KAZIMIERZ TETMAJER POEZJE WYBRANE
Oprac. J. Krzyżanowski BN I / 123
WSTĘP
CZŁOWIEK I PISARZ
Kazimierz Tetmajer ur. 12 II 1865 w Ludźmierzu na Podhalu. Studiował filozofię na UJ. Wychowywał się w atmosferze artystycznej.
Tetmajer w ciągu dziesięciolecia 1891-1990 ogłosił 4 serie Poezyj, które przyniosły mu stanowisko czołowego polskiego liryka, dwa tomiki drobnych utworów prozą (Melancholia 1899 i Otchłań 1900), napisał też dwie powieści (Anioł śmierci 1898 i Zatracenie 1897), oprócz tego drukował w czasopismach m. in. relacje z wycieczek tatrzańskich. Sam Tetmajer uważał, że pisał mało, gdyż nerwica, na którą cierpiał nie pozwalał brać mu pióra do ręki. Miał też krytyczny stosunek do swojego dorobku pisarskiego ( raczej nieszczery).
Kłopoty finansowe.
Kompleksy z powodu pochodzenia - rodzina zbankrutowanych mieszczan.
Od 1894 namiętnością poety stały się podróże, głównie do krajów Europy zachodniej, druga namiętnością były kobiety - stąd kłopoty finansowe. Z tej drugiej namiętności wzięły się też liczne erotyki pisane przez Tetmajera, np. cykl trzech Listów Hanusi, napisanych gwarą podhalańską, do „pana z miasta” - Jerzego.
Po 1900 roku rośnie sława poety. Ukazują się wtedy: serie Poezyj, od V do VII (1905, 1910, 1912); trzy wierszowane dramaty: Zawisza Czarny (1901), Rewolucja (1906), Judasz (1917); dzieła prozatorskie: Na Skalnym Podhalu (1903-1910), Legenda Tatr (1912). W tym czasie Tetmajer napisał też dla pieniędzy serię powieści: ciąg dalszy Anioła śmierci, pt. Zatracenie; Króla Andrzeja; Grę fal; Koniec epopei; paszkwil Romans panny Opolskiej z panem Główniakiem oraz szereg nowel. Ten okres zamyka rok 1924 (zbiorowe wydanie Poezyj, czyli seria VIII).
Choroba nerwowa poety - od 1912 zdradzał jej przejawy, a z biegiem lat choroba wzmagała się i objawiała silną manią prześladowczą. Z tego powodu Tetmajer trafił do sanatorium, umieścili go tam bracia - przyrodni Włodzimierz i cioteczny Tadeusz Żeleński Boy. Od tej chwili Tetmajer uważał ich za śmiertelnych wrogów.
Działalność polityczna Tetmajera - był redaktorem dwutygodnika zakopiańskiego „Praca Narodowa” (wyszło tylko 11 numerów) w latach 1914-1915. Pismo to było organem Naczelnego Komitetu Narodowego odpowiedzialnego za kierownictwo polskim ruchem zbrojnym po wybuchu wojny w 1914. Tetmajer w piśmie zamieścił jedynie Przemówienie dnia 28 VII 1915 w Zakopanem na wieczorze na rzecz wdów i sierót po legionistach oraz nekrolog przyjaciela-poety i oficera legionów Piłsudskiego, Jerzego Żuławskiego. Ponadto NKN wydał Tetmajerowi broszurę O żołnierzu polskim 1795-1915 oraz tomik wierszy patriotycznych Cienie. Choroba sprawiła, że Tetmajer musiał zrezygnować z obowiązków patriotycznych.
Działalność w ramach Komitetu Obrony Spisza i Orawy przed zakusami imperialistów czeskich w okresie ustalania granic z Polską. 25 II 1919 wygłosił w Warszawie przemówienie w tej sprawie. Dokumentem tych zdarzeń jest krótka broszurka O Spisz, Orawę i Podhale. Wystąpienie to było końcowym etapem w świadomej działalności człowieka i pisarza (choroba coraz bardziej postępowała).
Ostanie 20 lat życia Tetmajer spędził samotnie w warszawskim Hotelu Europejskim, którego właściciel - książę Czetweryński, zapewnił poecie dożywotnio mieszkanie.
Tetmajer zmarł 18 I 1940 r., licząc 75 lat, pochowany jest na Powązkach.
KULTURA LITERACKA MŁODEGO POETY
Jako 22-latek Tetmajer debiutował studenckim „poematem prozą”, zatytułowanym Illa oraz wierszowana Allegorią, w następnych latach zdobywał też nagrody za wiersze poświęcone Mickiewiczowi czy Kraszewskiemu. W 1891 r. wydał w Krakowie, nakładem Gebethnera i Spółki, tomik Poezje (tytuł powtórzony za Asnykiem i Konopnicką), który nie przyniósł mu jednak sławy. Dlatego wydanie następnego w 1894 musiał opłacić z własnej kieszeni (Poezje Seria II).
W poezji Tetmajera nie trudno zauważyć inspiracje wielkimi romantykami, przede wszystkim Mickiewiczem i Słowackim, w mniejszym stopniu Krasińskim (np. cykl miłosnych liryków Qui amant - pokrewieństwo z poematem Słowackiego W Szwajcarii). Tetmajer cenił też poetę-ludowca Teofila Lenartowicza, którego śmierć uczcił pięknym trenem. Na poetę oddziaływała też w dużym stopniu tradycja europejska (przekłady z biblijnej księgi Exodus w Serii II Poezji; 3 pieśni z Iliady w Serii VI). Tetmajer interesował się też Byronem, Shelleyem, Heinem, znał doskonale Goethego, którego cytował we własnych utworach.
Ze współczesnych Tetmajerowi tendencji w literaturze europejskiej (przede wszystkim francuskiej), w jego poezji dominują dwie - parnasizm i symbolizm. Już w Serii pierwszej znajduje się wiersz pt. Kwiat symboliczny, w Serii II pojawia się Albatros, z Serii III wymowę symboliczną mają zaś wiersze: Rzeka mistyczna, Łąka mistyczna, Potok symboliczny, Symbol.
Tadeusz Sobolewski na łamach „Przeglądu Literackiego” bardzo surowo ocenił poezję Tetmajera, zarzucając jej nadmierne czerpanie z poetów francuskich, a słuszność swych wywodów uzasadniał niezbyt trafnym zestawieniem Albatrosa z jego rzekomym pierwowzorem, wierszem Baudelaire'a. Tetmajer odpowiedział Sobolewskiemu w „Życiu” (1898), boleśnie urażony niesprawiedliwym sądem krytyka.
KATASTROFISTA - PIEWCA PRZEŻYTYCH - HEROLD WOLNOŚCI
Rozkwit twórczości lirycznej Tetmajera przypada na ostatnie dziesięciolecie XIX wieku, czyli na okres głębokiego kryzysu kultury europejskiej.
N a ziemiach polskich, zwłaszcza w Galicji, gdzie ucisk zaborcy był najmniejszy, rozkwitała literatura związana z klasą robotniczą i chłopską. Jako przedstawiciela literatury - zwiastuna nadchodzących katastrof (I wojny) wystąpił Tetmajer. W jego tomiku 1891 r. (Seria I), znalazła się patetyczny wiersz o tematyce społecznej Wody - rozrachunek zbuntowanych mas ludowych z posiadaczami pałaców. Symbolem nieuniknionego przewroty społecznego poeta uczynił tutaj powódź wiosenną, łamiącą okowy zimowe.
Ta sama problematyka pojawia się w pierwodruku Serii II, gdzie pojawia się poemat W Nowy Rok (1892), opatrzony mottem z Reduty Ordona. Wiersz głosi, iż „Wybuch wsi nad światem”, jest potężną wizją apokaliptyczną „rumaka zniszczenia”, symbolu rewolucji światowej, która położy kres staremu porządkowi i odnowi oblicze ziemi. Wizja poety, pierwszego u nas katastrofisty, nawiązuje do biblijnej Apokalipsy, natomiast wizję rewolucji zawartą w poemacie można porównywać z tą opisaną przez Krasińskiego w Nie-boskiej komedii. Poemat W Nowy Rok ma charakter nie tylko noworocznego proroctwa, ale i manifestu.
Oba wiersze Wody i W Nowy Rok zniknęły z dalszych wydań Poezji i czytelnikom wznowień pozostały całkowicie nieznane (usunięcie przez Tetmajera we wznowieniach wierszy o charakterze rewolucyjnym mogło mieć związek z cenzurą carską. Prawdopodobne wydaje się, iż wydawca poety - Gebethner i Wolff postawili Tetmajerowi taki warunek).
Od tej pory na miejsce pierwsze w twórczości Tetmajera wysunęły się wiersze o człowieku, żyjącym u schyłku wieku i jego tragedii. Jednak jeszcze w 1901 roku w Warszawie (nie Krakowie u Gebethnera) wydał tomik Hasła, w którym zebrał wiersze, usunięte z Poezyj. Zbiór ten przeszedł niezauważony.
Tetmajer zadbał o jednolity charakter Serii II, a więc dzieło, które wysunęło go na czoło liryków ówczesnych i przyniosło sławę. Wiersze te określano niejednokrotnie mianem dekadenckich czy schyłkowych (wyrażano to francuskim terminem fin-de-sièclizm). Zjawiska społeczne błędnie interpretowano jako psychologiczne, jako tragiczne przeżycia pokolenia schyłkowców, katastrofalne przygody „na drogach duszy” jednostek wybranych, wrażliwych, zwłaszcza artystów (których życie przedstawił Berent w Próchnie).
Tetmajer wystąpił w roli programowego schyłkowca. Najprawdopodobniej o kierunku twórczości Tetmajera zdecydowała powieść Bez dogmatu. Poeta bowiem zaczął w literaturze, a nawet w życiu pozować na Leona Płoszowskiego. Od bohatera utworu Sienkiewicza różniły go zasób portfela (Tetmajer był biedny). Podobnie jak Płoszowski był typowym introwertykiem, znakomicie zorientowanym w bogactwie swojej psychiki, umiejętnym obserwatorem najdrobniejszych nawet przejawów duszy, a to właśnie uchodziło za podstawową cechę pisarza-schyłkowca.
Z Serii I Tetmajer odrzucił 9 pierwszych, okolicznościowych wierszy i tom rozpoczął utworem Przeżyty - pojawia się tu swoiste credo „Nie wierzę w nic...”.
Seria II zawiera: Hymn do Nirwany, Credo, Koniec wieku, Zwątpienie, wszystkie tchną beznadziejnym pesymizmem, czy nawet nihilizmem ideowym. Próby przezwyciężenia pesymizmu: w Serii II odwołuje się do panerotyzmy czy panseksualizmu - zasady wyżycia erotycznego; także do kultu sztuki, utrwalającej sens życia zmarnowanego osobnika o uzdolnieniach artystycznych.
W wierszu z Serii VI Na Skalnym Podhalu przeciwstawia autor zmarnowanemu życiu autora trwałość dzieła, które uważa za swoje najważniejsze osiągnięcie twórcze. Ostatnią próbą pozytywną jest stosunek do przyrody (Tatry).
Serie I-III, mający charakter prekursorski i ukazujący pesymizm jako podstawową cechę kultury u schyłku XIX w., przygotowały też wystąpienie innego pisarza - Stanisława Przybyszewskiego, który zabłysną i szybko zaczął gasnąć. Równocześnie z Przybyszewskim, również w Krakowie wystąpił Stanisław Wyspiański, zdecydowanie odrzucający dekadentyzm i schyłkowość. Tetmajer z rezerwą odniósł się do Przybyszewskiego, ale z entuzjazmem przywitał Wyspiańskiego (który niejako realizował młodzieńczy program Tetmajera - liryki patriotyczne).
LIRYK-SYMBOLISTA I PARNASISTA-EPIK
We wszystkich seriach Poezyj znajduje się ok. 800 liryków - to wynik imponujący, zważywszy, iż poeta tworzył tylko 20 lat. Cechą znamienną tego dorobku jest niezwykłe bogactwo utworów refleksyjnych. W tomach wcześniejszych dużo miejsca zajmują utwory o tematyce psychosocjologicznej - dotyczącej kultury duchowej schyłku XIX w., ukazującej tu często poprzez pryzmat autoanalizy, osobiste wyznania poety. Począwszy do Serii II zaczynają pojawiać się utwory symbolistyczne i nastrojowe (popularne w całej poezji europejskiej, a zapoczątkowane we Francji). Przykładem mogą tu być: poemat Życie, wiersz Symbol.
RZECZY GÓRALSKIE
W pierwodruku Serii I znalazł się wiersz Pozdrowienie - prosty wierszyk skierowany do wiatru lecącego z miasta (Krakowa lub Warszawy) ku „śnieżnym szczytom Tatr”. Krótki liryk wprowadza w zespół motywów, które w coraz doskonalszej postaci będą przewijać się w całej dalszej twórczości Tetmajera.
Zakopane spopularyzował jako miejscowość leczniczą doktor Tytus Chałubiński z Warszawy. Reklamę robiła mu także poezja Asnyka czy proza Stanisława Witkiewicza. W tym czasie stałym bywalcem Tatr stał się również Tetmajer. W latach 1881-1896 poeta zdobywał wszystkie szczyty. Na przełomie dwu stuleci Zakopane stało się letnią stolicą Polski, wypoczywali tu: Sienkiewicz, Żeromski, Wyczółkowski, Karłowicz, Szymanowski, Chmielowski.
Z zafascynowania Tetmajera Tatrami powstała swoista filozofia przyrody - przekonanie, iż bezpośrednie obcowanie z dziką przyrodą górską budzi w jednostce „religię własną”, poczucie bezpośredniego związki ze światem pozaludzkim. Nie była to nowa koncepcja, Tetmajer powraca tu do Asnyka z Nocy pod Wysoką.
Wiersze związane z Tatrami można podzielić na dwie grupy - te, w których natura stanowi pretekst do przeżywania samego siebie i liryki tworzące swoiste przewodniki po topografii gór, dolin, hal, łąk, lasów, itp.
Tetmajer był wybitnym znawcą folkloru podhalańskiego (studium Bajeczny świat Tatr, wiersze Pieśń o Jaśku zbójniku).
ARTYSTA SŁOWA
W Seria I znajduje się wiersz Godzina tworzenia, w której podmiot zastanawia się nad tajemnicą pracy pisarskiej, którą w utworach z lat późniejszych nazwał „ludzkiego ducha uporną, ciągłą, twardą, dziwną pracą”. Polegała ona, zdaniem Tetmajera, na wydobywaniu z własnej duszy, z obserwacji życia zbiorowego i życia przyrody pierwiastków wartościowych, trwałych, a następnie utrwalaniu ich w tworzywie artystycznym, jakim jest słowo.