„Od oligarchii do demokracji” („od Drakona do Peryklesa”) - przeobrażenia ustroju politycznego Aten w VII - V w. p.n.e. w podr. to dwa tematy (podr., s. 80 - 85, 93 - 97) oprac. RM
„Państwo tworzą bowiem ludzie, a nie mury czy pozbawione załogi okręty”, Tukidydes
„Nasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw (...) Nazywa się ten ustrój
demokracją(...)”, Perykles
„Demokracja ma wiele wad, lepszego ustroju politycznego jednak nikt nie wymyślił”, Winston Churchill
1. Najwcześniejszy okres dziejów Aten - monarchia (np. mityczny król Tezeusz). U schyłku okresu
„ciemnych wieków” zlikwidowano w Atenach monarchię i wprowadzono oligarchię
2.Cechy oligarchii ateńskiej w VII w. p.n.e (przed reformami Solona),tekst źródłowy, podr., s. 84, 76
prawa polityczne posiadały bogate rody arystokratyczne (czyli eupatrydzi - „dobrze urodzeni”, bogaci właściciele ziemscy)
eupatrydzi wybierali urzędników - archontów posiadających władzę wykonawczą ( archont - „ten, który rządzi”)
znaczenie archonta eponymosa (archont o największym zakresie władzy, którego imieniem nazywano rok)
władza ustawodawcza należała do Areopagu (w jej skład wchodzili dożywotnio byli archonci po zakończeniu rocznej kadencji), areopag obradował na wzgórzu boga Aresa, odpowiednikiem ateńskiego areopagu w Sparcie była geruzja
antagonizmy społeczne w Atenach przed reformami Solona (źródła napięć społecznych)
▪ konflikt między bogatymi rodami arystokratycznymi (eupatrydzi) a biednymi chłopami (zwanymi hektomoroj -
„sześcioczęściowcy”) uprawiającymi ziemię, która była własnością arystokracji
▪ zjawisko „niewoli za długi” (biedni chłopi z tytułu niezapłaconych długów popadali w niewolę
arystokracji (eupatrydów)
prawodawstwo archonta Drakona z 621 r. p.n.e. - spisanie ateńskiego prawa zwyczajowego, cechującego się dużą surowością („drakońskie prawo”) i często stosującego karę śmierci, zlikwidowanie zasady prywatnego ścigania zabójcy przez rodzinę zabitego (mimo swojej surowości, prawo Drakona było zatem bardziej „humanitarne” od wcześniej obowiązującego niepisanego prawa zwyczajowego)
3. Reformy archonta Solona w 594 r. pne (tekst źródłowy, podr., s. 85)
cele reform Solona: zreformowanie oligarchii ateńskiej, próba zniwelowania napięć społecznych osłabiających ateńskie polis (zwł. konfliktu między bogatą arystokracją a biednymi chłopami)
b) reformy społeczne
zniesienie niewoli za długi („strząśnięcie długów” - sejsachteja)
zakaz udzielania pożyczek pod zastaw wolności osobistej dłużnika
wykup Ateńczyków sprzedanych jako niewolników (w wyniku „niewoli za długi”) poza granice Attyki (Attyka - ateńskie polis)
nadanie obywatelstwa ateńskiego znacznej części metojków, którzy mieszkali w Atenach od pokoleń (metojkowie: wolni osobiście mieszkańcy Aten, nie posiadający statusu obywateli, czyli także i praw politycznych
c) reformy polityczne
podział Ateńczyków na cztery grupy majątkowe, określenie zakresu praw politycznych oraz obowiązków wobec państwa każdej z nich (schemat w podr., s. 82 oraz tekst źródłowy nr 11, w: Antologia wyd. Operon, s.25)
wzrasta znaczenie fyli jako „okręgu wyborczego” (fyla - terytorialna jednostka podziału ludności w Attyce, 4 fyle w czasach Solona)
najprawdopodobniej w okresie rządów Solona wprowadzono Radę Czterystu (wybieraną w fylach przez obywateli z 3 pierwszych grup majątkowych)
wprowadzenie sądu przysięgłych (sąd najwyższej instancji z wyjątkiem spraw o zabójstwo)
ograniczenie roli Areopagu na rzecz Rady Czterystu oraz sądu przysięgłych
d) znaczenie reform Solona: zreformowały oligarchię ateńską, były próbą zniwelowania napięć społecznych,
reformy Solona rozpoczęły proces dalszych przemian społecznych i ustrojowych, które doprowadzą u schyłku
VI w. (po okresie tyranii) do zastąpienia oligarchii nową formą ustroju politycznego - demokracją
4. Ateny w okresie tyranii Pizystrata (561 - 528/527) i jego synów Hippiasza i Hipparcha (528/527 - 510),
- Pizystrat zdobył władzę dzięki poparciu ludu, który oczekiwał od niego reform i ukrócenia
samowoli arystokracji, uchodził za tyrana...łagodnego, charakterystyka rządów Pizystrata przez
Arystotelesa - tekst źródłowy w podr., s. 75 - 76.
5. Reformy archonta Kleistenesa (508 pne) - wprowadzenie w Atenach demokracji, ,,Kleistenes
oddał rządy w ręce ludu”, teksty źródłowe w podr., s. 85
nadanie praw politycznych obywatelom z IV grupy majątkowej (najbiedniejszym Ateńczykom)
wzrost znaczenia Zgromadzenia Ludowego (staje się najważniejszą instytucją życia politycznego, zwłaszcza w zakresie władzy ustawodawczej)
wprowadzenie ostracyzmu („sądu skorupkowego”) - „co roku obywatele w tajnym głosowaniu rozstrzygali, czy któryś z nich nie zagraża demokracji i interesom ludu ateńskiego, imiona „podejrzanych” wypisywano na skorupach naczyń glinianych (gr. ostrakon - skorupa), osoba najczęściej wymieniana musiała udać się na dziesięcioletnie wygnanie” (podr.,s.83), (zob. tekst źródłowy nr 4, podr. ,s. 85) Często ostracyzm był nadużywany w walce między przeciwnikami politycznymi pierwszy raz zastosowano ostracyzm w 487 r.
nowy podział terytorialny Attyki wprowadzony w celu ograniczenia wpływów eupatrydów (bogatych właścicieli ziemskich z rodów arystokratycznych) oraz wzmocnienia demokracji, czyli „rządów ludu”
▪ podział na 4 fyle został zastąpiony podziałem na 10 fyl, mapa w podr., s.81
▪ każda z 10 fyl składała się z trzech części, nie zawsze graniczących ze sobą i rozproszonych po
całej Attyce, mapa w podr., s.81
▪ podział na 10 fyl został dokonany w taki sposób, aby w żadnej z nich eupatrydzi nie uzyskali
większości, ograniczenie ich wpływów miało wzmocnić demokrację, czyli „rządy ludu”
▪ wniosek: Kleistenes to zapewne pierwszy polityk w dziejach, który dostrzegł zależność między typem (zasadami)
ordynacji wyborczej a wynikiem w wyborach
przekształcenie Rady Czterystu w Radę Pięciuset, w jej skład wchodziło po 50 przedstawicieli wybieranych w 10 fylach przez wszystkich obywateli, bez względu na ich grupę majątkową, kompetencje Rady Pięciuset: inicjatywa ustawodawcza, kontrola urzędników, wysuwanie kandydatur na urzędników
wprowadzenie urzędu stratega (dowodził wojskiem)
dalszy spadek znaczenia Areopagu (zachowane kompetencje: sąd najwyższy w zakresie niektórych spraw, kontrola działalności innych organów władzy, zwł. w zakresie przestrzegania obowiązujących praw - pełni zatem także funkcje swoistego „trybunału konstytucyjnego”)
6. Rywalizacja dwóch stronnictw politycznych w Atenach po bitwie pod Maratonem w 490 pne (dwie
koncepcje obrony Aten przed kolejnym atakiem Persów), podr., s.88 - 89, 93
• stronnictwo Miltiadesa i Arystydesa: reprezentowali interesy arystokracji - zamożnych posiadaczy
ziemskich, byli zwolennikami pokonania Persów w bitwie na lądzie (w bitwach rozgrywanych na lądzie
potrzebna była konnica oraz hoplici, w obu formacjach zbrojnych służyć mogli więc obywatele posiadający
majątek, czyli ci których stać było na utrzymanie konia lub kosztowne wyposażenie hoplity np. w tarczę,
miecz, hełm
• stronnictwo Temistoklesa: reprezentowali kupców i rzemieślników, mieli także poparcie najuboższych
obywateli Aten (tetów), byli zwolennikami rozbudowy floty i pokonania Persów w bitwie morskiej,
rozbudowa floty była czynnikiem korzystnym dla kupców i rzemieślników (czerpiących korzyści z handlu
zamorskiego, do rozwoju którego potrzebne były okręty - flota), a także dla najbiedniejszych obywateli Aten, którzy
służąc na okrętach w charakterze wioślarzy mogli przyczynić się do zwycięstwa w bitwie morskiej i dzięki
temu wzmocnić swoją pozycję polityczną w Atenach
7. Dalsza demokratyzacja ustroju Aten w okresie wojen z Persami (podr., s. 93)
- wzrost politycznego znaczenia najbiedniejszych obywateli Aten (tzw. tetów, t.j. nie posiadających
żadnego majątku), m.in. dzięki służbie na okrętach w charakterze wioślarzy w zwycięskiej bitwie
pod Salaminą w 480 pne (il. w podr.,s.89)
8. Struktura społeczeństwa greckiego na przykładzie Aten (podr.,s. 94)
9. Cechy demokracji ateńskiej w dobie Peryklesa (miał wpływ na życie polityczne Aten przez około 30 lat -
od około 460 do 429 pne, wybierany na stratega szesnastokrotnie w latach 444/443 - 429),
sylwetka Peryklesa, podr., s. 93
czasy Peryklesa jako „złoty wiek” w historii Aten (sylwetka Peryklesa, il. w podr., s. 93)
prawa polityczne posiadali wszyscy obywatele bez względu na posiadany majątek (w myśl zasady „państwo tworzy lud” - Tukidydes)
demokracja ateńska jako demokracja bezpośrednia (polega na bezpośrednim uczestnictwie obywateli w sprawowaniu władzy)
Zgromadzenie Ludowe (eklesia) jako najważniejsza instytucja życia politycznego w demokracji ateńskiej (Zgromadzenie Ludowe tworzyli wszyscy obywatele Aten, kworum wynosiło 6 tys. Ateńczyków; posiada władzę ustawodawczą (przyjmuje lub odrzuca projekty uchwał), wykonawczą i sądowniczą, może skazywać na ostracyzm, kontroluje urzędników
wypłacanie obywatelom diet („diety poselskie”) za udział w Zgromadzeniu Ludowym oraz w przedstawieniach teatralnych (w celu umożliwienia także biednym obywatelom uczestnictwa w życiu publicznym)
pobieranie przez urzędników wynagrodzenia za sprawowane funkcje (w celu umożliwienia
biednym obywatelom sprawowania funkcji urzędnika), dla porównania - w starożytnym Rzymie urzędnicy
wynagrodzenia nie pobierali, zostawali wiec nimi przedstawiciele bogatych rodów
Rada Pięciuset - jest organem doradczym Zgromadzenia, kontroluje urzędników (w czasach Peryklesa powoływana prawdopodobnie na drodze losowania, nie obradowała stale w pełnym składzie, lecz przez dziesiątą część roku pracowało 50 jej członków - tzw. prytanów)
urzędników powoływało się przeważnie na drodze losowania (wyjątkiem był urząd stratega)
niewielkie znaczenie (wyjątkiem był urząd stratega) wielu urzędników (wg Arystotelesa było ich ok. 700), powoływanych na roczną kadencję
wyjątkowe znaczenie urzędu stratega (prestiż społeczny, możliwość wielokrotnego sprawowania tego urzędu)
duża rola demagogów (demagogos - „przywódca ludu”, polityk w starożytnej Grecji, który swoje znaczenie zawdzięczał nie tyle sprawowanemu urzędowi, ile umiejętności przekonywania innych obywateli polis do swoich poglądów, np. Perykles)
dalsze ograniczenie kompetencji Areopagu (pełni już tylko funkcję trybunału sądowego w sprawach karnych)
wprowadzenie zasady dziedziczności obywatelstwa ateńskiego (oboje rodziców)
praw politycznych nie posiadały kobiety
statusu obywateli nie posiadali (a tym samym praw politycznych) metojkowie (wolni osobiście mieszkańcy, nie będący obywatelami Aten) i niewolnicy
10. Pochwała demokracji ateńskiej w słynnej mowie Peryklesa z 430 r. pne: „Nasz ustrój polityczny nie
jest naśladownictwem obcych praw, a my sami raczej jesteśmy wzorem dla innych niż inni dla nas. Nazywa
się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli , a nie na mniejszości” „Przyszłe
pokolenia będą nas podziwiać tak, jak podziwiają nas nasi współcześni” (obszerniejszy fragment tej mowy
w podr., s. 97), pełny tekst w : Wielkie mowy historii, t. 1, W. 2006
Była to mowa pogrzebowa, którą Perykles wygłosił ku czci Ateńczyków poległych w początkach wojny
peloponeskiej (wojny Aten ze Spartą w latach 431 - 404). Wygłaszając ją chciał przekonać Ateńczyków, że
polegli walczyli w słusznej sprawie - bronili nie tylko Aten, ale także demokracji (i wszystkich wartości, które z
niej wynikają). Rok później (429) sam Perykles zmarł, w czasie zarazy jaka nawiedziła Ateny.
Przeciwnicy demokracji ateńskiej: np. Ksenofont, Platon, obaj byli uczniami Sokratesa (zob. punkt 14)
11. Wpływ demokracji ateńskiej na samoświadomość (mentalność) Ateńczyków oraz życie
społeczne i kulturalne ich polis (na tle porównawczym Sparty)
- demokracja ateńska (przeważnie nie tłumiąca swobody wypowiedzi) sprzyjała kształtowaniu się takich
zjawisk jak swoboda myślenia, krytycyzm, kultura dyskusji, umiejętność logicznego rozumowania,
argumentacji, przekonywania
- w warunkach demokracji ateńskiej państwo przeważnie nie ingerowało w życie prywatne
obywateli (np. w przeciwieństwie do Sparty)
- demokratyczne Ateny stały się więc w Helladzie najważniejszym ośrodkiem kultury, można
przyjąć, że mieszkańców Aten cechowały znacznie szersze szerokie horyzonty intelektualne niż
mieszkańców Sparty („Sparta zmieniła się w rezerwat ustrojowych staroci, dla innych Greków coraz
mniej zrozumiałych i wręcz śmiesznych”, Ziółkowski, s. 140 „Agoge kształciła znakomitych żołnierzy ,ale
ludzi biernych, ślepo posłusznych zwierzchnikom, o niezwykle ciasnych horyzontach i minimalnych
potrzebach duchowych”, Ziółkowski, s. 100)
Ateny jako główny ośrodek kultury w starożytnej Grecji
▪ sztuka ateńska w dobie Peryklesa: np. rozbudowa Akropolu, budowa Partenonu (il. w podr.,s.
94 - 95, zob. relację Plutarcha, podr., s. 96 - 97), twórczość rzeźbiarza Fidiasza - np. ogromnych
rozmiarów posąg Ateny, głowa Peryklesa (il. w podr., s. 93), ateńskie malarstwo wazowe (ateńska
ceramika)
▪ najważniejsi twórcy kultury w Atenach w czasach Peryklesa: Fidiasz, Sofokles, Eurypides, Herodot
▪ filozofia: z Atenami należy wiązać działalność np. Sokratesa, Platona (naucza w gaju Akademosa
- twórca Akademii ateńskiej), Arystotelesa (nauczał w ogrodach Lykejonu)
▪ historiografia: z Atenami należy wiązać twórczość Herodota i Tukidydesa
▪ teatr i literatura: przedstawienia teatralne (początkowo związane z kultem Dionizosa), z Atenami należy
wiązać twórczość trzech najwybitniejszych dramatopisarzy greckich: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa,
także autora komedii Arystofanesa oraz żyjącego w IV w. pne najwybitniejszego przedstawiciela greckiej
retoryki - Demostenesa
13. Ateny doby Peryklesa jako główny ośrodek życia gospodarczego w Grecji
rola portu ateńskiego w Pireusie (połączonego w czasach Peryklesa z Atenami Długimi Murami)
gospodarcze znaczenie ateńskiej dzielnicy Keramikos (centrum wytwórczości rzemieślniczej w Atenach, zwłaszcza ceramiki)
eksport Aten: m.in. ateńska ceramika (malowane wazy, zob. il. w podr.), srebro wydobywane w górach Laurion (w Attyce), winna latorośl
14. Wady demokracji ateńskiej
zjawisko manipulacji politycznej obywatelami przez demagogów
▪ np. ostracyzm jako „oręż demagogów” w walce z przeciwnikami politycznymi,
▪ „jedynowładztwo” i pozory (?) demokracji w dobie Peryklesa (zdaniem jego przeciwników)
demokracja ateńska jako rządy mniejszości: liczba ludności w ateńskim polis- ok. 250 tys. mieszkańców, ok. 30 - 40 obywateli posiadających prawa polityczne (czyli dorosłych mężczyzn) - dane z podr., s. 94, grupy ludności nie posiadające praw politycznych: kobiety, metojkowie, niewolnicy
istotnym źródłem finansowania instytucji demokracji ateńskiej (np. możliwość wypłacania diet
obywatelom za udział w Zgromadzeniu Ludowym, w przedstawieniach teatralnych, za sprawowanie urzędów,
wznoszenie okazałych budowli) był wyzysk ekonomiczny polis zrzeszonych w Związku Morskim
(uzależnionych politycznie od Aten)
demokracja jako przejaw realizacji interesów rządzących (krytyka demokracji ateńskiej przez Platona w Państwie: „Każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu. Demokracja ustanawia prawa demokratyczne, dyktatura dyktatorskie, a inne rządy tak samo. A jak je ustanawia, wtedy ogłaszają rządzonym, że to jest sprawiedliwe dla rządzonych, co jest w interesie rządzących, a kto się z tych przepisów wyłamuje, tego karzą za to, że niby prawo łamie i jest niesprawiedliwy. Więc to jest, poczciwa duszo, to, co mam na myśli; że w każdym państwie sprawiedliwość polega na jednym i tym samym: interesie ustalonego rządu. Rząd przecież ma siłę. Więc kto dobrze rachuje, temu wychodzi, że sprawiedliwość wszędzie polega na jednym i tym samym: interesie mocniejszego” (cyt. za: podr. Operonu, s..91)
krytyka demokracji ateńskiej (tekst źródłowy w podr., Ziółkowskiego, s. 104)
- przeciwnicy demokracji ateńskiej: np. Ksenofont, Platon (obaj byli uczniami Sokratesa)
„Demokracja ma wiele wad, lepszego ustroju politycznego jednak nikt nie wymyślił”, Winston Churchill
15. Zalety i wady demokracji ateńskiej w świetle relacji źródłowych (Ziółkowski, s. 103 - 104)
16. Teksty źródłowe, podr., s. 76, 84 - 85, 96 - 97
- Arystoteles o demokracji i oligarchii (fragment Polityki), s. 76
ustrój Aten przed reformami Solona (relacja Arystotelesa), s. 84
reformy Solona (relacja Arystotelesa), s. 85, (większy fragment: Antologia Operonu, s. 31 - 32)
reformy Kleistenesa (relacja Arystotelesa), s. 85
ostracyzm (relacja Plutarcha - Żywoty sławnych mężów. Arystydes), s. 85
reformy polityczne Peryklesa (relacja Arystotelesa), s. 96
budowle Peryklesa ((relacja Plutarcha - Żywoty sławnych mężów. Perykles), s. 96 - 97
Perykles o demokracji (mowa Peryklesa, cyt. za Tukidydesem), s. 97
krytyka demokracji ateńskiej (tekst źródłowy w podr., Ziółkowskiego, s. 104)
5