Automatyczne stabilizatory, aktywna polityka fiskalna dług publiczny.
Automatyczny stabilizator - mechanizm ekonomiczny, który automatycznie (bez udziału rządu) przeciwdziała negatywnym skutkom wahań cyklicznych (koniunkturalnych) w gospodarce.
Automatyczne stabilizatory obejmują określone instrumenty fiskalne wpływające na wzrost planowanych wydatków w okresie recesji oraz ich obniżenie w fazie ekspansji.
Instrumenty te automatycznie ograniczają wpływ zmian popytu globalnego na poziom dochodu narodowego. Oznacza to, że zarówno okresy recesji jak i ekspansji są krótsze i przebiegają mniej intensywnie. Podstawowe rodzaje stabilizatorów:
podatek dochodowy od ludności i od firm
podatek od wartości dodanej VAT
zasiłki socjalne i zasiłki dla bezrobotnych
polityka wypłat dywidend korporacji (spółek kapitałowych)
import
Podatki dochodowe i VAT są bezpośrednio związane z poziomem dochodu narodowego (Y) poprzez strukturę stóp podatkowych (t). Jeżeli rosną dochody ludności lub zyski firm, to suma wpływów podatkowych (NT=tY) również rośnie (zarówno przy proporcjonalnym, jak również przy progresywnym systemie podatkowym). Redukuje to w znacznym stopniu planowane wydatki konsumpcyjne ludności oraz planowane inwestycje przedsiębiorstw, popyt globalny (AD) maleje i poprzez efekt mnożnikowy następuje obniżenie poziomu dochodu narodowego zapewniającego równowagę. Przedstawiona powyżej sytuacja ma miejsce w okresie nadmiernej ekspansji gospodarczej. Mechanizm ten pozwala na ograniczenie inflacyjnego wzrostu gospodarczego.
Odwrotna sytuacja ma miejsce w okresie recesji, kiedy to spadek wpływów podatkowych przyczynia się do pobudzenia wzrostu popytu globalnego (AD) i - poprzez efekt mnożnikowy - produkcji (Y). Szacuje się, że w przypadku gospodarki amerykańskiej stabilizatory podatkowe redukują wahania dochodu narodowego o około 1/3.
Z kolei globalna kwota wypłacanych zasiłków socjalnych i dla bezrobotnych wzrasta w fazie recesji (spada w okresie ekspansji). Powoduje to zwiększenie poziomu wydatków konsumpcyjnych i poprzez efekty mnożnikowe powoduje zahamowania (w pewnym stopniu) spadku popytu globalnego (AD) i dochodu narodowego (Y).
Automatyczne stabilizatory tylko w pewnym ograniczonym zakresie łagodzą fluktuacje (wahania) koniunktury gospodarczej. Z tego powodu rząd może zdecydować się na podjęcie tzw. aktywnej (uznaniowej, dyskrecjonalnej) polityki fiskalnej (budżetowej) - mechanizm tzw. dostrajania (fine tuning). Zmiany poziomu wydatków rządowych na dobra i usługi (G) i stopy podatkowej (t) działają stabilizująco na popyt globalny (AD) i poziom produkcji (dochodu narodowego) zapewniający równowagę. Do podstawowych narzędzi dyskrecjonalnej polityki fiskalnej (budżetowej) należą również:
finansowanie robót publicznych (public works expenditure programs)
państwowe (publiczne) programy zatrudnienia (public employment projects).
Programy te stwarzają (w okresie recesji) możliwość zwiększenia poziomu zatrudnienia, wzrost dochodów i wydatków ludności i (poprzez efekt mnożnikowy) wzrostu dochodu narodowego.
Ograniczenia aktywnej polityki fiskalnej (budżetowej).
Keynesiści wykorzystują zmiany wydatków rządowych i stopy podatkowej netto do przeciwdziałania negatywnym skutkom zarówno luki inflacyjnej jak i ekspansywnej (inflacyjnej). Jednakże zmiany w polityce fiskalnej nie mogą natychmiast i w pełni skutecznie wpływać na kształtowanie się popytu globalnego (AD), produkcji i zatrudnienia, z następujących powodów:
opóźnienie rozpoznawcze - rozpoznanie stanu gospodarki wymaga czasu oraz przeprowadzenia diagnozy gospodarki opartej na wiarygodnych danych mikro- i makroekonomicznych
opóźnienie reakcji (administracyjne) czas upływający między przygotowaniem „pakietu działań” a jego wdrożeniem do praktyki
niepewność odnośnie kształtowania się podstawowych wielkości, zwłaszcza wskaźników makroekonomicznych (mnożnik, inwestycje, KSK itp.)
niepewność odnośnie faktycznego kształtowania się poziomu popytu globalnego (AD), gdy efekty zastosowanej polityki fiskalnej ujawnią się w pełni (skutki podejmowanych działań w tym zakresie są opóźnione w czasie - w praktyce mamy do czynienia ze zjawiskiem tzw. uciekającego horyzontu (sytuacja może być inna pod wpływem innych czynników niż pierwotnie zakładaliśmy))
opóźnienie operacyjne - okres upływający wdrożeniem tzw. korekcyjnych instrumentów fiskalnych a ich efektami
oddziaływanie innych czynników (pozytywne lub negatywne efekty gospodarki światowej (np. zmiany koniunktury gospodarczej w innych krajach), polityczny cykl koniunkturalny itp.
Dług publiczny (narodowy, państwowy) i deficyt budżetowy.
Dług publiczny (narodowy, państwowy) - jest to całkowita (skumulowana) kwota zadłużenia rządu. Dług ten powiększa się, gdy mamy do czynienia z występowaniem deficytu budżetowego w kolejnych latach. W takiej sytuacji rząd zaciąga pożyczki, aby pokryć nadwyżkę wydatków nad dochodami.
Według Keynesa wzrost deficytu budżetowego w okresie recesji pozwala nakręcać koniunkturę gospodarczą (wzrost wydatków rządowych - wzrost dochodów ludności i firm - wzrost popytu globalnego (AD) - wzrost dochodu narodowego (Y) i ograniczenie bezrobocia przymusowego - ograniczenie długu publicznego).
Pozytywne i negatywne aspekty występowania długu publicznego i deficytu budżetowego.
Pozytywne:
stanowi środek nakręcania koniunktury gospodarczej
jeżeli część tego długu została zainwestowana w kapitał ludzki lub rzeczowy, to w przyszłości przyniesie to szybszy wzrost dochodu narodowego i wpływów podatkowych
część tego długu (tzw. dług wewnętrzny - u obywateli danego kraju) ma charakter samo finansujący się (samo likwidujący się), czyli że rząd może refinansować swój dług wypuszczając nowe obligacje w celu spłacenia „starego” zadłużenia.
Negatywne:
wzrost zadłużenia rządu oznacza większą emisję obligacji, które zakupuje ludność.
W konsekwencji spada podaż wolnych środków pieniężnych w rękach podmiotów
gospodarczych, co z kolei prowadzi do wzrostu stopy procentowej. Występuje
zjawisko wypierania wydatków sektora prywatnego przez wydatki rządowe (ang.
crowding out). Sektor prywatny musi bowiem konkurować z sektorem państwowym
przy wyższej stopie procentowej, co może prowadzić do zmniejszenia inwestycji i
obniżenia tempa wzrostu gospodarczego
nakręca się tzw. spirala zadłużenia - jeżeli rząd, przy rosnącym długu, nie chce podnieść stopy podatkowej (hamuje to motywacje poprodukcyjne, powoduje ucieczkę kapitału), to musi zaciągać dalsze pożyczki. Dług się powiększa, rosną płatności podstawowe i odsetki, co może zmusić rząd do finansowania deficytu poprzez drukowanie nowych pieniędzy, któremu musi towarzyszyć przyspieszona inflacja
(w skrajnym przypadku tzw. hiperinflacja).
Dopuszczalna granica zadłużenia rządu zależy od:
wyjściowego poziomu rozwoju gospodarczego
aktualnego stanu gospodarki (recesja, ekspansja, zrównoważony rozwój)
stabilności rządu (poparcia społecznego)
skłonności ludzi do oszczędzania (oszczędności są potencjalnym źródłem finansowania długu publicznego - ludzie nabywają za ich część obligacje rządowe)
wymogów formalnych narzucanych przez instytucje międzynarodowe (Unia Europejska wymaga od krajów członkowskich wypełniania kryteriów z Maastricht stanowiących podstawę Paktu Stabilności i Wzrostu (Pact for Stability and Growth), na którym oparte jest w dużej mierze jej funkcjonowanie).
Budżet zapewniający pełne zatrudnienie.
Wskaźnikiem stanu finansów państwa może być budżet odpowiadający stanowi pełnego zatrudnienia. W sytuacji, gdy mamy do czynienia z takim budżetem, to w przyszłości nastąpi szybki wzrost gospodarczy, a deficyt budżetowy zniknie.
Jeżeli przykładowo wydatki rządowe na dobra i usługi (G) wynoszą 200, a stopa podatkowa netto t=20%=0,2, to budżet wykazuje deficyt dla każdej wielkości dochodu (Y) mniejszej niż 1000, natomiast nadwyżka ma miejsce przy dochodzie (Y) większym niż 1000.
Jeżeli równowaga makroekonomiczna zachodzi przy poziomie dochodu Y=1000, to budżet wykazuje deficyt w wysokości 40 (wpływy podatkowe wynoszą 0,2x800=160, a wydatki rządowe G=200). Załóżmy, że poziom produkcji równowagi Y=800 jest znacznie niższy od produkcji zapewniającej pełne zatrudnienie, która wynosi np. Y=1200.
Pojawia się pytanie: czy budżet będzie nadal wykazywał deficyt, jeżeli popyt globalny (AD) zwiększy się i gospodarka osiągnie poziom produkcji przy pełnym zatrudnieniu (Y=1200)?
Odpowiedź na to pytanie jest przecząca, ponieważ przy dochodzie Y=1200 wpływy podatkowe wyniosą 0,2x1200=240, a wydatki rządowe G=200, czyli będzie występowała nadwyżka budżetowa równa 40 (przy pełnym zatrudnieniu).
Wnioski:
mając do czynienia z deficytem budżetowym w wysokości 40 (przy poziomie dochodu Y=800, moglibyśmy stwierdzić, że polityka fiskalna jest zbyt ekspansywna i rząd powinien ją zaostrzyć (podnieść podatki (t) i/lub ograniczyć wydatki (G)
musimy jednak zauważyć, że główną przyczyną deficytu jest niski poziom dochodu (Y=800<Y=1200), a nie zbyt ekspansywna polityka fiskalna rządu (za wysoki poziom wydatków rządowych (G) i za niska stopa podatkowa (t))
ostatecznie możemy dojść do konkluzji, że rząd powinien jeszcze bardziej złagodzić politykę fiskalną (obniżyć stopę podatkową (t) i zwiększyć wydatki (G)), pomimo występowania deficytu budżetowego, wierząc, że gdy gospodarka powróci do stanu pełnego zatrudnienia, deficyt zniknie.
Korekta deficytu budżetowego o inflację.
Przy ocenie rozmiarów deficytu budżetowego musimy również uwzględniać tempo inflacji (istnienie rozróżnienia pomiędzy nominalną a realną stopą procentową), gdyż faktyczny ciężar finansowania deficytu przez rząd wyznaczany jest właśnie przez realną, a nie nominalną stopę procentową. Wynika to z faktu, że jeśli w gospodarce mamy do czynienia z inflacją, to powiększy ona przyszłe nominalne wpływy podatkowe (nawet przy założeniu, że rząd nie podniesie stopy podatkowej), co pozwoli stworzyć źródła finansowania płatności odsetek wynikających z wysokiego nominalnego oprocentowania długu. Jeżeli na przykład nominalna stopa procentowa wynosi 14%, a stopa inflacji 10% realny ciężar spłaty zadłużenia przez rząd wyznaczany jest przez iloczyn kwoty długu oraz realnej stopy procentowej wynoszącej 4% (różnica pomiędzy nominalną stopą procentową a stopą inflacji).
Budżet państwa.
Budżet państwa - zestawienie planowanych wydatków i dochodów państwa w danym roku.
G - wydatki rządu na zakup dóbr i usług (autonomiczne, czyli niezależne od dochodu narodowego (Y))
NT = tY - wpływy podatkowe netto
G > NT - deficyt budżetowy
G < NT - nadwyżka budżetowa
G = NT - równowaga budżetowa.
Stan budżetu określony jest przez trzy wielkości:
stopę podatkową netto (t)
poziom dochodu narodowego (Y)
wielkość wydatków rządowych na zakup dóbr i usług (G).
Przy danym poziomie G i t stan budżetu zależy od Y.
Przy danej stopie podatkowej netto (t) wzrost G będzie powodował zwiększenie poziomu dochodu narodowego zapewniającego równowagę (Y). To z kolei będzie zwiększać wpływy podatkowe netto (NT).
Pytanie 1: czy jest zatem możliwe, aby rząd wydając więcej (zwiększając G), podnosił poziom dochodu zapewniający równowagę do tego stopnia, że deficyt budżetowy zostałby zmniejszony przy wyższych wydatkach (przy założeniu o stałości stopy podatkowej netto (t))?
W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy ponownie przeanalizować schemat ruchu okrężnego dla gospodarki zamkniętej z udziałem rządu (odpływy i dopływy do tego schematu). Przy sporządzaniu tego schematu przyjęliśmy założenie, że suma dopływów = sumie odpływów.
W modelu występują dwa rodzaje odpływów:
oszczędności gospodarstw domowych (S)
podatki netto ściągane przez państwo (NT)
Powiązane są z nimi dwa rodzaje dopływów:
wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw (sektora prywatnego)
wydatki rządowe (sektora państwowego).
Zatem rzeczywiste oszczędności (S) + rzeczywiste podatki netto (NT) muszą zawsze być równe sumie faktycznych inwestycji przedsiębiorstw (I) + wydatków rządowych (G), czyli:
S+NT = I+G
Z powyższego równania wynika, że w stanie równowagi przewidywane (planowane) oszczędności (S) minus przewidywane inwestycje przedsiębiorstw (I) muszą być równe przewidywanemu deficytowi budżetu państwa (G - NT), czyli:
S-I = G-NT
Pytanie 1 : czy jest możliwe, żeby przy danym poziomie stopy podatkowej netto (t), rząd zwiększając wydatki na dobra i usługi (G) spowodował zwiększenie deficytu budżetowego?
Jeżeli wzrosną planowane wydatki rządu (G), to musi wzrosnąć deficyt budżetowy, gdyż jeżeli stopa podatkowa netto (t) jest stała, to wzrost G przesunie funkcję popytu globalnego (AD) w górę. Wzrośnie więc dochód narodowy (Y) i rozporządzalny dochód osobisty YD (por. wykres w podręczniku Begga: „Wydatki państwa i produkcja zapewniająca równowagę”). W takiej sytuacji gospodarstwa domowe zwiększą planowaną konsumpcję i oszczędności (na skutek wzrostu rozporządzalnego dochodu osobistego - YD), natomiast popyt inwestycyjny (I) nie zmieni się, gdyż jest autonomiczny (nie zależy ani od Y, ani też od YD).
Wniosek: jeżeli t < 1,0 (czyli t < 100%), to wzrost wpływów podatkowych netto (NT) nie zrekompensuje wzrostu G - deficyt budżetowy wzrośnie (wpływy podatkowe (NT) wzrosną wolniej ( w mniejszym stopniu) niż G).
Pytanie 2: czy jest możliwe, żeby przy danym poziomie wydatków rządowych (G), rząd podnosząc stopę podatkową netto (t) spowodował zwiększenie deficytu budżetowego?
Odpowiedź: przy danym poziomie wydatków rządowych (G) wzrost stopy podatkowej netto (t) zmniejsza zarówno poziom równowagi dochodu narodowego (Y), jak również rozporządzalnego dochodu osobistego (YD). Rozporządzalny dochód osobisty (YD) spada zarówno na skutek obniżenia dochodu narodowego (Y), jak również zwiększenia stopy podatkowej netto (t) - porównaj wykres w podręczniku Begga: „Wzrost stopy podatkowej netto”. W konsekwencji, przy niższym dochodzie rozporządzalnym (YD), w punkcie równowagi zmniejszają się również planowane oszczędności (S) - lewa strona równania S-I = G-NT musi się zmniejszyć, a w efekcie również prawa strona musi być mniejsza (aby została zachowana równowaga). Zmniejszenie prawej strony równania, przy stałym G, jest równoznaczne ze wzrostem wpływów podatkowych netto (NT), czyli ze zmniejszeniem deficytu budżetowego.
Wniosek: przydanym poziomie wydatków rządowych G wzrost stopy podatkowej netto (t) spowoduje nie tylko spadek poziomu dochodu narodowego zapewniającego równowagę, ale także ograniczenie deficytu budżetowego (spadek Y nie zrekompensuje wpływu podniesienia stopy podatkowej netto (t) na redukcję deficytu budżetowego).
Wniosek ogólny (wynikający z odpowiedzi na pytania 1 i 2): stan budżetu państwa (deficytu lub nadwyżki) zależy od G i t. Jednakże deficyt ten (lub nadwyżka) może się zmieniać także pod wpływem innych czynników (np. spadek popytu inwestycyjnego sektora prywatnego (przy stałym G) prowadzi do obniżenia dochodu narodowego (Y), spadku wpływów podatkowych netto (NT) oraz do wzrostu deficytu budżetowego.
Handel zagraniczny.
Eksport (X) jest autonomiczny (niezależny od dochodu Y). Zależy tylko i wyłącznie od popytu zagranicy na nasze dobra i usługi.
Import (Z = KSI x Y) zależy od:
- dochodu krajowego (Y)
- krańcowej skłonności do importu (KSI = ∆Z / ∆Y), informującej, jaka część dodatkowej jednostki pieniężnej dochodu narodowego przeznaczana jest na zakup dóbr importowanych (pochodzenia zagranicznego).
Resztę proszę doczytać w podrozdziale:
„Wpływ handlu zagranicznego na dochód narodowy”.
Proszę zwrócić uwagę na wykresy pokazujące stan bilansu handlowego (eksportu netto) i przykład liczbowy pokazujący wpływ eksportu i importu na funkcję popytu globalnego (AD) oraz na poziom produkcji (dochodu) zapewniający równowagę (Y).
w praktyce rząd nie drukuje pieniędzy w sensie fizycznym, ale sprzedaje bankowi centralnemu papiery wartościowe (np. bony skarbowe, bony pieniężne)
powyższe rozumowanie dotyczy wyłącznie wpływu na popyt globalny i produkcję równowagi, natomiast nie uwzględnia obaw o inne konsekwencje deficytu budżetowego (porównaj: rozdział na temat negatywnych konsekwencji występowania długu publicznego (s. 3-4)
należy zwrócić uwagę, że w przedstawionych poniżej rozważaniach (w zależności od stanu wyjściowego budżetu) zmniejszenie deficytu budżetowego jest równoznaczne ze wzrostem nadwyżki budżetowej (generalnie w obydwóch przypadkach mamy do czynienia z poprawą salda budżetowego), natomiast powiększenie deficytu jest równoznaczne ze zmniejszeniem nadwyżki budżetowej (w obydwóch przypadkach saldo budżetu pogarsza się)
1