JAN ANDRZEJ MORSZTYN (1621-1693)- MISTRZ BAROKOWY

1. DWORZANIN I POLITYK

• Podróże i studia europejskie.

• Służba u Aleksandra i Jerzego Lubomirskich.

• Dwór królewski.

• 1668 - podskarbi wielki koronny.

• 1679-1680 - wyjazd do Francji; nabycie tytułu sekretarza królewskiego; przysięga na wierność Ludwikowi XIV (stąd fala w Polsce podejrzliwości, zarzutów, nienawiści).

• Jan III i Maria Kazimiera - głowni przeciwnicy.

• 1683 - opuścił Polskę; osiadł w Chateauvillain pod Paryżem.

• 1685 - komisja sejmowa potwierdziła większość zarzutów.

• Źródła ataków dopatrywał się w zawiści, jaką wywołały jego francuskie awanse.

2. TWÓRCZOŚĆ

1. Pierwszym próbom epickim patronował wuj matki poety - Walerian Otwinowski, tłumacz „Metamorfoz” Owidiusza i „Georgik” Wergiliusza.

2. Główna twórczość literacka: 1638-1661.

3. Przekłady:

• Udramatyzowana sielanka Tassa „Amintas” (z 1573) - mit o szczęśliwym życiu prostoty, połączenie erotyki z subtelnym stylem gry miłosnej, wyrażanej w konwencji pasterskiego dialogu.

• „Psyche” - częściowo tłumaczona, częściowo parafrazowana; IV pieśń z poematu Marina „Adone” (oparta na słynnym wątku Apulejusza „Amor i Psyche”) z 1623.

• „Cyd albo Roderyk. Komedia hiszpańska” Piotra Corneille'a - dramat miłosny Roderyka i Chimeny; tłumacz sprostał zwięzłości fraz Corneill'a, sile i subtelności dialogu. Różnica od oryginału: Morsztyn dba o ekspresję obrazowania. Autentyzm i patyna dworskiego dialogu. Czasem zniekształcenia tekstu. Oparty na barokowych antynomiach losu człowieka stawia bohaterów w sytuacji tragicznej: konflikt honoru i miłości, przy głęboko humanistycznym pojmowaniu tych sprawczych sił ludzkiego postępowania, wiedzie nieuchronnie do przeciwstawienia honoru - miłości, by właśnie ten akt negacji stał się wyrazem miłości. Wystawiony w Zamku Warszawskim w 1662 w czasie sejmu (a 2 lata wcześniej w Zamościu). Przepojony ideami monarchistycznymi (przemawiał za programem polskich regalistów). Król - uosobienie najwyższej władzy i autorytetu moralnego. Dodany do utworu prolog Wisły, która mówi o kraju uratowanym z długich klęsk wojennych, o odzyskanych ziemiach; wyżej stawia historię współczesną, czasów Jana II Kazimierza i Ludwiki Marii, niż legendarne dzieje Polski (pośredni argument na rzecz pary królewskiej i jej planów politycznych). Sztuka francuska miała być argumentem na rzecz przygotowywanej na dworze próby narzucenia szlachcie projektu reform wewnętrznych

4. Giambattista Marino (Marini, 1569-1625) źródło marinizmu. Wspomógł rozwijający się od wczesnego baroku nurt poezji światowych rozkoszy. Stał się nauczycielem nowej techniki środków wyrazu w opisie urody życia. Poszerzał skalę poetyckiej wrażliwości. Uczył sztuki konceptu, tj. artystycznego poznawania złożonych dziwności świata. Był przede wszystkim poetą zmysłowej miłości (choć pisywał też utwory religijne). Główny nurt jego poszukiwań określiły 3 utwory: zbiór wierszy lirycznych „La lira” (1602), zbiór idylli „La stampogna” (1620); ogromny epos mitologiczno-liryczny w 20 pieśniach (ok. 5625 oktaw) „Adone” (Paryż 1623) - mit o Adonisie i Wenerze; przygody bohatera; rozbicie ciągu narracyjnego dygresjami; żywioł miłości ogarniającej świat i pokonywanej przez śmierć; ponadhistoryczny czas mitu. Kształtował swą wizję świata - włączoną w kontrowersje potrydenckie - wyrastającą z kultu urody życia. To obraz świata nie odbierany poznaniem wewnętrznym, lecz 5 zmysłami (zmysły żywią intelekt, którym kieruje dusza ludzka, wrażliwość zmysłów to doświadczenie duszy).Wizja świata i pojmowanie istoty człowieka są z założenia sensualistyczne (subtelna i bogata technika poetycka, zdolna oddać subtelność i bogactwo wrażeń odbieranych wszystkimi zmysłami). Wzrok - zmysł „dotyku duszy”.

3. POEZJA GABINETOWA

1. Nie drukował swych wierszy. Znamienny dla literatury dworskiej duch perfekcji, łącząca klasyków i poetów barokowych świadomość wysokiej rangi rzemiosła w procesie twórczym, przekonanie, że dopiero po napisaniu utworu zaczyna się praca mistrza nad doskonałością kształtu.

• Z pozoru - utwory pisane dla zabawy, przygoda intelektualna; to pozór wypracowany.

• W rzeczywistości - poeta przypomina szlifierza diamentów, który ciągle nie jest pewien, czy obrane kształty i proporcje wydobywają pełny blask, czy nowe spojrzenie przez szkło nie odkryje błędu, a w końcu niechętnie rozstaje się ze swym dziełem - Do swoich książek.

1. 2 zbiory wierszy ułożone przez poetę: Kanikuła albo Psia gwiazda (1647) i zawierająca ok. 200 wierszy Lutnia (1661).

• Sam przygotowywał je do druku.

• 2 wiersze Do swoich książek (gdzie ujawnia przed czytelnikiem wewnętrzny dialog między poetą-twórcą a poetą - pierwszym krytycznym czytelnikiem własnego dzieła), Do czytelnika i Do tegoż - czytelnika wyobrażał sobie jako anonimowego nabywcę książki.

1. Kult sprawności artysty i dążenie do ekspresji doskonałej.

2. Przerost formy nad treścią. Treść poezji jest całkowicie zamknięta w jej wyrazie. Poezja to nie jest prawda o rzeczywistości. Nie jest odbiciem świata, lecz osobistym wyrazem twórcy, jego intymną przyjemnością, doskonałością warsztatu. Odbija swoiste załamanie wizji świata w świadomości jednego człowieka.

3. „Do lutnie” - apostrofa, ton hymnu.

• Cz. I - charakter epicki, o kierunku rozwinięcia opisu wszechwładzy zadecydowała paralela z Bogiem, określona już pierwszym przymiotnikiem, przysługującym tylko Bogu: „Lutni wszechmocna” (ona budowała świat, uśmierzała zło itd.).

• Cz. II - opis zmienia się w określenie osobistego stosunku wobec przedmiotu apostrofy.

1. „Do Jana Grotkowskigo … w Neapolim” - analogia do formującej się teorii francuskiego klasycyzmu; purystyczne tendencje językowe, pietyzm wobec ojczystej mowy.

2. Starał się zachowywać w wierszach absolutną czystość języka, udawało mu się to. Unikał latynizmów.

4. REFLEKSJE PUBLICYSTY

1. 6 utworów publicystycznych - wątki patriotyczno-obywatelskie, motywy pieśni patriotycznej.

2. Pieśń w obozie pod Żwańcem 1653 - parodia „wsiadanej” (bojowej) pieśni żołnierskiej. Utwór okazuje się apelem do zasiadania przy stole („Bracia, bracia, do koni! / Już flaszka na stole! / Dopadszy szklanej broni, / Wypadajmy w pole!”).

3. Pospolite ruszenie 1649 - pisany po kolejnych klęskach pod Żółtymi Wodami, Korsuniem, Piławcami. Nie wprowadza perswazji, lecz ironię.

4. Non fecit taliter ulli nationi - utwór gniewny i dramatyczny.

5. Pisał przede wszystkim dla siebie, ale liczył na czytelnika dojrzałego i światłego, który umiałby towarzyszyć eleganckiej i śmiałej myśli poety, tzn. dla intelektualnej elity, którą w XVII wieku gromadził dwór królewski. Unikał jednak miana poety dworskiego.

6. Nie pisał panegiryków. Kilka jego utworów okolicznościowych dyktowała przyjaźń.

7. Unikał ostatecznej konfrontacji autora i czytelnika.

5. ANATOMIA MIŁOŚCI

1. „Nadgrobek… Otwinowskiemu” - z wszystkich dzieł ludzkich i dążeń ocala tylko jedno, czego czas nie niszczy: cnotę; życie przypomina teatr, w którym żaka przebiorą za cesarza lub króla i w tym umownym świecie jest on naprawdę cesarzem lub królem, gdy zdejmą z niego strój za sceną, znowu jest on tylko żakiem.

2. Analiza węzła nicości i wartości. Doznania podmiotu lirycznego i skojarzenia wyobraźni twórcy, który buduje swój indywidualny świat, ale nie szuka systemu, nie spodziewa się odkrycia jakiejś uspokajającej logiki i harmonii istnienia.

3. Wiersze wypływają z nieoczekiwanych refleksji, z zastanawiania się nad jakimś ułamkiem rzeczywistości, który staje się symbolicznym wyrazem kształtów istnienia.

4. Na zegarek ciekący - swobodny bieg skojarzeń wiedzie do szokującej myśli: przesypujący się w szkle piasek to przemijanie czasu, ruch wieczny; człowiek przemienia się w piaszczysty popiół. Tyrsis, sielankowy pasterz, przemienił się też w popiół, spłonął z miłości. Śmierć nie przyniosła mu ukojenia.

5. Sylogizmy skojarzeń - typowa dla Morsztyna metoda analizy.

6. Miłość:

• Ograniczona ramami wiecznej nicości.

• Jak długo trwa widowisko - pozostaje wartością rzeczywistą.

• Wartość i gra.

• Gra miłosna - pozór; dzieli ją od miłości dramatyczny dystans.

• Autentyzm pomieszany z poetycką hiperbolizacją.

• Igraszki i nurt liryki miłosnej.

6. MIŁOŚĆ I CYWILIZACJA

1. Cywilizacji przeciwstawia wieś.

2. Wiejski żywot:

• Tytuł typowy dla poematu ziemiańskiego.

• Marzy o prymitywizmie autentycznego życia chłopskiego, nie o arkadii dworków ziemiańskich.

• W tęsknocie do prymitywizmu zwraca się do Jagi z propozycją wyprawy na wieś po pełne szczęście doznań.

• Szczęście wiejskiego życia - harmonia „chłopskich zabaw”, praca, rozrywka, jedność działań człowieka i praw natury (pełna swoboda osobowości uwolnionej od regulatorów cywilizacji).

• Wieś ta jest tak nieprawdziwa, jak i arkadyjskie pejzaże.

• II redakcja wiersza - konwencja sielankowej umowności.

1. „Votum z Seneki”:

• Narrator - „stoik nowy”, wypowiada podstawowe przesłanki filozofii ziemiańskiej.

1. Nurt wysokiej stylistyki, poszukujący barokowego wyrafinowania wyrazu + nurt stylistyki wulgarnej (biologia miłości).

2. Zbliżenie do poetyki ludowych erotyków - odrzucenie zakazów odrzuconych przez system kultury dworskiej; technika rozwiniętej paraleli („Do lutnie”, „Nowe ziele”, „Pieśń na traf jadąc do Litwy 1654”).

7. ALCHEMIA MOWY POETYCKIEJ

1. Sprawy miłości z 2 perspektyw: 1) ograniczając się do umownych znaków dworskiego języka; 2) odrzucając wszystkie ograniczenia.

2. Miłość:

• Choroba - lekarz, rany, cierpienie, śmierć itd.

• Służba - sługa i pan, srogość i łaska, nagroda itd.

• Niewola - więzień, łyka, miłe pęta, okowy.

1. Na łakomą - „chociaż mię swoim zowiesz panem, / Płacę podatki i jestem poddanem”.

2. Swoiste spiętrzenia, dynamika składni poetyckiej - pierwsza, wieloczłonowa część zdania ma charakter rozbudowanego rejestru określeń jakiejś wartości (określenia niemal przysłowiowe lub konwencjonalne tropy poetyckie); poeta odwołuje się do prawd oczywistych lub w duchu sensów oczywistych tworzy nowe synonimy wartości. Wzrastający niepokój - wbrew prawom syntaktycznym, po każdym kolejnym wzniesieniu intonacji zdaniowej nie następuje jej spadek, lecz pojawia się nowe wzniesienie intonacji.

3. „Niestatek” - anafora „prędzej”, dopiero po 17 zawieszeniu głosu następuje słowo „niźli” i masie zdań przeciwstawione zostaje 1 zdanie końcowe. Dysharmonia sensu.

4. Formuła „quot x - tot y” - formuła zestawienia 2 wartości równych. X - hiperbola.

5. Badanie sprawności środków artystycznych liryki, szukanie nowoczesnych środków wyrazu.

6. Polemika z obiegowymi formułami. Gromadzi topikę poetycką, by w końcowej konkluzji wiersza przekreślić przydatność liryczną obiegowych słów poezji.

7. Nieufność wobec potocznego znaczenia słów.

8. Podmiot trzeba wydobyć ze zbioru desygnatów określanych 1 pojęciem i nadać mu szczególną definicję poetycką.

9. Określa swe uczucia liryczne żywymi formułami kultu religijnego. Liryczne świętokradztwo dokonywane w znakach poetyckich chrześcijańskiego nieba - znamienny dla europejskiego baroku związek hedonizmu z libertynizmem.

8. KONFRONTACJE MIŁOŚCI I RELIGII

1. Metaforyka kultu solarnego.

• Wyobrażenie słońca staje się typowym motywem barokowych ołtarzy.

• Oczy panny są słońcami - metaforyka neutralna; dopowiedzenie, że wobec blasku tego światła gaśnie rozum ludzki - zbliżenie do chrześcijańskiej interpretacji metaforyki solarnej.

1. Ostre zestawienia, prowokacyjne w swobodzie kojarzenia religii i miłości.

• Na krzyżyk na piersiach jednej panny - poeta chciałby znaleźć się na tym krzyżu wystawionym „między dwiema (…) łotrami” (tzn. piersiami kobiety) i tam przeżywać swą mękę.

1. Próba pokonania rozdźwięku we współczesnej filozofii człowieka, przywrócenia harmonii w pojmowaniu życia, by nie przekreślać jego wartości, lecz je akceptować.

2. Ogólna fascynacja urodą świata.

3. Przemienia tradycyjne znaki grozy i upokorzenia człowieka w intrygujące pomniki architektury.

• „Cierniowa korona” - krzew.

• Z krzewów - ogród, „wirydarz wesoły”, w którym dusza ludzka oddaje się kontemplacji.

• „Słup biczowania” - barokowy, mistyczny obelisk.

• Gadka trzynasta - pozornie opisuje epizody Męki Pańskiej, by w rozwiązaniu sens tej narracji przekreślić. Nie jest to więc mistyczna paralela, lecz żart literacki. Nie jest to opowieść o Synu Bożym, lecz o snopku zboża.

1. Pokuta w kwartanie:

• Autorstwo niepewne.

• Summa filozoficzna poety, ogólny komentarz do własnej postawy wobec życia.

• Motywy rozważań pokutnych.

• Uogólniona w tonie odpowiedź człowieka, który na tle rozważań o nicości ludzkiej natury przeprowadza rachunek osobisty. Ale w tym rachunku nie ulega pokutnej hipertrofii, nie przyjmuje na siebie większej winy niż ta, jaka wynika z racjonalnego rozrachunku.

• Narrator przemienia się z pokutnika w obiektywnego komentatora własnego losu i w sędziego, który oddziela zło natury człowieka od win osobistych, a ton skruchy przemienia się w ton zaufania, że Bóg oddzieli zło od indywidualnej winy człowieka.

• Rozmowa z wytwornym i dobrym Stwórcą - Bogiem poetów urody życia.

• Kreacja pogodnej twarzy Boga.

7

---