M.Przetacznik - Gierowska i Ziemowit Włodarski
„Psychologia wychowawcza”
Rozdział 23
Wychowanie jest przedmiotem badań i rozważań w naukach humanistycznych, przede wszystkim w pedagogice, a także w psychologii, socjologii, historii, filozofii i in.
1.Wychowanie w naukach pedagogicznych:
- stanowi jedno z podstawowych pojęć
- pojęcia o analogicznym, choć nie takim samym zakresie to nauczanie i kształcenie.
- w niektórych koncepcjach pedagogicznych wychowanie ma znaczenie szersze, obejmujące „całokształt oddziaływania” wychowawców i środowiska wychowawczego na jednostkę lub grupę, może mieć także znaczenie węższe, które dotyczy oddziaływania na osobowość człowieka.
- alternatywne sposoby rozumienia wychowania w pedagogice:
Wychowanie jako oddziaływanie na rozwój dzieci i młodzieży vs wychowanie permanentne, ustawiczne, które zachodzi w ciągu całego życia człowieka.
Wychowanie naturalne ( przez udział jednostki w różnych formach życia społ. w jej naturalnym środowisku, np. w rodzinie) vs wychowanie instytucjonalne , np. w przedszkolu, szkole, placówkach opiekuńczych, które w zależności od swoich zadań urzeczywistniają określone programy wychowawcze.
Wychowanie masowe - za pomocą środków masowego przekazu (radio,TV,prasa),
które dostarczają wzorców postępowania.
Wychowanie teologiczne, realizujące założone cele ideologiczne vs wychowanie aksjologiczne, wywodzące się z systemu wartości i oparte na analizie współczesnych systemów filozoficznych.
Wychowanie instrumentalne, polegające na „urabianiu” wychowanka, który staje się wówczas przedmiotem manipulacji pedagogicznych vs wychowanie podmiotowe, oparte na stymulowaniu własnej aktywności jednostki.
2. Wychowanie jako przedmiot analizy psychologicznej:
Wiedza o wychowaniu uzyskana w wyniku badań prowadzonych przez pedagogów, socjologów i historyków wychowania dostarcza psychologom zbioru faktów i uogólnień dotyczących różnorodnych składników rzeczywistości wychowawczej. Psychologia wychowawcza bada jednak wychowanie oraz nauczanie w odmienny sposób, realizuje odrębne zadania teoretyczne i badawcze.
Psychologiczna analiza wychowania dotyczy wielu jego aspektów. Dla psychologa zajmującego się wychowaniem od strony teoretycznej podstawowym zadaniem jest analiza struktury i funkcji wychowania w odniesieniu do całokształtu aktywności człowieka i kolejnych faz jego rozwoju psych. w ciągu całego życia.
Wychowanie samo w sobie jest specyficzną sferą aktywności człowieka, która podejmuje się albo samorzutnie, bez specjalnego przygotowania, w pewnym okresie życia (np. rodzic wobec dziecka), albo też uprawia się ją zawodowo po zdobyciu odpowiedniego wykształcenia (np.nauczyciel wobec uczniów).
Przedmiotem analizy psych. jest również proces wychowania, jego cele, warunki i przebieg, efekty i wyniki, mechanizmy i prawidłowości. Nie pomija się również środowiska wychowawczego - charakterystyki specyficznych cech środowisk, które oddziałują wychowawczo na jednostkę ( rodzina, szkoły, zakłady pracy ip.)
3. Wychowania a kształtowanie osobowości:
- szczególne miejsce zajmuje tu problem zakresu i granic oddziaływania na osobowość
jednostki. Wywieranie wpływu na osobowość opiera się na zasadach poszanowania jej indywidualności i podmiotowości.
- Oddziaływania wychowawcze można uważać za jedne z ważnych czynników kształtowania osobowości, jak i za istotny składnik zewnętrznych i wewnętrznych mechanizmów stymulujących i ukierunkowujących rozwój jednostki.
- wychowawcza interwencja pedagoga/psychologa to wspieranie rozwoju osobowości, pomoc jednostce w kształtowaniu jej planów, ustalaniu hierarchii wartości i celów.
Omawianą dyscyplinę interesują także:
-Skutki działań wychowawczych dla kształtowania się osobowości człowieka w różnych stadiach jego rozwoju, a zwłaszcza w okresach największej podatności na wpływy wychowawcze, tj. w dzieciństwie i młodości.
-w jakiej mierze i w jaki sposób przekształcają się pod wpływem wychowania określone składniki osobowości jednostki, np. jej potrzeby i dążenia, wartości i cele życiowe.
4. Twórczy aspekt wychowania
Wychowania ma charakter twórczy i konstruktywny. Trzeba umieć modyfikować sposoby oddziaływań wychowawczych i dostosowywać je do indywidualnych właściwości i możliwości wychowanka, jak i do specyficznych, kulturowo uwarunkowanych cech środowiska.
Wychowanie powinno współgrać z twórczymi skłonnościami do eksplorowania otoczenia.
Rozdział 24
Funkcje działalności wychowawczej
Ogólna i uniwersalna funkcja wychowania polega na takim oddziaływaniu na jednostkę lub grupę, aby wywołać pozytywne i względnie trwałe zmiany w psychice i zachowaniu człowieka.
Oprócz tego wychowanie spełnia wiele funkcji specjalnych, które mają charakter cząstkowy w stosunku do jego funkcji ogólnej. Można dokonać ich podziału według różnych zasad. Jeśli przyjmiemy jako kryterium rodzaj pola aktywności, związanej z różnymi sferami rzeczywistości, np. z nauką, pracą , to wychowaniu w każdej z tych dziedzin przypiszemy oprócz funkcji ogólnej odrębne i szczególne funkcje np. wychowawcze funkcje sztuki polegają na uwrażliwieniu człowieka na piękno natury i wytworów artystycznych.
wychowanie przez pracę pełni m.in takie funkcje jak: przyswajanie norm współżycia społecznego i współdziałania.
Kolejny podział opiera się na sferach rozwoju psychofizycznego podlegających kształtowaniu, a jednocześnie warunkujących określone rezultaty wychowawcze. W tym sensie wyróżnia się np. wychowanie fizyczne, umysłowe, emocjonalne, społeczne, moralne, religijne czy estetyczne.
Funkcje specjalne można tez różnicować ze względu na środowiska wychowawcze albo instytucje wychowujące, typowe dla kolejnych stadiów rozwoju jednostki ( wychowanie w rodzinie, domu dziecka, przedszkolu, szkole, wyższej uczelni, zakładzie pracy)
Funkcja ogólna a funkcje cząstkowe
Funkcje cząstkowe/specyficzne/partykularne mieszczą się w funkcji ogólnej/uniwersalnej.
Są one cząstkowe, gdyż dotyczą tylko jakiejś sfery, obszaru, dziedziny oddziaływania wychowawczego. Ograniczają je także rozmaite składniki i cechy danego rodzaju wychowania, takie jak treść, zakres, nadawca i odbiorca, cele i metody itd.
Kryteria oddziaływań wychowawczych
Kryterium intencjonalności - zakłada, że oddziaływania wychowawcze są zamierzone, tzn nadawca kieruje się zamiarem wywołania zmian w psychice wychowanka.
Kryterium świadomości wpływów wychowawczych - jest mało precyzyjne wskutek wieloznaczności treści i nie ustalonego zakresu tego pojęcia w odniesieniu do zjawisk wychowawczych. To kryterium ma jednak dużą wartość przy kwalifikowaniu jakości oddziaływań wychowawczych. Im bardziej świadome dana osoba lub zespół wychowawców podejmuje rozmaite zabiegi mające na celu realizację określonych zamierzeń wychowawczych, tym większa może być ich skuteczność, tj. wielkość i trwałość zmian w psychice wychowanka.
Kryterium organizacji i planowości wpływów wychowawczych - ma ograniczony zasięg stosowania. Ma dużą wartość w odniesieniu do wychowania instytucjonalnego, które trudno sobie wyobrazić jako ciąg działań nie zorganizowanych. W wychowaniu naturalnym natomiast cechy te są zaznaczone o wiele słabiej.
Kryterium celowości - swoistość celów wychowania.
Kryterium interakcyjności - zakłada współdziałanie wychowawców i wychowanków. Wprawdzie wychowawca jest zwykle nadawcą a wychowanek odbiorcą czynności wychowawczych, nie jest to jednak bierny odbiór, lecz aktywne podmiotowe uczestnictwo w różnorodnych sytuacjach wychowawczych. Współdziałanie to jednak zależy od wieku wychowanka i stadium jego rozwoju psychicznego.
Względna trwałość zmian w psychice jako wynik wychowania - miarą skuteczności działania wychowawczego jest głębiej sięgające przekształcenie określonej sfery osobowości, wyrażające się w aktywności zmienionej zgodnie z celami wychowania.
Kryterium relatywności - relatywność procesu wychowania, łącznie z jego wynikami, które zależą od wielu czynników w różnym stopniu przewidywalnych; uzależnienie różnych składników oddziaływań wychowawczych od okresu życia ludzkiego
Kryterium ukierunkowania zmian - zmiany powinny dokonywać się w pożądanym kierunku, dostosowanym do celów i wartości wychowawczych. Kierunek tych zmian ma być progresywny, ma pozwalać jednostce rozszerzać pole swojej aktywności i ulepszać jakość działania. Oddziaływania wychowawcze mają zatem doskonalić, wzbogacać i rozwijać osobowość człowieka.
Psychologiczne aspekty funkcji wychowania
Oddziaływania wychowawcze są ukierunkowane na kształtowanie osobowości człowieka, na rozwijanie jego różnych zdolności i dyspozycji psychicznych, na wzbogacenie wyobraźni i poszerzenie aktywności twórczej. Wydaje się zatem, że psychologia powinna zbadać i określić, jakie zmiany dokonują się w psychice ludzkiej w procesie wychowania i pod jego wypływem oraz jakim prawom te zmiany podlegają.
Związek miedzy wychowaniem a aktywnością człowieka wychowanie rozpatrywane z funkcjonalnego punktu widzenia jest jednym z istotnych mechanizmów regulacyjnych aktywności ludzkiej. Mechanizm ten ma uwarunkowania społeczno-kulturowe i jest mechanizmem zewnętrznym w stosunku do jednostki, która podlega oddziaływaniom innych osób środowiska wychowawczego. Może on jednak stać się wewnętrznym, psychologicznym regulatorem postępowania człowieka, jeśli przybierze formę samowychowania(autoedukacji).
Jednostka przekształca wówczas własną aktywność według założeń, projektów i planów przez siebie przyjętych lub nawet samodzielnie i spontanicznie skonstruowanych.