Słowniczek podstawowych pojęć demograficznych

Analiza przekrojowa (okresowa) - metoda badawcza w demografii rekonstruująca typowy przebieg życia jednostki (cykl życia) za pomocą hipotetycznego cyklu życia budowanego na podstawie danych pochodzących od osób znajdujących się w badanym okresie w różnych fazach życia. Zaletą tego podejścia badawczego jest natychmiastowość uzyskanych wyników, wadą ich hipotetyczność (założenie utrzymywania się braku zmian w długim okresie).

Analiza wzdłużna (kohortowa) - metoda badawcza w demografii rekonstruująca typowy przebieg życia jednostki (cykl życia) poprzez śledzenie kohorty, tj. grupy osób, w których życiu w tym samym okresie wystąpiło to samo zdarzenie inicjujące powstanie grupy. W efekcie uzyskane informacje odnoszą się do rzeczywistej zbiorowości. Zaletą tej metody jest wiarygodność i bezwarunkowość danych, wadą zaś ich historyczność (opis życia kohorty dokonany być może dopiero wówczas, gdy opuści ona badany etap życia).

Bezdzietność - brak wydanego na świat potomstwa. Istnieją dwa typy bezdzietności - przymusowa (wynikająca z czynnika fizjologicznego - bezpłodności lub niepłodności) i dobrowolna (będąca wynikiem świadomego wyboru, aby nie posiadać dzieci).

Bezpłodność - trwała, nieuleczalna utrata zdolności rozrodczych.

Bieżąca ewidencja ludności - dane ludnościowe zgłaszane i rejestrowane w Urzędach Stanu Cywilnego - USC (urodzenia, zgony, zawarcie małżeństwa, rozwody, separacje) lub Biurach Ewidencji Ludności (wymeldowania z dotychczasowego miejsca pobytu i zameldowania w nowych miejscach). Dane te następnie przekazywane są do placówek terenowych Głównego Urzędu Statystycznego, przesyłane do centrali, agregowane i udostępniane publicznie.

Caldwella teoria przepływu bogactwa - koncepcja sformułowana przez brytyjskiego antropologa J. Caldwella w latach 1970. mówiąca, iż ograniczanie liczby potomstwa, widoczne w trakcie przejścia demograficznego, wynika ze zmiany salda przepływów międzypokoleniowych w rodzinie. W społeczeństwach tradycyjnych dzieci od maleńkości pomagają w opiece nad młodszym rodzeństwem i w szeregu prac domowych, co sprawia, iż koszty ich wychowania są niskie. Nastolatki wykonują pracę dorosłych. W efekcie posiadanie licznego potomstwa związane jest z licznymi korzyściami dla dysponentów ogółu zasobów - rodziców. W społeczeństwach współczesnych dzieci przebywają długo w systemie szkolny, istnieje zakaz wykonywania przez nie pracy zawodowej. Tym samym generują koszty, nie przynosząc ekonomicznych korzyści. W rezultacie zachodzących zmian rodzice decydują się na ograniczanie liczby posiadanego potomstwa, gdyż posiadanie dzieci postrzegane jest jako czasochłonne i kapitałochłonne, a jednocześnie nie przynoszące żadnych ekonomicznych korzyści.

Cykl życia - analiza przebiegu typowego życia z punktu widzenia opisu zbioru różnorodnych karier przypisanych jednostce. Kariera to z kolei sekwencja zdarzeń określonego typu, zaś samo zdarzenie to zmiana jednego stanu w drugi. Możemy przykładowo mówić o karierze edukacyjnej, gdzie zdarzeniami będą odpowiednio: rozpoczęcie szkoły podstawowej, promocja do kolejnych klas, przejście do gimnazjum, liceum, rozpoczęcie studiów, itd. Demografię interesują zwłaszcza niektóre kariery: małżeńska, rodzicielska, zdrowotna.

Cząstkowy współczynnik demograficzny - szczególny typ współczynnika demograficznego, obliczany: 1) dla wyodrębnionej na podstawie pewnego kryterium podzbiorowości lub 2) na podstawie wyszczególnionego podzbioru badanego zdarzenia demograficznego. Przykładem pierwszego typu cząstkowego współczynnika może być współczynnik zgonów dla osób w wieku 20-29 lat, w którym liczba zgonów osób w interesującym nas wieku dzielona jest przez ogólna liczbę osób w tym wieku. Przykładem drugiego typu współczynnika może być współczynnik zgonów z powodu chorób nowotworowych, w którym liczba zgonów z powodu raka dzielona jest przez ogólną liczbę osób tworzących badaną zbiorowość.

Deportacja - to przymusowe wydalenie z terytorium kraju (najczęściej dotyczą nielegalnych imigrantów).

Doktryna ludnościowa - narzędzie objaśniania rzeczywistości demograficznej ukierunkowane na jej zreformowanie i udoskonalenie. Doktryna ludności optymalnej to: 1) próba określenia najlepszej z danego punktu widzenia liczby, struktury i rozmieszczenia ludności, 2) sprawdzenie na ile sytuacja rzeczywista zgodna jest z ideałem, oraz 3) określenie kierunku i bodźców pożądanych zmian.

Drugie przejście demograficzne - zmiany o charakterze normatywno-obyczajowych występujące w ostatnim półwieczu w krajach najwyżej rozwiniętych, prowadzące do redefinicji ideału życia, w tym i życia rodzinnego. Przejście to związane jest z upowszechnianiem się nietradycyjnych, mniej od tych tradycyjnych stabilnych form życia małżeńsko-rodzinnego, odznaczających się dużym rozpowszechnieniem małodzietności i bezdzietności. Rezultatem drugiego przejścia demograficznego jest reprodukcja zawężona, prowadząca do kurczenia się wielkości populacji.

Dzietność - informacja o przeciętnej liczbie dzieci wydanych na świat przez kobietę w trakcie jej życia rozrodczego. Mierzona jest za pomocą współczynnika dzietności teoretycznej, zwanego również współczynnikiem płodności całkowitej, informującego, ile dzieci urodziłaby typowa kobieta w sytuacji, gdyby w na poszczególnych etapach jej życia rozrodczego rodziła dzieci z częstością równą płodności występującej w poszczególnych grupach wieku. Współczynnik ten oznaczany jako TFR (od ang. total fertility rate) obliczamy sumując roczne współczynniki płodności dla kolejnych grup kobiet w wieku 15-49
lub za pomocą uproszczonej metody, gdy dysponujemy danymi dla pięcioletnich grup wieku
.

Ekspatriacja - to dobrowolne lub przymusowe opuszczenie terytorium swego kraju (zerwanie z krajem).

Ekstradycja - wydanie przez władze państwowe władzom innego kraju osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub skazanej za nie w kraju żądającym wydania.

Emigracja - migracja polegając na opuszczeniu danego obszaru, odpływ.

Eugenika - próba wpływania na dzietność jednostek w zależności od ich wartości. Eugenika pozytywna to zachęcanie do posiadania potomstwa przez jednostki i grupy społecznie wartościowe, z kolei eugenika negatywna to utrudnianie rozrodu grupom mało wartościowym. Eugenika silnie bazowała na przekonaniu o dziedziczeniu nie tylko statusu społeczno-ekonomicznego, lecz również zdolności intelektualnych, stanu zdrowia oraz „moralności”.

Feminizacji współczynnik - współczynnik natężenia, określający, ile kobiet przypada w przeliczeniu na pewną „okrągłą” liczbę mężczyzn (100, 1000, itd.). Uzyskujemy go, dzieląc liczbę kobiet przez liczbę mężczyzn, a następnie wymnażając uzyskany iloraz przez stałą równą 10 do wybranej potęgi.

Gospodarstwo domowe - zespół osób - spokrewnionych ze sobą bądź nie - mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się. Punktem wyjścia dla utworzenia gospodarstwa domowego jest mieszkanie/dom zamieszkiwane przez daną grupę osób. Wyodrębniamy dwa podstawowe typy gospodarstw domowych: rodzinne i nierodzinne, w zależności od zaistnienia w ramach gospodarstwa domowego choć jednej rodziny.

Homogamia - tendencja do łączenia się w związek osób podobnych do siebie z pewnego punktu widzenia. Istniejące preferencje poszukiwania odpowiedniego dla siebie partnera odnoszą się do takich cech, jak: poziom wykształcenia, klasa społeczna, klasa miejscowości zamieszkiwania, stan cywilny prawny, wyznanie, religijność, rasa, narodowość.

Homoseksualizm - odczuwanie pociągu seksualnego do osób tej samej płci.

Homoseksualny związek - intymny związek dwóch osób tej samej płci. Z reguły jest to związek nieformalny, choć w kilkunastu krajach Europy zarejestrować można taki związek jako formalny - najczęściej jako związek partnerski, rzadziej jako małżeństwo.

Imigracja - migracja polegając na przyjeździe do danego obszaru, napływ

Kapitał ludzki - zasoby ucieleśnione w jednostce ludzkiej w postaci jej wiedzy, umiejętności, kwalifikacji, stanu zdrowia i systemu wartości. Kapitał ludzki decyduje o produktywności jednostki, zaś w postaci zagregowanej o jakości i zasobności społeczeństwa.

Kapitał społeczny - zasoby ucieleśnione w relacjach międzyludzkich; wartość wynikająca z zaufania w postępowanie innych.

Kohabitacyjny związek - intymny, długotrwały, niezalegalizowany związek dwojga dorosłych osób, które wspólnie mieszkają - a przynajmniej zazwyczaj wspólnie spędzają co najmniej 4 noce w tygodniu.

Krzywa przeżycia - graficzna ilustracja pokazująca, jak wraz z przechodzeniem do coraz wyższego wieku zmniejsza się początkowa populacja urodzonych. Czynnikiem wpływającym na spadek liczby uwzględnionej ludności jest tylko umieralność.

LAT (living apart together) - intymny, długotrwały, niezalegalizowany związek dwojga dorosłych osób, które nie zamieszkują wspólnie. Kryterium pozwalającym na wyodrębnienie związku typu LAT od związku kohabitacyjnego jest liczba razem spędzanych nocy. Jeśli partnerzy spędzają przynajmniej 4 noce w tygodniu razem, jest to związek kohabitacyjny, jeśli nie - mamy do czynienia ze związkiem typu LAT.

Malthusa teoria rozwoju ludności - powstała pod koniec XVIII wieku koncepcja wyjaśniająca logikę przemian ludnościowych w społeczeństwach tradycyjnych. Zgodnie z tym podejściem teoretycznym w długim okresie liczba ludności dopasowuje się do dostępnych zasobów żywnościowych. Cyklicznie występuje przy tym stan niedoludnienia i przeludnienia, aczkolwiek w rozwój społeczny wbudowany jest mechanizm dochodzenia do punktu równowagi. Wspomniana koncepcja prowadzi do wniosku głoszonego przez maltuzjanizm, iż najlepszym narzędziem dojścia do stanu optymalnego - tj. powstrzymania nadmiernie szybkiego tempa wzrostu liczby ludności - jest wstrzemięźliwość seksualna (połączona z bezżennością - celibatem) oraz późne zawieranie związku małżeńskiego.

Małżeńskość - skłonność do formowania związków małżeńskich.

Małżeństwo - związek dwóch osób odmiennej płci powstały wskutek jednoczesnego wypowiedzenia dwóch zgodnych oświadczeń woli przed obliczem upoważnionej do tego osoby - w polskich realiach są to kierownik Urzędu Stanu Cywilnego bądź jego zastępca. Małżeństwo zawrzeć mogą tylko osoby pełnoletnie (przy czym w przypadku „ważnych względów społecznych” kobieta może zostać sądownie uznana za pełnoletnią w wieku 16 lat), nie pozostające w innym ważnym związku małżeńskim.

Maskulinizacji współczynnik - współczynnik natężenia, określający, ilu mężczyzn przypada w przeliczeniu na pewną „okrągłą” liczbę kobiet (100, 1000, itd.). Uzyskujemy go, dzieląc liczbę mężczyzn przez liczbę kobiet, a następnie wymnażając uzyskany iloraz przez stałą równą 10 do wybranej potęgi.

Miasto - skupisko ludzkie o dużym zagęszczeniu, spełniające jeden z warunków: posiadanie praw miejskich (kryterium prawne), posiadanie instytucji o ponadlokalnym charakterze (kryterium funkcjonalne), posiadanie wystarczająco dużej liczby mieszkańców (kryterium demograficzne), głównym źródłem utrzymania większości mieszkańców jest działalność pozarolnicza (kryterium ekonomiczne).

Migracja - zmiana miejsca pobytu, z reguły utożsamiana ze zmianą miejsca zamieszkiwania. Migracje dzielą się: z punktu widzenia analizowanego obszaru na imigrację (przyjazd) i emigrację (wyjazd), z punktu widzenia długości pobytu w nowym miejscu na migracje czasowe i definitywne (ostateczne).

Monogamia - długotrwały, intymny związek dwóch osób. W sytuacji, gdy związek skupia więcej niż dwie osoby występuje poligamia - poliandria, gdy kobiet ma więcej niż jednego partnera płci męskiej, bądź poliginia gdy mężczyzna ma więcej niż jedną partnerkę.

Monograficzne badania - badania ukierunkowane na dogłębną analizę wąskiego wycinka rzeczywistości, koncentrujące się przede wszystkim na określeniu determinant wystąpienia określonych zdarzeń demograficznych, w tym i zdarzeń, które do tej pory nie wystąpiły (np. plany prokreacyjne). Podstawową zaletą badań monograficznych jest możliwość uzyskania dogłębnej informacji o mechanizmie przyczynowo-skutkowym danej sfery życia, podstawową wadą bazowanie na metodzie reprezentatywnej (nie zawsze możliwe jest zapewnienie losowości próby) i na deklaracjach badanych.

Nadumieralność - termin informujący o wynikającej z porównania umieralności w dwóch zbiorowościach trwale wyższej częstości zgonów w jednej z nich. Terminu tego używamy najczęściej mówiąc o nadumieralności mężczyzn w porównaniu z kobietami. Porównuje się zatem albo współczynniki zgonów, albo zdecydowanie częściej wartości pochodzące z tablic trwania życia - prawdopodobieństwa zgonów i dalsze trwanie życia.

Niepłodność - czasowa utrata zdolności rozrodczych bądź też czasowe obniżenie się tej zdolności. W przeciwieństwie do bezpłodności niepłodność jest uleczalna.

Optimum ludnościowe - pojęcie, które odnosi się do najlepszej z punktu widzenia pewnego kryterium liczby i morfologii ludności. Jest to taka ludność, dla której liczba, struktura i rozmieszczenie są najkorzystniejsze z pewnego punktu widzenia. Zdawać sobie należy jednak sprawę z tego, iż pojęcie to jest dynamiczne, tj. optimum jest zmienne w czasie, kształtuje się bowiem pod wpływem dostępnych społeczeństwu zasobów naturalnych, dostępnej technologii ich wykorzystania oraz typu organizacji społeczeństwa. Dlatego też odróżnić należy w przypadku optimum ludnościowego analizę stanu (czy w danej chwili osiągnięto sytuację najlepszą) od analizy procesu (czy zmierzamy do ludności optymalnej).

Piramida wieku - graficzna prezentacja informacji o liczbie ludności w poszczególnych grupach wieku. Na osi pionowej zawarta jest informacja o wieku ludności w pełnych ukończonych latach, zaś na osi poziomej - o liczbie osób w danym wieku. Liczba ta może być podana w kategoriach bezwzględnych (tysiące, miliony osób) lub względnych (ile procent lub promili ogółu ludności). Z reguły łączone są przy tym informacje o strukturze wieku kobiet i mężczyzn. W takim przypadku istniej jedna wspólna oś wieku oraz dwie osie mówiące o liczbie osób - z lewej strony znajdują się dane o liczbie mężczyzn, z prawej zaś o liczbie kobiet.

Płodność - natężenie urodzeń w zbiorowości kobiet w wieku rozrodczym (tradycyjnie definiowanym jako wiek 15-49 lat, choć coraz częściej jest to 15-44 lat). Dostarcza informacji o skłonności kobiet do wydawania na świat potomstwa. Często pojęcie to odnoszone jest do wyspecyfikowanych, bardziej jednorodnych grup - np. mieszkanek miast, kobiet z wykształceniem podstawowym, lub kobiet mających 20-24 lata. Wyrażana jest za pomocą współczynnika płodności
będącego ilorazem liczby urodzeń z roku t i liczby kobiet w wieku rozrodczym w połowie tego roku kalendarzowego.

Płodność naturalna - płodność w warunkach współwystępowania wczesnego rozpoczynania życia seksualnego i braku antykoncepcji. W takich okolicznościach płodność i jej rezultat - dzietność - zdeterminowane są jedynie czynnikiem fizjologicznym i pokazują potencjał rozrodczy naszego gatunku. W przypadku występowania płodności naturalnej - jak pokazują badania społeczeństw przeszłości - dzietność osiąga poziom blisko 14 dzieci na typową kobietę.

Polityka ludnościowa - część polityki społecznej powiązana z przemianami ludnościowymi. Wyodrębnia się dwa typy polityki ludnościowej - sensu largo i sensu stricto. W pierwszym, szerokim rozumieniu polityka ludnościowa to reagowanie na wyłaniające się z przemian demograficznych potrzeby społeczne. W drugim wąskim znaczeniu to próba kształtowania przebiegu procesów ludnościowych, poprzez wpływanie na podejmowane przez jednostki i grupy zachowania. W ramach polityki ludnościowej sensu stricto wyróżnia się: politykę rodzinną, politykę zdrowotną i politykę migracyjną.

Poronienie - zakończenie ciąży polegające na wydaleniu bądź wydobyciu z ciała matki płodu we wczesnej fazie rozwoju, a tym samym nie mogącego samodzielnie funkcjonować. Poronienie samoistne występuje wówczas, gdy wydalenie płodu następuje w trakcie pierwszych 16 tygodni ciąży bez ingerencji z zewnątrz, pod wpływem choroby matki, jej niewłaściwego odżywiania, przemęczenia lub wad genetycznych. Poronienie sztuczne to zastosowanie środków chemicznych lub mechanicznych w celu wydalenia lub wydobycia płodu z ciała matki.

Proces demograficzny - zjawisko demograficzne analizowane w czasie; natężenie zdarzeń demograficznych badane w czasie.

Prognoza demograficzna - najbardziej prawdopodobny wariant projekcji demograficznej.

Prognozowanie demograficzne - przewidywanie przebiegu procesów ludnościowych w celu ustalenia stanu i struktury ludności w przyszłości. Rezultatem prognozowania demograficznego jest ustalenie wielowariantowych projekcji demograficznych.

Projekcja demograficzna - efekt prognozowania demograficznego. Projekcje dzielimy w zależności od kryterium:

1. według kryterium przedmiotowego na: studialne (zakładające utrzymywanie się dotychczasowych trendów), ostrzegawcze (zakładające wystąpienie niekorzystnego splotu wydarzeń i braku skutecznego im przeciwdziałania), normatywne (zakładające osiągnięcie pożądanych parametrów ludnościowych), badawcze (bazujące na jak najbardziej wiarygodnych założeniach);

2. według kryterium czasowego na: krótko- (horyzont projekcji do 10 lat) i długookresowe (przewidujemy na więcej niż 10 lat).

Przejście demograficzne - zmiana trybu reprodukcji ludności od reprodukcji prostej rozrzutnej (wysoki poziom umieralności wymaga rekompensowania za pomocą wysokiej rozrodczości) do reprodukcji prostej oszczędnej (niska umieralność pozwala na niską dzietność) występująca w rezultacie oddziaływania modernizacji społecznej na zachowania demograficzne. W okresie przejścia występuje szybki wzrost liczby ludności, niejednokrotnie o bardzo wysokim tempie (eksplozja demograficzna).

Przejście mobilności przestrzennej - zmiana skali i typowych kierunków przemieszczeń w poszczególnych epokach historycznych. Zmiana ta jest ściśle powiązana z przejściem demograficznym. W okresie przed przejściem demograficznym ruch wędrówkowy był znikomy. Następnie w wyniku wzrostu liczby ludności i procesu modernizacji następuje kierowanie nadwyżek ludnościowych do miast. Gdy te ostatnie nie są w stanie wchłonąć całego przyrostu demograficznego następuje faza migracji zagranicznych. Następnie wraz z rozwojem wielkich zakładów przemysłowych (industrializacja) i „uusługowieniem” gospodarki (serwicyzacja) następuje koncentracja ludności w wielkich miastach - na masową skalę pojawiają się migracje małe miasto/wielkie miasto. Wraz z rozwojem technik łączności i komunikacji i procesem suburbanizacji pojawia się ostatnia faza - masowe migracje z miast na tereny je okalające oraz migracje cyrkulacyjne (wahadłowe, dojazdowe).

Przyrost migracyjny - zwany również saldem migracji, to różnica pomiędzy liczbą osób napływających na dany obszar i wyjeżdżających z tego terenu, a zatem różnica pomiędzy liczbą imigrantów i emigrantów.

Przyrost naturalny - różnica pomiędzy liczbą urodzeń i zgonów. Utrzymywanie się w długim okresie wartości przyrostu naturalnego na takim samym, mało zróżnicowanym poziomie służy jako wskazówka o typie reprodukcji ludności. Przyrost naturalny dodatni (więcej urodzeń niż zgonów) świadczy o reprodukcji rozszerzonej, przyrost naturalny ujemy o reprodukcji zawężonej, zaś wartość przyrostu naturalnego równa zero - o reprodukcji prostej.

Przyrost rzeczywisty - informacja o zmianie liczby ludności pod wpływem zarówno przyrostu naturalnego (różnica pomiędzy liczbą urodzeń i zgonów), jak i przyrostu migracyjnego (różnica pomiędzy napływem a odpływem).

Reemigracja - migracja powrotna, przyjazd na obszar, który kiedyś się opuściło.

Rektangularyzacja krzywej przeżycia - upodabnianie się krzywej przeżycia do prostokąta.

Repatriacja - zorganizowana i dokonywana na podstawie umowy międzynarodowej masowa migracja ludności, z kraju, w którym ludność ta stanowi mniejszość etniczną, do kraju, w którym stanowi większość etniczną.

Reprodukcja ludności - odtwarzanie się ludności pod wpływem ruchu naturalnego, tj. urodzeń i zgonów. W sytuacji, gdy występuje w długim okresie taka sama liczba urodzeń i zgonów, a tym samym liczba ludności się nie zmienia, mówimy o reprodukcji prostej. W przypadku, gdy liczba urodzeń w długim okresie jest wyższa od liczby zgonów, w konsekwencji czego wzrasta liczba ludności, występuje reprodukcja rozszerzona. Gdy zaś populacja się kurczy, albowiem zgonów jest więcej niż urodzeń, mamy do czynienia z reprodukcja zawężoną. Najlepszym miernikiem reprodukcji są współczynniki reprodukcji.

Rodność - natężenie urodzeń w badanej zbiorowości, mierzone za pomocą współczynnika urodzeń (
) określającego stosunek liczby urodzeń w okresie t (
) i liczby ludności w środku tego okresu (
) -
.

Rodzina - przynajmniej dwie osoby tworzące wspólnie gospodarstwo domowe, które powiązane są bądź więzią małżeńską (lub jej tożsamą - tj. związkiem nieformalnym) bądź więzią biologiczną (czy jej tożsamą - adopcja). Wyodrębniamy następujące typy rodzin: małżeństwo z dzieckiem/dziećmi; małżeństwo bez dzieci; związek nieformalny z dzieckiem/dziećmi; związek nieformalny bez dzieci; samotna matka z dzieckiem/dziećmi; samotny ojciec z dzieckiem/dziećmi.

Rozwód - formalne, zaistniałe wskutek orzeczenia sądu rodzinnego, rozwiązanie małżeństwa. Częstość występowania rozwodów mierzona jest współczynnikiem rozwodów lub współczynnikiem rozwodów na 1000 nowo zawartych małżeństw.

Separacja - wynikające z orzeczenia sądu ustanie wspólnoty małżeńskiej, nie pozwalające jednocześnie byłym współmałżonkom na zawarcie nowego legalnego związku.

Spis powszechny - swoiste „zdjęcie migawkowe” społeczeństwa zamieszkującego dany obszar (z reguły państwa), wykonywane co jakiś czas - zgodnie z zaleceniami ONZ co lat dziesięć w okolicach roku kończącego się na 0. Cechami spisów są: powszechność (konieczność dotarcia do wszystkich osób zamieszkujących dany obszar), bezpośredniość (informacje pozyskiwane są bezpośrednio od spisywanych jednostek), imienność (przypisywanie danych konkretnym osobom, co umożliwia np. eliminację osób spisanych kilkukrotnie), jednoczesność (dane zbierane są dla określonego momentu krytycznego, takiego samego w przypadku każdej jednostki), anonimowość (zebrane informacje udostępniane są tylko w postaci zagregowanej, uniemożliwiającej identyfikację poszczególnych osób).

Starzenie się ludności - wzrost udziału osób starszych wśród całej populacji. Przez osoby starsze zazwyczaj rozumiane są jednostki wyodrębnione na zasadzie wieku kalendarzowego (np. osoby w wieku 65 lat i więcej) lub ekonomicznego (osoby w wieku poprodukcyjnym, tj. w polskich realiach kobiety w wieku 60 lat i więcej, mężczyźni 65 lat i więcej). Proces starzenia się ma dualny charakter, co oznacza, iż w wzrastającej w ujęciu bezwzględnym i względnym populacji seniorów najszybciej wzrasta odsetek osób bardzo starych (tj. w wieku 80 lat i więcej), wymagających szczególnej uwagi ze strony osób wdrażających politykę społeczną.

Śmiertelność - natężenie zgonów z określonej przyczyny w zbiorowości osób bezpośrednio narażonych na wystąpienie zgonu z danej przyczyny - np. śmiertelność z powodu przeszczepu serca to iloraz liczby zgonów spowodowanych przeszczepem i liczby osób, którym przeszczepiono serce.

Tablice trwania życia - modelowe podejście do przedstawienia tego, jak wraz z dochodzeniem do coraz bardziej zaawansowanego wieku zmniejsza się liczebność badanej zbiorowości pod wpływem umieralności.

Tablice wygasania - modelowe podejście do opisu tego, jak wraz z upływem czasu zmniejsza się liczebność badanej zbiorowości pod wpływem pewnego czynnika lub kilku czynników.

Trwanie życia - informacja o przeciętnej liczbie lat, jaką przy założeniu się utrzymywania założonych w tablicy trwania życia prawdopodobieństw zgonów posiada jeszcze do przeżycia jednostka w pewnym wieku, wchodząca w skład badanej zbiorowości.

Trwanie życia noworodka - liczba lat, jaką ma przed sobą średnio noworodek przy założeniu, iż w trakcie całego życia doświadczać będzie na poszczególnych etapach swego życia umieralności takiej, z jaką spotykają się w danym roku kalendarzowym osoby w danym wieku. Trwanie życia noworodka obliczane jest na podstawie tablic trwania życia.

Trzecie przejście demograficzne - zmiana struktury etnicznej i wyznaniowej państw najwyżej rozwiniętych, wynikająca z masowych imigracji ludności obcego pochodzenia. Przejście to jest wywołane niedoborami na rynku pracy w efekcie występowania drugiego przejścia demograficznego.

Umieralność - natężenie zgonów w badanej zbiorowości (mierzona za pomocą współczynnika zgonów
); obliczane są również cząstkowe współczynniki zgonów (zob. cząstkowe współczynniki demograficzne) dla określonych subpopulacji i/lub określonych przyczyn zgonów określające umieralność w wyselekcjonowanych, jednorodnych grupach lub umieralność według przyczyn.

Urbanizacja - wzrost udziału ludności zamieszkującej w miastach wśród ludności danego obszaru. Urbanizacja jest efektem procesu modernizacji i współwystępujących z tym procesem industrializacji i serwicyzacji gospodarki. Przebiega w kilku typowych etapach: powolny wzrost wielkości miast w ujęciu bezwzględnym, a następnie względnym, koncentracja ludności w największych skupiskach miejskich, odpływ ludności na obszary podmiejskie (suburbanizacja, której towarzyszy dezurbanizacja, proces odwrotny do urbanizacji).

Urodzenie martwe - wydalenie bądź wydobycie z ustroju matki płodu, u którego wystąpił zgon. Warunkiem uznania urodzenia martwego jest wystarczająca długość ciąży - musi ona trwać przynajmniej 22 tygodnie. W innym przypadku mamy do czynienia z poronieniem.

Urodzenie pozamałżeńskie - urodzenie dziecka przez matkę nie pozostającą w chwili porodu w ważnym związku małżeńskim. W przypadku mężatek domniemywa się, iż ojcem ich potomstwa jest mąż matki.

Urodzenie żywe - całkowite wydalenie bądź wydobycie z ustroju matki noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który oddycha bądź okazuje inne oznaki życia.

Wiek - wielkość określająca, na jakim etapie życia znajduje się dana jednostka. Istnieją różne typy wieku - najczęściej używane jest do jego określenia kryterium chronologiczne, zgodnie z którym wiek określany jest poprzez podanie liczby ukończonych, pełnych lat, jakie upłynęły od momentu urodzenia się danej jednostki. Inne możliwości to odwołanie się do pojęcia wieku ekonomicznego, społecznego lub funkcjonalnego. W przypadku wieku ekonomicznego wiek określa się na podstawie przynależności do określonych, zdefiniowanych na podstawie przepisów prawa grup osób zbyt młodych na aktywność zawodową (wiek przedprodukcyjny 0-17 lat), osób w wieku pełnej zdolności do pracy (wiek produkcyjny - 18-59 lat kobiety i 18-64 lata mężczyźni) i osób mających już możliwość uzyskania uprawnień do świadczenia emerytalnego na normalnych zasadach (kobiety - 60 lat i więcej, mężczyźni - 65 lat i więcej). Wiek społeczny to z kolei wiek związany z wypełnianiem najważniejszych, typowych z punktu widzenia cyklu życia ról społecznych (rola dziecka, małżonka, rodzica, dziadka, pracownika). Wiek funkcjonalny określany jest na podstawie wydolności fizjologicznej danej jednostki.

Wielodzietność - posiadanie dużej liczby potomstwa. W dalekiej przeszłości za taką liczbę uchodziło pięcioro dzieci i więcej, w okresie powojennym - czworo i więcej, zaś we współczesnych społeczeństwach do grona rodzin wielodzietnych zaliczane są te posiadające przynajmniej troje dzieci.

Współczynnik demograficzny - względny miernik demograficzny, najczęściej wskaźnik natężenia, tj. iloraz dwóch pozostających w logicznym związku wielkości. Iloraz ten mówi o tym, ile jednostek jednej wielkości przypada na jedną jednostkę drugiej wielkości. Współczynniki demograficzne - dzięki posługiwaniu się wartościami względnymi - zapewniają zachowanie porównywalności w czasie i w przestrzeni.

Współczynnik rozwodów - wskaźnik natężenia określający częstość występowania rozwodów w badanej zbiorowości otrzymany poprzez podzielenie liczby rozwodów orzeczonych w danych roku kalendarzowym (
) przez liczbę ludności w połowie danego roku (
) -
. Wyrażany po uprzednim wymnożeniu przez stałą
w przeliczeniu na 10000 osób.

Współczynnik rozwodów na 1000 nowo zawartych małżeństw - wskaźnik natężenia określający częstość występowania rozwodów (
) w przeliczeniu na liczbę nowo zawartych małżeństw (
) -
. Interpretowany niekiedy jako informacja o tym, jaka część spośród tysiąca nowo zawartych małżeństw zakończy się rozwodem. Taka interpretacja możliwa jest jednak tylko w warunkach stabilnej liczby małżeństw przez kilkanaście lat poprzedzających rok, dla którego dokonywane są obliczenia.

Współczynniki reprodukcji - współczynniki te dostarczają informacji o typie reprodukcji poprzez określenie, w jakiej liczbie typowa kobieta znajdzie wchodzące w skład następnego pokolenia następczynie w dziele podtrzymania gatunku. Istnieją dwa typy współczynników reprodukcji - brutto i netto. Współczynnik brutto informuje o średniej liczbie córek wydanych na świat przez kobietę w trakcie jej okresu rozrodczego. Współczynnik reprodukcji brutto uzyskujemy, wymnażając udział urodzeń dziewcząt (α) i średnią liczbę potomstwa wydanego przez kobietę w trakcie całego jej życia rozrodczego, co mierzymy współczynnikiem dzietności teoretycznej (zwanym również współczynnikiem płodności całkowitej i od angielskiej nazwy total fertility rate oznaczanej symbolami TFR) -
. Udział urodzeń dziewcząt obliczyć można łatwo, o ile pamięta się, iż wśród urodzeń żywych na 100 urodzeń dziewczynek przypada około 105 urodzeń chłopców. W takim przypadku na każde 100 dziewczynek przypada ogółem 100+105 dzieci, a w rezultacie
.

Z kolei współczynnik netto obliczany jest przy założeniu dożycia przez córkę wieku, w którym została wydana na świat przez swą matkę. Tym samym założona jest niezmienność wzorca dzietności (tj. natężenia urodzeń w poszczególnych grupach wieku). Warunek ten sprawia, iż zmiany wartości WRN odzwierciedlają nie tylko zmiany poziomu dzietności i umieralności, lecz również - niestety - zmiany wieku wydawania na świat potomstwa.

Zachowanie demograficzne - ogół reakcji osobnika wywołanych czynnikami zewnętrznymi (sytuacja) bądź wewnętrznymi (potrzeby, zamiary), odnoszących się do wyboru realizowanej strategii: doboru partnera, miejsca zamieszkiwania oraz strategii reprodukcyjnej i zdrowotnej. Są to zatem rzeczywiście występujące reakcje, przy założeniu iż są to reakcje świadome.

Zdarzenie demograficzne - zarejestrowane lub zaobserwowane zachowanie demograficzne. Dodatkowo do grona zdarzeń demograficznych zalicza się niektóre jednostkowe zdarzenia losowe - zgon, wypadek, itp., tj. zdarzenia nie będące zachowaniami, albowiem nie posiadające świadomego charakteru.

Zgon - trwałe, czyli nieodwracalne, ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, konsekwencją czego jest ustanie czynności całego ustroju.

Zjawisko demograficzne - konstrukt logiczny powstały w chwili przejścia od analizy zdarzeń demograficznych na poziomie jednostek do analizy zbiorowości; zagregowane zdarzenia demograficzne tego samego typu występujące na badanym obszarze.

Związek formalny - intymny związek dwojga dorosłych osób, zarejestrowany w odpowiednim urzędzie. Tradycyjnie ten typ związku utożsamiany był tylko z małżeństwem. W ostatnich latach w szeregu krajów pojawił się jego nowy typ - związek partnerski.

Związek nieformalny - intymny związek dwojga dorosłych osób niezarejestrowany w odpowiednim urzędzie. Przyjmuje jeden z dwóch typów - związku kohabitacyjnego lub związku typu LAT.

Związek partnerski - typ związku formalnego występujący w kilkunastu europejskich krajach. Związek ten tym różni się od małżeństwa, iż słabiej zabezpieczony jest przez państwo (łatwiej się formalnie rozejść - niekiedy wystarczy odpowiednie oświadczenie woli jednej ze stron) oraz dostarcza partnerom ograniczonych praw socjalnych, spadkowych i cywilnych (np. niemożność adopcji, brak automatycznego sprawowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem partnera, niemożność uzyskania renty rodzinnej, itp.).

Źródło utrzymania - źródło, z którego pochodzą środki przeznaczone na wydatki jednostki, rodziny lub gospodarstwa domowego. Wyróżniamy cztery podstawowe źródła utrzymania: dochody z pracy (tj. wynagrodzenie za wykonywaną pracę), dochody z niezarobkowych źródeł (tj. różnorodne świadczenia społeczne - emerytury, renty, zasiłki), pozostawanie na utrzymaniu innych (uzyskiwanie wsparcia od innych osób), dochody z własności (tj. z wynajmu, dzierżawienia komuś swej własności, odsetki). W wielu przypadkach badana jednostka posiada naraz więcej niż jedno źródło utrzymania - w takim przypadku klasyfikowana jest z reguły według głównego źródła utrzymania, tj. tego źródła, które dostarcza największej części dochodów.

---