Anglia
W Anglii panowały nieco inne poglądy niż w Niemczech, zajmowano się tam problematyką jednostki twórczej, geniuszu ludzkiego, nie duchem narodu, starano się udowodnić, że poezja nie jest sztuką naśladowczą
Edward Young
Klasycznej tradycji reguł i norm przeciwstawił teorię geniuszu
Twierdził, że poeci od najdawniejszych czasów mieli świadomość twórczej wolności wbrew obowiązującej teorii naśladownictwa
Uwydatnił znaczenie wyobraźni twórczej(jest to kluczowe pojęcie romantycznej teorii poety i poezji, zwłaszcza teorii angielskiej)
Za najważniejszy walor literatury uznał oryginalność:,,(…) naśladowca dzieli swoje laury z przedmiotem swego naśladownictwa. Twórca oryginalny cieszy się uznaniem niepodzielnym.”
Samuel Taylor Coleridge
Swoje poglądy zawarł w dziele ,,Biographia Literaria”
Był zwolennikiem romantycznej teorii organiczności, poglądu o samorodności i wybuchowości twórczości poetyckiej
Za źródło poezji uznawał poetę i jego wyobraźnię, która może powoływać nowych twórców
Podkreślał boskość aktu twórczego, co zbliżało go do teoretyków niemieckich
Język uznawał za współmateriał i współwyraz tego aktu
Język poezji różni się według niego od języka potocznego, ma inny charakter i funkcje
Opracował zasady krytyki poprzez analizę poglądów i utworów wielkich poetów dawnych i współczesnych, głosił konieczność poddania się geniuszowi twórców zamiast ,,wszechwiedzy” i ,,wszechpewności” siebie krytyka
Powstała krytyka biograficznopsychologiczna, która eksponowała osobę twórcy oraz organiczną jedność twórcy i dzieła, interesowała się biografią artysty, jego psychiką. Najwybitniejszym jej przedstawicielem był Wiliam Hazlitt. Przedmiotem jego zainteresowania był człowiek i jego losy przedstawione w dziele literackim, zajmował się analizą koncepcji bohaterów. Zainicjował używanie metody analitycznej w badaniach literackich. Uznawał prawo krytyka do wolności, która zrodziła wiele różnych postaw i typów krytyki. Hazlitt rejestrował te typy i opisywał je. Najlepszy był, według niego, taki, który liczy się z konkretnym życiem, uwarunkowaniami społeczno-historycznymi, poczuciem rzeczywistości i rozsądkiem. Postulował racjonalizację omawianego przedmiotu i uczciwości krytyki wobec jego natury.
Francja
Myśl francuska była silnie obciążona tradycją oświeceniową, z czego wynika pewna odmienność francuskich poglądów na literaturę w dobie romantyzmu.
We Francji, jak wszędzie wszędzie tym okresie duże znaczenie przypisywano osobie twórcy. Artystę ujmowano od strony biograficznej i psychologicznej, ale także środowiska oraz fizjologicznych uwarunkowań.
Pani de Stael
Była entuzjastką romantyzmu, Francja zapoznała się dzięki niej z romantyzmem niemieckim
Literaturę uważała za zależną od instytucji społecznych(pogląd zaczerpnięty od Monteskiusza i Condorceta) i historycznie zmienną(przeciwstawienie się tendencji do absolutyzacji literatury)
Historyczna zmienność jest ukierunkowana na postęp w wyniku rewolucji i jej wpływu na moralność rodzaju ludzkiego, postęp wynika także z samej natury człowieka
F. Villemain
Pierwszy francuski historyk literatury
Badanie literatury to było dla niego badanie wyrazu ducha; pojęcie ducha narodu splatał silnie z pojęciem ducha czasu; pojęcie ducha narodu było ogólnym założeniem teoretycznym, natomiast pojecie ducha czasu dominowało w praktyce
Literatura jakiegoś okresu rysowała się jako jeden wyraz ducha w czasie(przedstawienie statyczne, a nie rozwojowe)
W poszczególnych pisarzach, okresach historycznych, i krajach eksponował wielkość
Rozszerzył pole badań na literaturę powszechną, zajmował się Grecją antyczną i z doby późniejszej, Anglią, państwem kościelnym, Francją od jej początków do współczesności, uprawiał też komparatystykę
Ampere
Podkreślał historyczną zmienność literatury i jej zależność od instytucji społecznych
Literatura była dla niego zarówno wyrazem ducha narodowego, jak i wyrazem twórczej indywidualności(zbieżność z krytyką niemiecką i angielską)
Za ważne uważał nie tylko uwarunkowania społeczne, ale także geograficzne(zapowiada pozytywistyczną szkołę srodowiskową Taine`a)
Krytyka psychologicznobiograficzna we Francji
Jej twórcą i najważniejszym przedstawicielem był Sainte-Beuve, który osadził romantyzm we Francji na tradycjach renesansu; traktowanie twórcę i jego dzieła jako organicznej jedności odnosił też do zjawiska o charakterze zbiorowym, jakim był Port Royal , podobnie przedstawiał określone środowisko; do swojej metody włączył pewne aspekty zaczerpnięte z nowszych kierunków filozoficznych i metodologicznych; chciał stworzyć klasyfikację pisarzy.
Włochy
Bazę dla romantyzmu we Włoszech przygotował renesans, specyfika włoskiego preromantyzmu zadecydowała o jego swoistości. Walka o jedność narodową i upadek despotyzmu skłaniała do przezwyciężenia tradycyjnej literatury i poglądów na nią. Do dziejów Włoch włączono dzieje starożytnego Rzymu, kultury greckiej i rzymskiej. Za najważniejsze uznano:
wolność twórcy
niepowtarzalność dzieła
piękno dzieła
Główni teoretycy: Gian Vinzenzo Gravina, Ludovico Antonio Muratori, Giuseppe Baretti; najważniejszym krytykiem był Francisco de Sanctis.
F.de Sanctis:
Zajmował się problemem psychologii twórczej i wartości artystycznej poszczególnych utworów
Głosil wolność od dogmatyzmu
Pracę krytyka podzielił na dwa etapy: intuicyjne wrażenie ogólne i jego konfrontację z wiedzą o utworze i jego środowisku
Od krytyków domaga się wiedzy historycznej i językowej oraz zainteresowania wartościami artystycznymi dzieła
Stworzył prąd w krytyce organicznej, który można nazwać esto-psychologiczno-historycznym
Polska
Nie istnieje specyficzna szkoła badań literackich i literackiej krytyki. Nie wysuwano oryginalnych koncepcji, ale wszystko przenoszono z zagranicy i wiązano w całość różne kierunki i rozgałęzienia, jak to robił np. Maurycy Mochnacki. Najczęściej sięgano do teoretyków niemieckich, co wynikało ze zbieżności między ideami patriotycznej i rewolucyjnej młodzieży polskiej i niemieckiej.
Idealistyczne rozgałęzienia teorii organicznych literatury, zwłaszcza eksponujące literaturę jako przejaw ducha, i to ducha narodowego, zyskały duże uznanie, Kazimierz Brodziński twierdził, że duch nie mógł upaść, jeśli rozwijała się literatura.
Literaturę uznawano za czoło narodowych osiągnięć, miała ona rolę kierowniczą, pomagała przetrwać. Na tym gruncie zrodził się mesjanizm, który służył opisowi analitycznemu utworów i stał się kryterium ich oceny, czego najpełniejszym wyrazem były wykłady Mickiewicza o literaturze słowiańskiej w College de France.
Idealistyczne kierunki romantyczne utrzymywały się w Polsce długo- Kraszewski walcząc z zaniedbaniem formy i stylu wynikających, jego zdaniem, z górnych poglądów na natchnienie i geniusz posługiwał się idealistyczną koncepcją dzieła literackiego i właściwą jej terminologią; jej wpływy dają się też zauważyć w XX wieku w tzw. Krytykach, Krytykach recenzjach, sprawozdaniach literackich.
Hegel i jego kontynuatorzy
Trudno zaliczyć Hegla do kierunku krytyki organicznej, przerósł on wszystkich niemal współczesnych sobie filozofów, estetyków, teoretyków badań humanistycznych, jego znaczenie z czasem rosło. Poglądy Hegla nie są w pełni romantyczne, można mówić o oddzielnym kierunku heglowskim w krytyce.
Główne założenia kierunku heglowskiego:
Nauka o wcielaniu się trójaspektowej, absolutnej idei prawdy, dobra i piękna w rzeczywistość, z tego poglądu wywodzi się teoria dzieła literackiego jako wcielenia idei, wartość dzieła literackiego zależy od stopnia, w jakim wcieliła się w nie idea absolutna, kryteriami oceny utworu były prawda, dobro i piękno
Zróżnicowanie myśli z bytem, a w konsekwencji uznanie stałego i prawidłowego rozwoju rzeczywistości poddanej prawom logicznym,
Lekceważenie języka, służył on jedynie do przenoszenia idei
Konkretne badanie literackie musiało być poprzedzone wykładem założeń filozoficzno-teoretycznych o toku spekulacyjno-dedukcyjnym, tak kierunek heglowski instytuował filozoficzną teorię literatury jako wstęp do badań literackich
Bardzo ważna dla badań nad literaturą była heglowska teoria historii, którą Hegel uznawał za rozumną i celową, rozwijająca się zgodnie z prawami dialektyki pojętej idealistycznie; rozwój myśli postępował w rytmie tezy, antytezy i syntezy(to odnosiło się także do literatury), pogląd ten miał duży wpływ na poetów myślicieli, historyków literatury i jej metodologów
Poeta i historyk literatury mogli odtąd przewidywać przyszłość: jeśli zna się treść syntezy, zna się również treść antytezy i można przewidzieć treść syntezy; poglądy wyznawców teorii Hegla cechowało nastawienie na przyszłość i ujmowanie przeszłości ze względu na nią;
W heglowskim kierunku badań o orientacji historycznoliterackiej zdarzała się redukcja triady do rytmu dwójkowego, co wynika z tego, że synteza poprzedniej jednostki staje się tezą dla następnej
Wpływ Hegla nie zawsze był dobry dla badań literackich, często powodował uwikłanie wiedzy o literaturze w idealistyczne formuły, teorie naginano do spekulacji dialektycznych( Rosenkranz, Hinrichs)
Jednym z teoretyków, który stosował w praktyce powyższe założenia był Wackernagel, autor pierwszej historii niemieckiego wiersza i pierwszej ułożonej historycznie, a nie systematycznie antologii niemieckiej literatury. W dziele ,,Poetyka, retoryka i stylistyka” zawarł podstawowe pojęcia w zarysie filozoficzno-literackiej poetyki. Uważał, że badacz musi podpatrywać, podglądać prawa tworzenia, nie wolno mu pouczać, ani narzucać reguł, jego zadaniem jest poszukiwanie historii nie tylko poza literaturą, ale też wewnątrz badanego utworu, nie tylko w jego tematyce.
Odgałęzienie historyczno-filozoficzne kierunku heglowskiego dążyło do powiązania założeń heglowskich metodami filologicznymi.
Jednym z jego przedstawicieli jest Gervinus, który żądał ścisłości oraz oparcia materiału literackiego na materiale historyczno-kulturalnym. Wartość literatury mierzył siłą przejawiania się w niej ducha narodowego. Przedmiotem badań czynił naród i jego losy, był obojętny wobec piękna dzieła literackiego.
W przeciwieństwie do Gervinusa, Hettner położył nacisk właśnie na realizację w sztuce idei piękna, co zaważyło na ujęciu historycznoliterackim dziejów oświecenia w Anglii, Francji i Niemczech. Hettner widział literaturę oświecenia na trzech polach narodowych. Oświecenie nie pojawiło się jednocześnie w różnych narodach i nie rozwijało się w tym samym tempie, ale we wszystkich tych literaturach narodowych wciela się idea oświecenia. Orientację hettnerowską można nazwać estetycznokulturową.
6