest tam bohater zbiorowy - Troja).
W tytule nie został wymieniony żaden z główny bohaterów.
Nie ma zakończenia tragicznego, jest tylko jego zapowiedź.
ANTYKIZACJA.
Nie jest tragedią patetyczną ani etyczną. Jest tragedią racji (polityczne racje „rządnego królestwa”).
ALEKSANDER - funkcja prywaty, ANTENOR - politycznej mądrości i szlachetności, PRIAM - słabości i niezdecydowania monarchy uzależnionego od kaprysów parlamentu, KASANDRA i CHÓR - komentowania i rezonowania ( funkcja pouczania, ostrzegania, przekonywania).
CHÓR - statyczny, nie kontaktuje się z postaciami, nie dostrzega ich prawie. Wyjątkiem jest Kasandra, której współczuje i którą wprowadza.
„PSAŁTERZ DAWIDÓW”
Wyd. 1579.
Parafrazy psalmów oprócz Kochanowskiego:
Jan Campensis;
Eoban Koch;
Andrzej Trzecieski;
Stanisław Kleryka;
Jakub Lubelczyk.
Korzystał z różnych przekładów, tekst podstawowy - Wulgata.
150 psalmów podzielonych na 5 nierównych części.
Podmiot liryczny - Dawid: król, wódz, nieszczęsny ojciec uciekający przed synem, tryumfator, grzesznik, pokutnik.
Psalmy: wielbiące Boga, błagalne, pokutne, historyczne, dziękczynne, dogmatyczne, mesjanistyczne.
„7 psalmów pokutnych” - osobne wyd.
2 koncepcje poety:
Człowiek wyjątkowy, nieśmiertelna sława, ale śmiertelny, cierpiący na skutek kaprysów i przypadków Fortuny- Orfeusz.
Poeta uwikłany w sieć konflktów z Bogiem, ludźmi, samym sobą, cierpiący od nieprzyjaciół i skutkiem własnych słabości i grzechów - Dawid.
Tłumaczy „Psałterz” werset po wersecie, nie zmienia układu całości ani konstrukcji poszczególnych psalmów.
Obraz Boga - złagodzony (połączenie Boga starotestamentowego, chrześcijańskiego i greckiego).
Wynalazczość nazewnictwa Boga. Epitety zaprzeczone.
Sporo cech stylistycznych rodem z klasyczno-humanistycznej poetyki.
Sporo przerzutni, czasem jednak paralelizm biblijny.
Brak kultu NMP i Mesjasza.
„TRENY”
Obecność stylizacji psalmicznej.
Podmiot liryczny - jawnie tożsamy z Janem Kochanowskim.
Przeżycie osobiste było materiałem literackim wtedy, gdy stawało się przedmiotem refleksji.
Wyspy szczęśliwe - topos starożytny, w którym skupiły się marzenia o utraconym szczęśliwym kraju bez trosk.
Pytanie nie tyle retoryczne, ile pełne bezradności i wątpliwości (topos „ubi sunt?”).
Podważone zostaje fundamentalne pojęcie wyznawanej przez poetę etyki. Bezpośredni zwrot do Cycerona (Arpina).
Elementy epicedium:
Ukazanie wielkości straty (I, II).
Żal (III - V).
Pochwała (VI).
Okazywanie straty (VII, VIII).
Napomnienie (IX).
Pochwała z ukazaniem straty (XII, XII).
Żal (XIV).
Konsolacja (XVI - XIX).
Temat nie dość ważki dla gatunku i stylu wysokiego.
Apostrofy, pytania retoryczne.
Topika antyczna i biblijna.
Nawiązanie do pieśni weselnej.
3 postaci:
Osoba zmarłej.
Osoba bliska, której udzielane jest napomnienie (exhortatio) i pocieszenie (consolatio).
Osoba chwaląca zmarłą i udzielająca napomnienia i pocieszenia - poeta.
Na I planie - poeta w 2 rolach, pocieszającego i pocieszanego.
Śmierć - bezsensowna, „niepobożna”, psuje celowość natury; pojęciowa, niewyobrażalna.
Uczucie smutku, żalu i bólu wzrasta stopniowo. Stadium gniewu i buntu w „Trenie XVI”.
XVII i XVIII - w konwencji psalmu.
Psalmista - poeta, który w klęsce upatruje własną winę.
Sen - konwencja retorycznej sytuacji: rozdzielenie ról osoby pocieszającej i pocieszanej.
Paronomazja.
11