Temat: Powstanie i wzrost liberalizmu (1789-1870)
Liberalizm - ideologia polityczna, ideologia i postawa światopoglądowa głosząca, że wolna i nieskrepowana działalność jednostek jest źródłem postępu we wszystkich dziedzinach życia. Potocznie również postawa życia odznaczająca się tolerancją wobec poglądów zachować innych. Powstał w XVIII wieku jako doktryna polityczna, rozwinął się w XIX wieku. Formował zasadę swobód politycznych dla jednostek, równości wobec prawa, wolności obywatelskich, ograniczenia działalności państwa do minimum. W swerze gospodarczej stworzył doktrynę zwana liberalizmem gospodarczym, który głosił swobodę kapitalistycznej walki konkurencyjnej wolnej od integracji państwa, akceptował własność prywatną bez ograniczeń. Państwo liberalne miało jedynie stać na straży wolności i bezpieczeństwa obywateli.
IDEOLOGIA
Dwie najbardziej znane pozycje myśli ekonomii klasycznej, Davida Ricarda (1772-1823) oraz Nasaua Williama Seniora (1790 - 1864), są dziełami opartymi zdecydowanie na dedykacji niż na realnych obserwacjach. Stąd myśl gospodarcza tego okresu, wzięła jako całość, może łatwością zostać poddana krytyce jako niewystarczająco odniesiona do warunków realnych. Z drugiej strony, w myśli ekonomicznej okresu klasycznego właśnie idea wzrostu bogactwa (czynnika najbardziej miarodajnego dla okresu dominacji ideologii liberalnej) jest uważana za zagadnienie nadające się do oddzielnych, dokładnych badań, przeprowadzonych na polu, które teraz nazywamy naukami socjalnymi. Te właśnie dociekania mają zresztą duże znaczenie już od czasów Adama Smitha, uznawanego przez wielu za ojca liberalizmu. Czołowi przedstawiciela liberalizmu zwłaszcza angielskiego to: Jeremy Bentham (1748-1832), James Mill (1773-1836) oraz syn ostatniego John Stuart Mill (1806-1873).
Jednym z głównych problemów ideologii liberalnej było wprowadzenie praw w odniesieniu do niekontrolowanego, znacznego wzrostu populacji, jako że problem ten był w czasach epoki liberalnej. Z przedstawionych bowiem danych wynika, Se w roku 1700 ludność Anglii wynosiła 5,8; w roku 1750 - 6.3, a w roku 1821 już 12 milionów. Na przestrzeni niecałego wieku wzrost liczny ludności był więc dwukrotny.
Benjamin Franklin (1706-1790) zauważył, iż wielkość narodzeń była regulowana przez środki utrzymania. Franklin odnotował przypadki, w których ludzie, nie posiadając odpowiednich środków utrzymania, odwlekali lub w ogóle unikali zakładania rodzin. Bardzo interesujący przyczynek od zagadnienia został też przedstawiony przez Williama Godwina (1756-1836), dyskutując nad problemem ewentualnego wzrostu ludności oświadczył, iż nawet gdy ¾ zamieszkałego świata wciąż nie było wprawiane, „miliardy wieków mogą minąć, a nadal ziemia będzie w stanie wyżywić swoich mieszkańców”. Jednak prawdziwa sława przypadła dopiero pastorowi anglikańskiemu Tomasowi Robertowi Malthusowi (1766-1834), który - przeciwstawiając się optymistycznym opiniom Godwina - mówił o nierówności wzrostu liczby ludności oraz środków produkcji i utrzymania. Pierwsza, według niego, rośnie szybciej - w stosunku geometrycznym, a druga rośnie wolniej - w stosunku matematycznym.
Innym problemem, który pasjonował klasycznych ekonomistów było tzw. prawo zmniejszającego się dochodu. W ogóle przecież cała teoria populacji Malthusa opierała się na założeniu, że praca na roli przynosi mniejszy dochód z produkcji w wypadku, gdy trzeba zwiększyć nakład tej pracy. Pierwsze prace z tego zakresu ukazały się w drugiej połowie XVIII wieku, kiedy to pojawiło się szereg dział powstałych w wyniku obserwacji konfliktu pomiędzy właścicielami ziemskimi, domagającymi się zachowania ceł protekcjonalnych na zboże, a właścicielami fabryk i robotnikami, domagającymi się ze swojej strony taniej żywności.
Ricardo propagował zmniejszenie praw zbożowych, uważając iż obniżki to w efekcie koszt utrzymania robotników, a zatem zmniejszy też koszty produkcji w fabrykach. Malthus, przeciwnie, popierał te prawa. Uważał on, że ewentualne pozytywne zmiany związane z napływem taniej żywności nie w pełni zrekompensują negatywne skutki zmniejszenia ceny ziarna, które nastąpiłoby wraz z obaleniem praw zbożowych, gdyż otwarcie rynku prowadziłoby do powstania dodatkowych trudności w rozwoju angielskiego przemysłu rolnego. W swojej pracy o rencie gruntowej Malthus porównał tez warunki produkcji w rolnictwie i manufakturach. Przedstawiony pogląd zakładał, że przemysł rolny jest poddany zasadzie zmniejszających się zysków w wypadku gdy zwiększa się skala jego produkcji, natomiast rozwój manufaktur jest powiązany z odwrotnym zjawiskiem.
Rozwiną się nowy kierunek myśli ekonomicznej - socjalizm - wieloznaczne pojęcie, odnoszące się do prób zmniejszenia nierówności społecznych i upowszechnienia świadczeń socjalnych, lub poddania gospodarki kontroli społecznej (poprzez instytucje państwowe, samorządowe, korporacyjne lub spółdzielcze). Częścią wspólną wszystkich odmian socjalizmu jest (częściowe lub całkowite) odrzucenie idei kapitalistycznego wolnego rynku, ograniczenie własności prywatnej oraz promowanie idei sprawiedliwości społecznej. . Ogromne praktyczne znaczenie dla rozwoju myśli socjologicznej miały prace przedrewolucyjnego szlachcica francuskiego, Claude Henri de Rouvroy, Comte de Saint - Simona (1760-1825), potrafiącego otrzymywać się na fali przemian polityczno - społecznych czasów rewolucji, okresu napoleońskiego czy wreszcie restauracji burbońskiej. Wyprzedził Karola Heinricha Marksa (1818-1883) i niemiecką szkołę historyczną w uznaniu społeczeństwa za zmieniający się (ewoluujący) fenomen. Uważał on, iż forma produkcji determinuje organizację społeczną (np. feudalizm stał się przestarzały na skutek wprowadzenia nowych technik produkcji, a we Francji rewolucja w 1789 roku uniemożliwiła przemysłowi dalszy rozwój), zapytując równocześnie, jaka forma kontroli społecznej - czy tez rządowej - jest stosowana w nowych warunkach ekonomicznych. Przy zmniejszających się z czasem zapatrywaniach autora, jedna jego myśl pozostaje nie zmieniona, mianowicie iż społeczeństwem powinna rządzić tzw. elita industrialna, to jest naukowcy, technicy, czy główni przemysłowcy, wspomagani przez wolontariuszy z innych grup społecznych.
Tymczasem kwestia sprawiedliwej dystrybucji wypracowanych dóbr pojawia się w pismach Anglia, Williama Godwina, głownie w dziele „Badania dotyczące sprawiedliwości politycznej”, gdzie odrzucił on powszechnie przyjęty pogląd, jakoby struktura rządu państwem oraz istniejące prawodawstwo były w swoim założeniu z natury przynoszące społeczeństwu korzyść. Godwin stwierdził, iż często ich wprowadzenie znamionowało ambicje, strach, czy chciwość. Logicznym już wnioskiem, wynikającym z tej tezy, była konstatacja, iż rozsądnie myślący ludzie żyliby zapewne lepiej bez rządu, łącząc się w niewielkie komuny (pierwotny anarchizm). Wyszczególnił on trzy stopnie posiadania:
Nieusuwalne prawo do trzech rzeczy, których użycie przez określoną osobę przyniesie większy pożytek czy przyjemność niż w wypadku, gdy byłoby one wykorzystane inaczej
Władza (posiadania), do której każdy człowiek ma prawo na zasadzie uczestnictwa w procesie produkcji własnej wytwórczości,
System, na podstawie którego jednostka wchodzi w możliwość dysponowania produkcją wytwórczości innego człowieka
Na terenie Francji natomiast dalszy rozwój myśli socjologicznej wiąże się nierozerwalnie z działalnością Charles Fouriera (1772-1837). Doszedł on do konkluzji, iż istniejący system społeczny nie zezwala na prawidłowy rozwój ludzkich zdolności. Fourier proponował ustanowienie stosowanych komun, które miały być częściami szeroko rozpowszechnionej organizacji społecznej. Samo społeczeństwo miało być w zasadzie podzielone na komuny, zwane „falangami” w których mogliby przebywać po 810, 1000 czy 1620 osób. Każda falanga miała rezydować w stosownym budynku, wznoszonym wspólnym wysiłkiem. Jej członkowie mieli tez posiadać wystarczającą ilość ziemi dla zapienienia sobie utrzymania. Dopuszczalne były w takich komunach różnice majątkowe, jednak zarówno biedni jak i bogaci powinni byli zajmować mieszkania a tym samym budynku, tak że zanikałyby powoli bariery socjalne. Każdy z członków falangi utrzymywałby na zasadzie równości minimalny profit z działalności wytwórczej komuny, pozostałe nadwyżki zostałyby natomiast rozdzielone na zasadzie udziałów równoważnych do pierwotnych wykładów, w stosunku 5/12 za pracę, 4/12 za kapitał i 3/12 za „talent”.
Głównym teoretykiem idei socjalistycznej pierwszej połowy XIX wieku był jednak prawdopodobnie Pierre Joseph Proudhon (1809-1865). Stawiając sobie pytanie o źródło i znaczenie nędzy, Proudhon zastanawiał się czy ta ostatnia nie powstaje jako skutek okradania osoby biednej, czyli jako skutek eksploatacji. Uważał on, jako zwolennik utrzymania zasady sprawiedliwości, że jedynie bezpośrednia praca może dawać tytuł do posiadania bogactwa. Uważając, że sprawiedliwość oznaczać powinna równość między ludźmi.
Nowy kierunek myśli socjologicznej nadal prace Karola Heinricha Marksa i Fryderyka Engelsa, którzy stwierdzili, iż rozwój kapitalizmu, niszczącego dobrą produkcję i samowystarczalne gospodarstwa domowe doprowadza do stopniowego zubożenia coraz szerszych kręgów społecznych, przy równoczesnej tendencji do coraz większej partycypacji w podejmowaniu przez ludność pracy najemnej. To zjawisko z kolei prowadzi do „pełniejszego uspołecznienia pracy poprzez masową produkcję fabryczną i koncentrację jej w dużych przedsiębiorstwa”. Marks i Engels uważali, iż istniejący proces będzie musiał w ostatecznym rachunku zaowocować uspołecznieniem środków koncentracji, a proletariat fabryczny będzie stanowił większość społeczną. Osiągnięcie tego rezultatu na drodze przejęcia przez państwo zarządu nad środkami produkcji, bankami, ziemią, handlem, kredytem, itd., nastąpić może jednak wyłącznie z chwilą zyskania władzy przez proletariat. Owo przejęcie zarządu państwem powinno było nastąpić na drodze rewolucji. Marks i Engels proponowali zatem dokonanie w odpowiednim czasie przewrotu tak natury politycznej jak i gospodarczej.
STRUKTURA ZARZĄDU PAŃSTWEM - OPIS GENERALNYCH ZAŁOŻEŃ GOSPODARCZYCH
Przełom, jaki nastąpił w ówczesnej gospodarce światowej, miał podłoże tak we francuskich zdobyczach dotyczących rozpowszechnienia zasady wolności osobistej, w Anglii. Połączenie tych obu zjawisk dało możliwość równoczesnego usunięcia przeszkód od dalszego rozwoju cywilizacyjnego, tak natury prawnej jak i fizycznej. W tym samym czasie, gdy w roku 1789 podniesiono hasło wolności osobistej, rozpoczęto też używanie silnika parowego , nowej siły motywacyjnej, która miała wkrótce zrewolucjonizować ludzkie możliwości i mobilność. W ten sposób nowe mechanizmy i nowe zasady wolności ujawniły się na scenie światowej zaledwie o odstępstwie sześciu lat. W roku 1783 uznano też niepodległość stanów Zjednoczonych, które zaczęły dbać o własny rozwój ekonomiczny. Ekonomiczna ruina Francji po roku 1789 dała podstawę do przejęcia władzy przez Napoleona I, który nie tylko przeorganizował życie ekonomiczne własnego kraju, ale także dał impuls do powstania nowoczesnych Niemiec i innych krajów Europy środkowej, jak np. Księstwa Warszawskiego (Królestwo Polskie)
Wyjątkowe osiągnięcia rozwoju ekonomicznego wielkich potęg europejskich oraz Stanów Zjednoczonych, rozumiane jako rezultat nowego mechanizmu gospodarczego i rozpowszechnienia ideologii wolności osobistej, można określić w pięciu zasadniczych punktach:
Zniesienie ograniczeń wolności osobistej poprzez usunięcie poddaństwa i wszelkich średniowiecznych i feudalnych zakazów wolności poruszania się.
Druga wielka zmiana ekonomiczna była związana z bezpośrednim oddziaływaniem, jakie na życie gospodarcze miało użycie maszynerii poruszanej parą
Zaprzęganie pary wodnej do rozwoju transportu lądowego i morskiego i wprowadzenie statku parowego i kolei.
Powstanie tzw. narodowej polityki ekonomicznej
Dążenie nowo powstałych narodów do rozszerzenia swego władztwa na obszary zamorskie
W rezultacie zaatakowano i usunięto politykę protekcjonistyczno - rozwojową, prowadzoną przez monarchie autokratyczne, które opierały swoje podstawy gospodarcze na systemie regulatywnym, uznanym jako merkantylizm. Dopiero jednak po roku 1848 możemy mówić o erze stricte liberalnej i kosmopolitycznej w gospodarce. Celem założeń gospodarczych było wówczas usunięcie restrykcji handlowych i wprowadzenie pełni inicjatywy prywatnej. Przemiany te nie były równomiernie rozłożone w czasie na całym kontynencie. Równocześnie bowiem z pełnym zwycięstwem liberalizmu w rozwiniętych krajach zachodniej europy (w rezultacie wydarzeń wiosny ludów 1848/1849) szereg krajów europejskich weszło ponownie na drogę reakcji częściowo i w dziedzinie ekonomicznej, wracając, między innymi do dawnego ustawodawstwa, ograniczającego swobody przemysłowe i opierającego zarazem tworzenie nowych korporacji rzemieślniczych.
Ogrom przemian w dziedzinie technologii produkcji zmusił także opierające się nowej ideologii państwa europejskie do finalnego przejścia na drogę ekonomii stricte liberalnej. Formalne zasady gospodarki wolnorynkowej przyjęty na przykład: Austria w roku 1859, Nassau w roku 1861, Saksonia w roku 1861, Bawaria w okresie 1862-1868, Prusy w latach 1868-1869.
Wydawać by się zatem mogło, iż z końcem lat sześćdziesiątych rozpoczyna się na całym kontynencie europejskim Rea polityki gospodarczej opartej na zasadach liberalizmu w wytwórczości przemysłowej, rolnej czy w prowadzeniu handlu. Jednak nowe zmiany polityczne, rozpoczęte wraz z wybuchem wojny francusko - pruskiej z lat 1870-1871 doprowadzić mają wkrótce do nawrotu ery protekcjonizmu państwowego w ekonomice europejskiej i światowej.
LUDNOŚĆ
Gwałtowny wzrost liczby ludności miał swoje podłoże w zmniejszeniu, dzięki postępowi, zakresu negatywnego działania na regulację liczby ludności różnorakich chorób i nieurodzajów. W połączeniu z przechodzeniem od gospodarki feudalnej do kapitalistycznej, dotychczas utrzymująca się w Europie, i to jeszcze w końcu XVIII wieku stopa tzw. naturalnej śmiertelności (25-30‰) w ciągu XIX wieku znacznie zmalała, osiągając na początku wieku XX wysokość 14-20‰.
Równocześnie wzrasta zakres urbanizacji społeczeństwa, do czego przyczyniają się takie jak: rozwój przemysłu, zubożenie części mieszkańców wsi z konieczności przenoszących sie do miast, rozwój handlu, itd. W Stanach Zjednoczonych np. w roku 1800 liczba mieszkańców miast stanowiła zaledwie 5,6 % całości społeczeństwa, aby w roku 1900 osiągnąć 39,7%. Przy szybkim wzroście urbanizacji krajów Europy zachodniej, na wschodzie i południu tego kontynentu procesy urbanizacyjne postępują jednak wolniej. Najbardziej pod tym względem zapóźniony cywilizacyjnie jest rejon Półwyspu Bałkańskiego.
STRUKTURA SPOŁECZNA
Nawet w krajach najbardziej zaawansowanych okres 1789-1870 jest traktowany jako bardzo trudny gospodarczo, gdyż ogólnemu wzrostowi przemysłu nie towarzyszy podniesienie się generalnego poziomu obrotu.
Rewolucje: industrialna i handlowa stworzyły więc w Europie okres 1789-1870 nowe klasy społeczne - nową grupę zajmującą się handlem, nową klasę przemysłową. Powstała tez faktycznie nowa struktura władzy, oparta na bezpośrednim posiadaniu pieniądza, przy równoczesnej utracie znaczenia starego systemu, opartego na posiadaniu ziemi jako miernika wartości. Te nowe klasy socjalne wpłynęły na ukształtowanie się nowej specyficznej demokracji i właśnie to owa nowa demokracja przyczyniła się walnie do powstania swoistego systemu politycznego. Jego celem było uzyskanie maksymalnego poszerzenia prawa głosu (głosowania) oraz liberalnej, zgodnej z nowym duchem czasu, konstytucji. Owi głosiciele nowych idei, „liberałowie”, nie wierzyli jednak iż rząd może spełnić swoje funkcje ekonomiczne w sposób efektywny, uważając równocześnie, iż im mniej Interwencjonalizm państwowego w sferze produkcji, w tym lepiej.
W tym samym kierunku oddziaływano tez przekształcenie klasy indywidualnej w wielką siłę polityczną. Wraz z ciągłym rozwojem rewolucji przemysłowej i zmieniającymi się warunkami pracy, rzemieślnicy zaczęli się domagać (i uzyskali) wprowadzenia ustawodawstwa regulującego stosunki pracy.
ROLNICTWO
W pierwszej połowie XIX wieku Europa ma charakter zdecydowanie rolniczy. W roku 1815, z 200 milionów mieszkańców tego kontynentu ponad 90 % żyło na wsi, z czego 80% utrzymywało się z rolnictwa. Do roku 1848 (poza wyjątkiem Anglii) ta ogromna przewaga ludności wiejskiej nad społeczeństwem miejskim utrzymywała się. Położenie w jakim znajdowali się chłopi europejscy tego okresu było wysoce zróżnicowane. Istniała generalna zasada, iż najcięższe życie wiedli wówczas rolnicy zamieszkujący, praktycznie nie podlegający poddaństwu (do roku 1810 przeprowadzono ostatecznie włączenie tych nielicznych chłopów, którzy uprawiali na terenie państw nordyckich tzw. ziemię pańską) oraz mogący przechodzić do innych grup społecznych.
Przeprowadzone na początku XIX wieku, przez dwóch ministrów pruskich: H.F. Steina i H. Herdenberga reformy społeczne, skarbowe, sądowe, wojskowe i administracyjne zaowocowały, między innymi, wprowadzeniem w życie w roku 1807 dekretu znaczącego poddaństwo chłopów i przynoszącego im wolność osobistą oraz (równocześnie) nadającego burżuazji możliwość zakupu majątków ziemskich. Był to moment, od którego rozpoczęto w Prusach reformę ustroju wewnętrznego lokalnej wsi. Ustawa z roku 1807 nie stanowiła jednak podstawy do uwłaszczenia chłopów pruskich, gdyż nadal na uprawianych przez nich gruntach ciążyły świadczenia feudalne. W roku 1811 określono ostateczne zasady uniemożliwiające wykup ziemi przez chłopów - obywateli Prus, ograniczając jednak tę możliwość tylko do tych gospodarstw, które mogą wystawić sprzężaj. Na mocy edyktu regulacyjnego z tego roku wprowadzono też zasadę, iż chłopi - dziedziczni użytkownicy gruntów - uzyskują prawo do nabycia dotychczas uprawnionej ziemi na własność jedynie pod warunkiem uiszczenia stosownego odszkodowania dla panów, czyli indemnizacji. Warunkiem takiego zakupu miało być przekazanie panu 1/3 użytkowanego areału. Natomiast chłopi nie będący dziedzicznymi użytkownikami gruntów mogli uprawianą ziemię wykupić z zamian za zwrot panu połowy uprawianego areału.
Jakkolwiek dokonane tu za czasów cesarza Józefa II (1780-1790) kodyfikacje prawne dotyczące pańszczyzny częściowo ograniczały samowole panów w odniesieniu do ich relacji z chłopami austriackimi, to jednak w Austrii zniesienie poddaństwa i własności feudalnej panów nad gruntami chłopskimi nastąpiło dopiero po Wiośnie Ludów (1848). Ostatecznie uwłaszczenie połączono na terenie monarchii austriackiej z koniecznością wykupywania przez rolników od panów dotychczasowych świadczeń feudalnych, czyli czynszów i pańszczyzny. Ponieważ państwo nie dążyło do wzmocnienia roli szlachty, głównie zresztą ze względu na odśrodkowe dążenia węgierskie, przeprowadzone w Austrii zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów nie dało jednak aż takich korzyści wielkim właścicielom ziemskim jak w Prusach. Przeprowadzone zmiany nie zlikwidowały równocześnie istniejących w Austrii (przekształcającej się od roku 1867 w monarchię austro - węgierską) majątków obszarniczych.
W Rosji końca XVIII wieku położenie chłopów było najcięższe w Europie. W czasach Katarzyny II uprawiano np. szeroko proceder kupna czy sprzedaży „dusz”, dokonywany bez oglądania się na możliwość rozdzielenia w ten sposób rodzin chłopskich. 80% chłopów rosyjskich żyło w poddaństwie, najostrzejszym zresztą ze wszystkich znanych na kontynencie europejskim. Na terenie Rosji stosowano niekiedy nawet tzw. miesiaczyznę, czyli zmianę przez obszarnika całego posiadanego majątku na formę folwarku, gdzie pracującym chłopom wydzielono jedynie pożywienie i odzież. Jest oczywiste, iż poddani sądownictwu pańskiemu chłopi rosyjscy nie byli też i właścicielami uprawianej ziemi. Ciążyły na nich wysokie podatki, czynsze i pańszczyzna, odrabiana na rzecz panów.
Inaczej przedstawiały się zagadnienia rolnicze w Kajach pozaeuropejskich. Przykładem mogą być Stany Zjednoczone. Różnice ekonomiczne i odmienność zapatrywań na kwestie otwartości handlu (Północ domagała się wprowadzenie taryf zaporowych dla ochrony własnego przemysłu, podczas gdy Południe pragnęło utrzymania wolnego handlu dla łatwiejszej sprzedaży produkowanych tam towarów) spowodowały stopniowe narastanie konfliktu, który doprowadził do wybuchu tzw. wojny secesyjnej z lat 1861-1865. W wyniku przegrania Południa zniesiono w USA niewolnictwo a opierające się dotychczas na pracy przymusowej latyfundia musiały przejść na tory gospodarki kapitalistycznej (praca najemna). Istniała równocześnie tendencja do zmniejszania obszaru wielkiej własności ziemskiej poprzez wyprzedaż części ziemi tzw. ubogim białym czy - rzadziej - Murzynom.
PRZEMYSŁ
Rozwój produkcji wielkoprzemysłowej, o dominującej pozycji początkowo tylko w Anglii, do lat siedemdziesiątych XIX wieku zyskuje na znaczeniu w wielu krajach europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych. Jednym z dwu głównych czynników stymulujących znaczne zwiększenie produkcji tego rodzaju było szybkie wdrażanie udoskonaleń technologicznych, dających podstawę do potanienia ogólnego zakresu wytwórczości. Zjawisko to powoduje, iż produkcja wielkoprzemysłowa staje się konkurencyjna w odniesieniu do pracy ręcznej.
Następował tez znaczny wzrost zapotrzebowania na produkty fabryczne, mający swoje podstawy:
We wzroście liczby ludności światowej,
W tendencji do zmniejszania się znaczenia gospodarki naturalnej
W zwiększającym się podziale pracy,
W podniesieniu stopy życiowej ludności,
W poszerzeniu się rynków zbytu przy równoczesnym wzroście konkurencji w ich zdobywaniu
W krajach zachodnioniemieckich (głównie Nadrenia)zniesiono w Czechach napoleońskich ograniczenia cechowe, co przyniosło znaczne wzmocnienie tamtejszego przemysłu. Na wschodzie Niemiec taki rozwój był jednak początkowo hamowany przez niewole chłopów, uprzedzenie rządzących junkrów i bariery cechowe. Inna przeszkodę w rozwoju przemysłu wschodnioniemieckiego stanowiły także liczne bariery celne oraz istniejąca odmienność prawodawstwa, systemów pieniężnych czy struktury cen.
Taka sytuacja nie trwała długo. Na mocy wprowadzonego w roku 1807 przepisu, szlachta uzyskała w Prusach prawo do wykonywania tych zawodów, które były uważane za mieszczańskie. W roku 1810 zniesiono tam system cechowy, dając podwaliny pod wprowadzenie liberalnej polityki przemysłowej, opartej na zasadach wolności gospodarczej. Wkrótce, już w roku 1818 Prusy zniosły u siebie system ceł wewnętrznych, dokonując tym samym ekonomicznego zjednoczenia wszystkich prowincji tego państwa. Na skutek zwiększenia rynków zbytu i wprowadzenia nowego pruskiego ustawodawstwa agrarnego, rozwiązał się znacznie przemysł w Westfalii i Nadrenii (zachodnich terenów monarchii pruskiej) oraz potaniała tamtejsza produkcja. W efekcie, wobec niemożliwości sprostowania tak zorganizowanej konkurencji, małe sąsiednie państwa niemieckie były zmuszone do zawierania z Prusami umów handlowych. Pierwsza taka unia miała miejsce w roku 1828, kiedy to Prusy wstąpiły w unię celną z Hessen - Darmstadt. Po tym nastąpiły liczne podobne umowy. W roku 1834 tzw. Związek celny (Zollverein) obejmował swoim zasięgiem: obydwie Hesje, Wirtembergię, Bawarię i Prusy, ale już w roku 1836 naliczyć możemy w jego składzie 26 państw niemieckich.
W okresie 1825-1850 produkcja żelaza wzrasta w Niemczech pięciokrotnie, wydobycie węgla wzrasta trzykrotnie. Powstają tez linie kolejowe. Pierwsza z nich została otwarta pomiędzy Norynbergią a Furth w roku 1835. W roku 1850 w całych Niemczech jest już około 6 tysięcy kilometrów linii kolejowych, z czego około 3000 znajduje się na terenie Prus. Tempo rozwoju gospodarczego Niemiec (nadal zapóźnionych ekonomicznie w porównaniu z Anglią i Francją). Było znacznie szybsze niż w innych krajach europejskich. W latach 1820-1840 szybkość tego rozwoju wyniosła: w Niemczech - 75%, w Anglii - 60%, we Francji - 20%.
W Austrii manufaktury rozwijały się (jakkolwiek blokowanie przez miejscowych feudałów) na znaczniejszą skalę jedynie w krajach niemieckich, Lombardii (pochodzi od germańskiego plemienia Longobardów, którzy w VI wieku podbili północne Włochy i założyli swoje królestwo z ośrodkiem w lombardzkim mieście Pawia - początkowo słowo "Lombardia" oznaczało wszystkie części Italii pod panowaniem Longobardów, następnie znaczenie słowa zawężało się do obszarów wokół ich stolicy ) i Czechach. Feudałowie austriaccy, chcąc czerpać zyski ze swoich lasów, szczególnie utrudnili import i wydobycie węgla kamiennego, popierając przy tym rozwój produkcji węgla drzewnego. Przez całą też pierwszą połowę XIX wieku polityka państwa preferowała stanowisko miejscowych możnowładców. Na dodatek w innych niż wymienione częściach cesarstwa austriackiego przemysł nie mógł się prawidłowo rozwijać także ze względu na rozbudowane tam stosunki poddańcze, które uniemożliwiły dopływ taniej siły roboczej do manufaktur. Pierwszą linię kolejową zbudowano w Austrii w roku 1832 z miejscowości Linz do Budweiss. W roku 1854 w Austrii było jednak nadal tylko 416 km trakcji (8 razy mniej w Prusach).
Od połowy XIX wieku możemy mówić o okresie wzmożonej produkcji żelaza i węgla. Wydobycie węgla kamiennego wzrasta w tym okresie do 90 milionów ton, czyli dziesięciokrotnie w odniesieniu do okresu końca XVIII wieku (9 milionów). W latach pięćdziesiątych zaczęto używać nafty jako materiału pędnego (najpierw w Ameryce, następnie w Europie). Jedynie w okresie 1859-1865 produkcja tego surowca wzrosła w USA z 9 tysięcy do 4 mln hektolitrów.
Napoleon III w roku 1860 podpisał traktat handlowy z Anglią, na mocy którego oba te państwa znacznie obniżyły cła na towary importowe. Inspirowany przez tę sytuację Niemiecki Związek Celny zerwał z dotychczasowym protekcjonizmem i zawarł w roku 1862 podobny traktat z Francją, i to na zasadzie wzajemnego uprzywilejowania. Równocześnie zniesienie ograniczeń związanych z ustawodawstwem korporacyjnym doprowadziło ostatecznie do znacznego rozwoju przemysłu niemieckiego, który na wielu polach przeciągną Francję. W roku 1870 niemieckie linie kolejowe liczyły już 20 tysięcy kilometrów, będąc najgęstszą trakcją w Europie. Wydobycie węgla wzrosło tu 4,4 mln ton w roku 1848, do 29,5 mln ton w roku 1871 (po przyłączeniu Alzacji - kraina historyczna i region administracyjny we Francji, położony w północno-wschodniej części kraju nad Renem. Składa się z dwóch departamentów: Bas- Rhin na północy oraz Haut- Rhin na południu. Historyczna Alzacja obejmowała jeszcze niewielki obszar wokół miasta Belfort, który obecnie tworzy departament Territoire -de- Belfort i Lotaryngii do rzeszy. W ten sposób Niemcy wydobywały dwa razy więcej węgla niż Francja, ustępując jedynie miejsca wytwórczości angielskie. Francja produkowała jednak więcej żelaza niż Niemcy, gdyż francuski wytop tego surowca wynosił w roku 1848 około 211 tysięcy ton, w roku 1857 około 500 ton, natomiast w roku 1871 ponad 1,5 mln ton.
Stałym zjawiskiem gospodarki europejskiej XIX wieku, powtarzającym się z niemal dokładną regularnością, są tzw. kryzysy gospodarcze z lat:1799 i 1810 (Anglia), 1815-1818, 1825-1832, 1836-1839, 1846-1850, czy wreszcie 1857-1858. Ich występowanie było spowodowane dwiema przyczynami:
Przy niskiej sile nabywczej ogółu społeczeństwa nadmierna, przekraczająca chłonność rynku, produkcja w jednej gałęzi przemysłu spowodowała osłabienie prędkości innych dziedzin wytwórczości, ucieczkę złota, spadek kredytu, a w konsekwencji liczne bankructwa i bezrobocie
Występowały (częste) nieurodzaje, które pociągały za sobą wzrost cen żywności
Istotną kwestię dla rozwoju dziewiętnastowiecznej gospodarki europejskiej zaczęło zatem Stanowic bezrobocie. Jest znamienne, że w klasycznej myśli ekonomicznej, myśli epoki wzrostu liberalizmu, nie zajmowano się w zasadzie zagadnieniem niezamierzonego braku zatrudnienia. Pozycję klasycznie liberalną zajmował tu Jean Baptiste Say (1767-1832).
Dochodziło do tego jeszcze przekonanie, iż ludzie, którzy martwią się bezrobociem czy depresją gospodarczą (np. Thomas Attwood 1763-1856) zdają się być niezadowoleni ze stosowanej polityki gospodarczej - laissez faire - którą klasyczni ekonomiści uważali za niezastąpioną. Osoby zajmujące się bezrobociem były niekiedy skłonne zaradzić temu problemowi poprzez doprowadzenie do inflacji systemu monetarnego poprzez wprowadzenie pieniądza papierowego lub poprzez ustanowienie związków kooperatywnych dla zorganizowania produkcji czy dystrybucji.
Stojąc wobec takich właśnie proponowanych rozwiązań problemu bezrobocia, klasyczni ekonomiści osądzili prawdopodobnie, że środki zaradcze okazać się mogły jeszcze gorsze niż sama choroba (bezrobocie), stąd nie widzieli sensu w podnoszeniu znaczenia samego problemy braku pracy.
HANDEL
Wraz z wprowadzeniem szybkiego transportu stało się możliwe przewożenie towarów, które przedtem nie nadawały się do handlu. Za rewolucją przemysłową nastepuje zatem rewolucja handlowa. Zaczęto transportować na dużą skalę szybko psująca się żywność: mięso i owoce, zboża a także maszynerię, czy masy surowców wszelkiego rodzaju. Wszystkie te towary zajęły jednakowo znaczące miejsce w handlu międzynarodowym. Wiele z przewożonych towarów było całkowicie nowych, w innych wypadkach nową okazała się skala, w jakiej były one transportowane.
W czasie gdy komunikacja stała się coraz szybsza i powstawały wielkie koncerny handlowe, posiadające ogólnoświatowe interesy; okazały się tez możliwe nowe związki handlowe. Wszystkie kraje zostały związane ze sobą poprzez silniejsze więzi ekonomiczne. Dochodzi również do rewolucji socjalnej. Ludność zaczęła grupować się w miastach czy emigrować w coraz większym stopniu do kolonii europejskich, tworząc w ten sposób w ten sposób nowe rynki czy poszerzając dostęp do źródeł surowców naturalnych. Cały świat stał się wewnętrznie połączony, co nastąpiło po raz pierwszy w historii.
W XIX wieku zanika też niewolnictwo, a zatem i handel żywym towarem. 8 lutego 1815 roku, podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego, osiem tzw. „państw głównych” podjęto rezolucję o zniesieniu światowego handlu niewolników. Deklaracja ta nie wprowadziła jednak wyznacznika czasowego do stosowania sankcji niewolnictwo funkcjonowało więc początkowo nadal i to nawet na terenie kolonii angielskich, gdzie już uprzednio formalnie zostało wzniesione. Zapoczątkowane zmiany dały jednak podstawę do realizacji postawionego w Wiedniu dezyderatu. Meksyk znosi niewolnictwo w roku 1829, Wenezuela w roku 1821 (praktycznie w 1837), Stany zjednoczone w roku 1862. W wielu krajach niewolnictwo wielokrotnie znoszono, aby je następnie przywracać. Najdłużej utrzymało się ono na hiszpańskiej Kubie i w Brazylii. Ta ostatnia zniosła je dopiero w roku 1888, i to częściowo pod naciskiem angielskim.
PIENIĄDZ - KREDYT - SKARBOWOŚĆ
Ponieważ warunkiem rozwoju gospodarczego było wprowadzenie do obiegu jak największej ilości pieniędzy, przy istniejących niedoborach monet kruszcowych i niedogodnościach związanych z ich przechowaniem, transportem i zakresu używalności banków (pierwotnie: pokwitowań na daną ilość przechowywanego w banku kruszcu). Wraz z narastającą emisją banków nie posiadających zabezpieczeń w złocie, liczne państwa prowadziły zasadę zwiększenia wymienialności wypuszczanych banknotów w formie pieniądza.
W początkach XIX wieku, idąc za przykładem Anglii i Francji, w poszczególnych państwach powstają centralne banki narodowe. Taką instytucję tworzy się np. w Austrii (Nationalbank) w roku 1816. W Prusach istniejący Bank Królewski przekształcono w roku 1848 w Bank Pruski. W Królestwie Polskim bank narodowy (istniejący 20 lat) założono w roku 1791.
Banki narodowe służą przede wszystkim dostarczeniu kredytów niezbędnych do funkcjonowania państwa, przy niewielkim tylko udziale w kredytowaniu przemysłu i handlu (jak np. w Austrii). Prowadzą tez one działalność emisyjną (np. Bank Pruski).
Od połowy XIX wieku następujące przyspieszenie rozwoju bankowości, szczególnie operującej w dziele kredytów, czego przyczyną był ogromny ówczesny wzrost zapotrzebowania na kapitały do celów inwestycyjnych. Równocześnie funkcjonowanie emisyjne banków stają się jeszcze bardziej domeną zarezerwowaną wyłącznie dla centralnych instytucji finansowych. Banki handlowe opierające się najczęściej jako spółki akcyjne powiększają znacznie zakres swojej działalności kredytowej, często wykorzystując w tym celu oszczędności swoich działalności kredytowej, często wykorzystując w tym celu oszczędności swoich depozytariuszy (udziałowców). Finansują one rozwój przemysłu, handlu i rolnictwa. Procesom tym towarzyszy koncentracja kapitału, doprowadzająca do wzrostu znaczenia nielicznych instytucji finansowych, które poprzez skupienie wkładów innych banków (instytucji) kredytowych, które poprzez skupienie wkładów innych banków (instytucji) kredytowych, przejmują rolę kierowniczo - nadrzędną w odniesieniu do całości systemu kredytowo - bankowego jakiegoś kraju.
Gospodarka budżetowa państw dziewiętnastowiecznych charakteryzuje się przede wszystkim generalnym wzrostem wydatków państwowych tak na cele inwestycyjne ja i militarne. Z myślą o uzysku odpowiednich środków następuje usprawnienie systemu podatkowego (podatki pośrednie i bezpośrednie, dochodowe, gruntowe, od działalności przemysłowej, itd. ). W okresie panowania wolnej konkurencji (do około 1870) funkcjonuje też generalna zasada proporcjonalnego opodatkowania dochodów. Na skutek istnienia licznych podatków pośrednich od dóbr konsumpcyjnych (powszechnego użytku) takie spojrzenie na problem opodatkowania stało się przyczyną powstania regresji podatkowej i powiększenia obciążeń najuboższych klas społecznych, utrzymujących się z najmu swojej pracy. Państwa okresu 1789-1870 chętnie też zaciągają w sytuacjach wyjątkowych pożyczki wewnętrzne, często rozpisywane na zasadzie przymusowego wykupu.
INNOWACJE
Rewolucje przemysłowe i agrarne doprowadziły do wzrostu zainteresowania naukami matematyczno -przyrodniczymi. Rozwój tych gałęzi nauki stanowił przecież o dalszym wzroście gospodarczym. Tempo zachodzących zmian i rozwoju wiedzy obrazuje liczba zgłaszanych patentów. I tak, w Stanach Zjednoczonych, gdzie klasy rządowe zrozumiały znaczenie innowacji technicznych było ich w okresie 1790-1800 jedynie 276, natomiast w latach 1800-1850 aż 6480.
Nastąpił znaczny rozwój w dziedzinie komunikacji, w której to właśnie Amerykanie prześcignęli inne narody. Od roku 1819 rozpoczęto próby budowy statków głównie o żelaznej konstrukcji. Pierwszy taki statek zbudowano w Anglii w 1843 roku. Powszechne zastosowanie konstrukcji żelaznej miało miejsce dopiero po roku 1854, kiedy to Anglik John Elder wprowadził udoskonalenia w silniku prawym. Od około 1830 roku koła łopatkowe statków zaczęto zastępować śrubą. Pierwszy statek o napędzie śrubowym powstał w 1839 roku. Od roku 1863 można już mówić o budowie statków o konstrukcji stalowej. W efekcie tych przemian nastąpił przełom w dziedzinie transportu wodnego. Równocześnie jeszcze w połowie XIX wieku większość tonażu flot państw europejskich oparta była na żaglowcach.
Zastosowanie maszyny parowej do komunikacji lądowej związane jest z nazwiskiem Anglika Ryszarda Trevisthicka, który pierwszy parowóz zbudował około 1797 roku. Powstają tez udogodnienia transportowe. Na podstawie wzmocnienia dawnego pomysłu Napoleona, były konsul francuski w Egipcie tworzy towarzystwo akcyjne do budowy Kanału Sueskiego, który (pomimo przeszkód) zostaje wybudowany w okresie 1859-1869. Konstruuje się też mosty żelazne, czy tunele górskie (najsłynniejszy pod górą Mon - Cenis, wybudowany w latach 1855-1870.
Wyjątkowego znaczenia nabrało opracowanie w połowie XIX wieku nowej technologii wytopu stali (dwoma sposobami), która wpłynęła na umasowienie produkcji i spadek cen tego towaru.
Powstają wynalazki funkcjonujące na zasadzie wykorzystania elektryczności. Cykl ten rozpoczyna się w roku 1837, kiedy wynaleziono telegraf. W roku 1851 położono pod kanałem La Manche kabel elektryczny łączący Dover z Calais. Od roku 1866 stało się powszechne zastosowanie telegrafu. Później wynaleziono telefon, silnik elektryczny, żarówkę czy fonograf. W 1848 zaczęto masowo produkować zegarki kieszonkowe, czy broń tzw. odtylcową (rewolwery Colta). Od roku 1816 wchodzą w użycie maszyny do szycia.
W gospodarce światowej okresu 1789-1870 nastąpił przełom. Wolność osobista i wynikająca z niej rewolucja w rolnictwie, rewolucje przemysłowe i handlowe rozpoczęte przez użycie pary, ruch roboczy, nowy kształt polityki ekonomicznej o zabarwieniu narodowym oraz zapoczątkowanie zintensyfikowanych procesów migracji i kolonizacji są niezaprzeczalnymi osiągnięciami tych lat.